|
2003
|
|
|
Bertso hauen tono didaktikoan argi ikusten da gipuzkoar herritarrek ezezagun zuten historia probintziala irakatsi nahi zitzaiela. Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko egoera hobeto ulertu eta
|
nola
jokatu jakiteko. Muñagorriren bertsoen kasuan, Gipuzkoaren eskubide foralen jatorri historikoa azaldu nahi zen (ohiko historiografiaren araberakoa), hurrengo bertso batzuetan uneko erreibindikazioa ere Foruetara mugatu behar zela esateko.
|
|
|
Guztiz asco eta chit gogoangarriac dira, gure guraso ernai azcarrac itsasoz ta leorrez eguindaco azaña andiac, beren seme languille prestuac itsu ta gor arquitcen badira ere, norc arguitaratu ezdutelaco beren jaiotzaco itzcuntz Euscarazco garbian. [...] Guipuzcoaco necazari ondraduai leguez ta bidez zor ziozcaten gauza balio andico oec ondo adierazteco, nai ta naizcoa da, bada, bularrarequin batean mamatu izan zuten itzquera gozoan itzeguitea; bestela egon bearco dute beti barau gorrian[...] ¿
|
Nola
aldateque, bada, Guipuzcoaco necatzalleac ondo aditutcea erdaraz esaten diran gauzac, baldin ezpadute itzcuntza bera icasi Greciatarrena baino gueiago? 68
|
|
|
Liburua hiru ataletan dago banaturik: lehenean Tubal Gipuzkoara
|
nola
heldu zen azaltzen da; bigarrenean Gipuzkoako (XIX. mendeko) geografia dakar: lur, mendi, harri, meatze, iturri, ibai, belar, zuhaitz, garau, abere, hegazti, arrain eta beste zenbait gauzaren gaineko datuak azalduz; hirugarrenean, Gipuzkoarren betiereko monoteismoa, ebangelizazioa, gipuzkoarren izaera, beren nekazaritzaz eta abeltzantza kontuak azaltzen ditu, eta azkenik ostera ere kontakizun historikoari heltzen dio, Erdi Arotik XIX. menderaino.
|
|
|
zen. Hola, Gipuzkoa, Erdi Aroan Nafarroa eta Gaztela artean
|
nola
ibili zen azaltzen zuen, azkenerako, Foruak gordetzearen truke bigarren honekin geratuz. Gipuzkoarrek Aro Berrian Gaztelako erregeren zerbitzuan egindako balentria militar ugariak ere kontatzen ziren, batez ere espainiar monarkia frantses erasoetatik defendatzeko:
|
|
|
Ohargarria da, ikuspegi historikoa
|
nola
aldatu den ikusteko: egun gipuzkoar euskaldun askok Nafarroako erreinuaren galera, gure?
|
|
|
91 Gorago, 80 oharrean, aipatu dugu
|
nola
Iztuetaren Kondairan Nafarroako erreinua arrotz gisa ageri zen, are gipuzkoarren etsai gisa. Ez da gauza bera gertatzen Hiribarren-ekin:
|
|
|
zuen Altabizcarreco Cantua (Karlomagno eta euskaldunen arteko borrokez); Xahok idatzitako Anibalen kantua (1845); Francisque Michel-en Abarkaren Kantua (1859), eta Klaudio Otaegik idatziriko Beotibarko Kantua (1882). 97 Hauek guztiek oso oihartzun urria izan bide zuten herritar euskaldunen artean. Nolanahi ere, (guk aztertu ez dugun) bigarren gerra karlistako bertsoen ikerketa egitea on litzateke, ideia historiko hauek 1876rako herritarren artean zenbat hedatu ziren ikusteko98 Halaber, espainiar eta frantses nazionalizazioek garai horretan aurrera egin baitzuten, interesgarria litzateke ere erdal historiografia horietako topikoak euskarazko bertsoetan
|
nola
islatzen ziren ikustea. Txema Larreak nazionalizazio prozesu horren testigantza zabala bildu du garaiko bertsoak aztertuz.
|
|
|
Lovainara, Jean eta Henri Sponde, Martin Barcos, Duvergier Haurane edo Joanes Uharte Donibanekoa modukoak agertu ziren),, batere ezt [a] assayatu bere lengoage propriaren favoretan?. Eta euskaraz ez idaztearren mintzaira hau kultur hizkuntzen kontzertutik kanpo geratzen ari zen(, causa honegatic guelditzen da abaturic eceyn reputacione vague eta berce nacione oroc uste dute ecin scriba dayteyela lengoage hartan
|
nola
berce oroc baitute scribatzen beryan?). Etxeparek euskara beste hizkuntzan mailan ikusi nahi zuen; euskaldunak euskaldun gisa munduaren aurrean harrotasunez ager zitezela(, heuscara ialgi adi mundura?,, heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya/ Eci huyen lengoagia içanenda floria?,...). Finean, eta egungo hitzekin esanez, euskaldunentzako autoerreferentzialtasun bat sortzen ari zen, euskarazko narratiba bat hasten,, idazkerarik eta historiarik gabeko euskalduna, ren topikoa gainditzen.
|
|
|
–Eçen Errefrauac dio Erregueen ohorea/ Dela, hañitz mihitaco sujetac içatea? eta. Erregueac behar ditu defendatu gendeac,/ Hizcuntça batecoac hain vngui
|
nola
berçeac.? 27).
|
|
|
Ez kantabriar konturik, ez Tubal, ezta Zuberoa bertako iraganaren inguruko konturik ere. (Adierazgarria da, historiarekiko herritar euskaldunen, eta bereziki zuberotarren artean egon den ikuspegi aldaketa ikusteko,
|
nola
1950 aldera arte itxaron behar izan den euskal historia gaiak pastoraletan nagusi bihurtzeko, istorio erlijiosoen eta Frantziako kondairen kaltetan, ordutik agertu baitira Etxahun koblakaria, Matalas, Santxo Azkarra, Agosti Xaho, Zumalakarregi, edo Agirre presidenta bezalako obrak.45)
|
|
|
Historia moralizatzeko lekua izango zen, jakituria edifikantea atxikitzeko tresna, bertuteen ikastokia.52 Ez da harritzekoa bada, Egiategik bere filosofia lanetan zehar, moral lezioen eta maximen artean, datu historikoak tartekatzea. Guk gainbegiratu baino ez dugu egin eta hobeto azter litezke
|
nola
azaltzen dituen frantses historia kontuak, zelan Europako historia aipuak, zenbatekoa tartea egiten zion Antzinatearen historiari, nolakoa historia biblikoari, etab.53
|
|
|
zahar horren berri izatea interesgarria gerta dakiguke, eta ez ikergai gisa bakarrik, baita maila praktikoagoan ere: tradiziotxo bat eskura izateak, apala izanik ere, erreferentzia bat eskaintzen digu iraganaren gainean euskaraz
|
nola
idatzi erabakitzen laguntzeko. Zentzu horretan, badira tradiziotxo hori ikertuz egungo euskaldun historialariontzat baliagarri zaizkigun oharrak egin dituzten artikulu pare bat102 Espero dezagun gure artikuluan aipatu ditugun, historia?
|
|
|
Euskarazko historiografia aztertzeko orduan landuko dugun bigarren ardatza, historiak, genero espezializatu gisa, izandako bilakaera da. Hots, historia, gainerako diziplinak bezala, garai eta lurralde desberdinetan
|
nola
garatu den kontuan izango dugu, ondoren euskarazko historiografia mundu horretan nola kokatzen den ikertzeko. Bereziki Euskal Herriaren inguruan eta hari buruz hizkuntza desberdinetan garatu den historiografia segituko dugu, haren baitan kontestualizatzeko euskarazko produkzioa.
|
|
|
Euskarazko historiografia aztertzeko orduan landuko dugun bigarren ardatza, historiak, genero espezializatu gisa, izandako bilakaera da. Hots, historia, gainerako diziplinak bezala, garai eta lurralde desberdinetan nola garatu den kontuan izango dugu, ondoren euskarazko historiografia mundu horretan
|
nola
kokatzen den ikertzeko. Bereziki Euskal Herriaren inguruan eta hari buruz hizkuntza desberdinetan garatu den historiografia segituko dugu, haren baitan kontestualizatzeko euskarazko produkzioa.
|
|
|
Eta lanotarik batek ere ez zuen erreferentzia historiografiko gisa euskal komunitatea hartzen (dela Euskal Herria edo dela euskaldungoa). Hain zuzen Koldo Larrañagak aztertu du, artikulu interesgarri batean,
|
nola
joan zen Euskal Herria diskurtso historiografikoaren subjektu bihurtzen eta definitzen.12 Baina gure gaia ez da hori zehazki, baizik euskaraz idatziriko historiografia, gaia edozein izanik ere. Eta aipatu ditugun obra guztiak erdara desberdinetan idatzi ziren.
|
|
|
34 1791koan besteak beste agertzen da
|
nola
udaletxean zeukaten udaletxean kalitateak eta neurriak finkatzen zituen zerrenda.
|
|
|
Dokumentu honetan errege mahaiko sukaldarien kontratuan agertzen da, zer eman behar zieten jaten errege familiako kideei, eta haietako bakoitzari zehaztuta, gainera?, eta zenbat diru jasoko zuten zerbitzu hori egiteko eta egiteagatik. Horrela, zehaztuta agertzen zaizkigu
|
nola
haragiak zeukan garrantzi izugarria orduko errege erreginen eta haien familien dietan. Postreak ere garrantzi handia zuen, baina haragiz egindakoak ere ugariak ziren, eta haien gozoak eta pastelak:
|
|
|
hobeki prestatzeko formulak adierazi zituzten. Liburuan zetorren, aipatutako guztien artean, sagardo eta gereziekin egindako pattarra
|
nola
egin, edota likore espumosoak egiteko zein sagar mota ziren hoberenak.
|
|
|
(edurra gatzarekin nahastuz) makina bat asmatu baitzuen. Kontuan hartu behar dugu,
|
nola
1571.ean oraindik hozteko medio urriak zeudela.
|
|
|
Espainolek eta portugesek beltzak erabiltzea erabaki zutenean, beste nazioek gauza bera egitea pentsatu zuten (hasieran lurra kolonoek lantzen zituzten lekuetan ere), beren azukrea ez garestitzeko eta merkatuan irteera gabe ez gelditzeko. Honela, Holandako enpresariek Brasileko azukre kana Barbadoseraino inportatu zuten, ingeles koloniei
|
nola
landatu, ustiatu... behar zen erakutsiz. Holandesek kapitalak eman zizkieten, eta kolonoek kreditua azukretan itzultzen zuten.
|
|
|
Aspaldidanik, destilazioaren bitartez likoreak lortzen zituzten, baina XVI. mendera arte likoreen kontsumoak ez zuen garrantzirik hartu. Badirudi, rona masiboki produzitutako lehenengo likorea izan zela, kontuan hartu behar dugu
|
nola
bere lehengaia, melaza, oso merkea zen eta ordura arte arbuiatua gelditzen zen, azpiproduktu bat bezala kontsideratua zegoelako. Hasierako izena Rumbullion zen?, zalaparta?
|
|
|
Ez dugu ahaztu nahi ezta ere Patxi Anton, zeinek eman zigun lehenengo nondik norakoa, eta aurrez aipatuarekin kontaktuan jarri gintuen. Eta baita,
|
nola
ez, zenbait dokumentu eta transkripzio eman zizkigun Inge Zubero ikaskideari. Eta nola ez, pazientziaz gure lan hau itxaroten egon zen irakasle Joseba Zuazori, bere garaian emandako orientazioagatik.
|
|
|
Eta baita, nola ez, zenbait dokumentu eta transkripzio eman zizkigun Inge Zubero ikaskideari. Eta
|
nola
ez, pazientziaz gure lan hau itxaroten egon zen irakasle Joseba Zuazori, bere garaian emandako orientazioagatik.
|
|
|
kultura eta historia? landu zen, garai historiko desberdinak eta jakintza arlo desberdinak uztartuz; 2002 urtean Miarritze izan zen sailaren ikastaroaren egoitza eta jorratutako gaia euskal arrantzaren historia izan zen, Ternuatik bolantetara; 2003 urtean, azkenik, Iruñea izan zen berriro historiagileen biltokia eta historia musikaren bidez
|
nola
landu jorratu zen.
|
|
|
Donibane Lohizunen 1973an Udako Euskal Unibertsitatea lehen aldiz antolatu zenean Historiak presentzia izan zuen bertan eta ez nolanaikoa, ikasgai horren azpian bost hitzaldi bildu baitziren: Piarres Narbaitzen. Nafarroako erreinua
|
nola
eta norekin sortu den, Juan San Martinen. Lehengo euskal edergintza: Harri Aroko edergintza, Erdi Arokoa eta Pizkunde arokoa, Joseba Intxaustiren Ipar Euskal Herria 1870etik 1914rat, Jose Luis Lizundiaren Geografia politikoaren ixtorioa eta J. Larramendiren Gaurko euskal edergintza.
|
|
|
Gero, Ingeba, Iker, Gordailu, Etor, Jakin, UZEI, UNED eta EUTGna, besteak beste; eta Arteari eta Geografiari buruzko zenbait hitzaldi eman ziren. Arratsaldeetan, aldiz, hiru mintegi antolatu ziren, BBBn (Batxilergo Bateratu Balioanitza) eskaintzen ziren Historia, Geografia eta Artea
|
nola
irakatsi lantzeko. Ikastaroen helburu nagusiak arlo horietan honako hauek ziren:
|
|
|
Mikel Aizpuru izan zen sailburua 1986 eta 1989 bitartean, honen ondoren Pruden Garzia(), Iban Zaldua() eta Eugenio Riaño() izan dira ardura hori izan dutenak. Ezin ahaztu, dena den, zenbait lagunen lankidetza, hala
|
nola
Joseba Agirreazkuenagarena, Josu Chuecarena edota Emilio Majuelorena. Garai horretan, udako ikastaroak, urtean zehar antolatutako hitzaldi zikloak eta Gasteizko historia fakultatean prestatutako Euskal Herriko Historiaz jardunaldiak izan dira Historia Sailaren lanaren lekuko.
|
|
|
1917 eta 1921 bitarteko artea ulertu ahal izateko, garaiko artista horiek, ezkerrekoak hain zuzen ere, euren burua
|
nola
ikusten zuten ulertu beharra dago. Errusiar iraultza, iraultza propio bezala ulertu zuten, hau da, euren iraultza artistikoa izango balitz bezala.
|
|
|
J. A. Lemaren bigarren artikulua berrirori ere aipatzeko modukoa ikusi zuen,, beste status questionis magistral bat delako?. Segidan Xabier Alberdik Converseninguruan idatzitakoa, ikerketa konkretu bat
|
nola
egiten den ikusteko adibide on, gisa deskribatu zuen.
|
|
2004
|
|
|
Apopilotzak fenomeno gisara irakurketa ugari izan ditzake. Nik emakumeen lanarekin (patronen lanarekin) duen hartu emana aztertu dut, eta jarduera honen bitartez patrona gisara lan egin zuten emakumeek Hernaniko historiari eginiko ekarpenera inguratu naiz. jarduera hau egoki ulertu ahal izateko, ezinbestekoa da emakume hauek bizi izan zuten testuingurua ulertzea, hau da, bai industrializazio prozesuak, eta,
|
nola
ez, frankismoak, genero harremanetan izan zuen eragina ikustea.
|
|
|
ordun fabriketan nahi zonak lan ittenzun, baiño
|
nola
esangoizut, garai hartan fabrika jutezana, mentalidadea hala zan, izatezan, ba nola esangoizut, gaur nola putaetxe batean lan eingo balu, en un club de esos... Gaizki ikusia zeon, gaizki ikusia zeon, hola izatezan.
|
|
|
ordun fabriketan nahi zonak lan ittenzun, baiño nola esangoizut, garai hartan fabrika jutezana, mentalidadea hala zan, izatezan, ba
|
nola
esangoizut, gaur nola putaetxe batean lan eingo balu, en un club de esos... Gaizki ikusia zeon, gaizki ikusia zeon, hola izatezan.
|
|
|
ordun fabriketan nahi zonak lan ittenzun, baiño nola esangoizut, garai hartan fabrika jutezana, mentalidadea hala zan, izatezan, ba nola esangoizut, gaur
|
nola
putaetxe batean lan eingo balu, en un club de esos... Gaizki ikusia zeon, gaizki ikusia zeon, hola izatezan.
|
|
|
Ekimen ezberdinen ostean finantza egitura finkatu zen baina ekonomia ez zen mugimenduan jarri. Dena galdu zutenek ez zuten ulertzen
|
nola
zen ona diru federala banku eta enpresa handiak salbatzeko erabiltzea, eta txarra gose zirenei jatekoa emateko erabiltzea. Azkenean Hoover en izena miseria eta eskasiaren adjektiboa bihurtu zen.
|
|
|
gaia, ezagutza historikoaren ezaugarri orokorrekin batera lantzeko aukera egongo zen. Agian ez izen horrek iradokitzen duen kutsu akademikoarekin, baina bai eskematikoki, ezagutza historikoa
|
nola
sortu den eta zer funtzio duen aztertuz, beti ere Euskal Herriko historiografiaren adibideak lagin gisa jarriz13.
|
|
|
Eta memoria indibiduala lantzen den bezala, hala jorratzen dela memoria kolektiboa ere: gure familia
|
nola
osatu zen jakin nahi dugu, gure kirol taldeak iraganean lortutako garaipenak ezagutu gura ditugu, bikotearekin irteten hasi ginen eguna ospatu, gustatzen zaigun musika taldea noiz eta zelan sortu zen ulertu... Historiaren abiapuntua identifikatzen gaituzten nortasun desberdinen iragana ezagutu nahia baita.
|
|
|
Eskualde hau sartzeak, gainera, eskema osoa itxuraldatuko luke, honen epealdiak Hegoaldekoen desberdinak baitira.
|
Nola
uztartu Ipar eta Hego Euskal Herriko historiak. Inoiz aipatu izan dut gai hau, honako proposamen probisionala eginez:
|
|
|
Subjektua argitzeko azalpen hauek, auzi ideologikoak garbi uzteaz gain, ezaguera historikoa hobetzeko ere balio dute, diziplina historikoan abiapuntuak
|
nola
finka daitezkeen erakusten baitu,, ikuspegiak eta interpretazioak behin behinekoak eta erlatiboak direla azaltze, ko helburu orokorragoan lagunduz.
|
|
|
Kultur ibilbidea izeneko liburua argitaratu da. Bertan hezkuntzaren arlo desberdineko hainbat adituk jakintza gai desberdinen baitan euskal curriculuma
|
nola
bidera daitekeen proposatzen dute. Historiari dagokion atala Manex Goihenetxeri zor zaio().
|
|
|
Inplizituki uler daiteke euskaldunen eta euskararen eremua delako aukeratu dituela (gero egitarau proposamenean euskarari egindako erreferentziak ugariek inpresio hau baieztatzen duten). Interesgarria da, ordea, Euskal Herria subjektu historiko gisa eraikitzen dagoela eta subjektu hau Europakorekin
|
nola
lotzen duen ikustea:
|
|
|
Normalean hezkuntzako egitarauan (edozein ikasgairen egitarauan) kontzeptuzko, prozedurazko eta jarrerazko edukiak bereizten dira. Kontzeptuak ikasi beharreko eduki edo datuei dagozkie, hots, historiako epealdi, ideia, gertaera eta pertsonaiak ikastea litzateke; Prozedurek ikasgai baten metodologiak, arloa lantzeko trebetasunak, eta funtsean ikasten ikasteko teknikak irakasten dituzte (dokumentu historiko bat
|
nola
iruzkindu eta analizatu, nola antolatu diagrama batean historiako datuak...); eta azkenik jarrerak ikasgai batek, arlo akademikotik kanpo,, bizitzarako?, transmititu behar dituen balioei egiten dio erreferentzia (historiak, adibidez, jarrera kritikoa bultza dezake, bizi dugun errealitatearen eta munduaren konplexutasunaz ohartzen lagun diezaguke, etab.). Beraz, historialariak liburuetan darabilen... behar du:
|
|
|
Normalean hezkuntzako egitarauan (edozein ikasgairen egitarauan) kontzeptuzko, prozedurazko eta jarrerazko edukiak bereizten dira. Kontzeptuak ikasi beharreko eduki edo datuei dagozkie, hots, historiako epealdi, ideia, gertaera eta pertsonaiak ikastea litzateke; Prozedurek ikasgai baten metodologiak, arloa lantzeko trebetasunak, eta funtsean ikasten ikasteko teknikak irakasten dituzte (dokumentu historiko bat nola iruzkindu eta analizatu,
|
nola
antolatu diagrama batean historiako datuak...); eta azkenik jarrerak ikasgai batek, arlo akademikotik kanpo,, bizitzarako?, transmititu behar dituen balioei egiten dio erreferentzia (historiak, adibidez, jarrera kritikoa bultza dezake, bizi dugun errealitatearen eta munduaren konplexutasunaz ohartzen lagun diezaguke, etab.). Beraz, historialariak liburuetan darabilen narrazio edo kontakizun molde... behar du:
|
|
|
Historia apologetiko horien arriskua, etxe kontsumorako eraikitzen ditugun gure memoria partikularrena bezala, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka apurka garatuz joan diren metodo kritikoen berri eman litzateke, iturrien errespetua azalduz, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia
|
nola
landuz joan den azalduz.
|
|
|
Prozedurei dagokionez, hau da agian historiaren irakaskuntzan neutralentzat jotzen den arloa. Azken finean historia
|
nola
landu jakiteko teknika eta metodoei dagokio, eta arlo batez ere praktikoa den heinean, suposatzen da hemen ez dela ideologia eta halakorik sartzen. Eta hori egia da printzipioz, euskal historiako metodologiak beste edozein herrialderen historia lantzeko metodologiaren berdina izan behar baitu (grafikoak, estatistikak, testu iruzkinak...).
|
|
|
III. 1 Historia curriculumak
|
nola
finkatzen diren EAEn
|
|
|
Orain arte azaldutako teoriak errealitatearekin alderatu guran, Euskal Herriko hezkuntzan euskal historia
|
nola
irakasten den aztertzeko kasu bat hartu dut. Konkretuki euskal hezkuntza ustez ongien dagoen Euskal Herriaren zatian, hots, Euskal Autonomia Erkidegoan (EAE) euskal historiaren egoera zein den aztertzen saiatu naiz.
|
|
|
|
Nola
txertatu balio horiek egitarauan, historiaren interpretazio utilitarista (eta beraz distortsionatu) bat egin gabe. Egokiena historiaren deskribapena (ahaleginez objektiboa) egitea litzateke, eta, ondoren, gaiak aukerak ematen dituenean, horren gaineko balorazioa egitea.
|
|
|
Oso zaila da euskal historian kontzeptuak edo mugarriak zeintzuk diren eta
|
nola
antolatu behar diren esatea. Irakaskuntzako mailen arabera modu batera edo bestera moldatu dira.
|
|
|
Izualdian kartzelaratua izan ondoren, AEB ra itzuli zen. Gizadiaren zoriona pobreziaren bukaera zela aldarrikatzen zuen, baita hori lortzeko iraultzaz baliatu beharra zegoela defendatu ere, eta Arrazoiak iraultza
|
nola
garaitu argituko zuela.
|
|
|
1930 hamarkadetan Britainia Handiko politika laboristan izan zuen jarduna azaltzen da, kontuan izanda garai hau depresio ekonomikoari eta faxismoei dagokiola. Amaitzeko, 1945eko gobernu laborista, XX. mendeko administrazio erreformista nagusia
|
nola
bilakatu zen azaltzen da.
|
|
|
Era honetako gerra egiteko zailtasunak egon daitezke. Hala
|
nola
, disziplina bat eta nukleo txikietan antolaturiko taldeak beharrezkoak dira; geografia garrantzitsua da gerrileroen arteko komunikazioa eta koordinazioa zail baititzake; hiriak dira azken betetzen dituzten guneak eta hemen aurkitzen dira normalean herrialdeko elementu nagusiak; etsaiek izuaren mehatxua erabil dezakete (tortura...) etab. Mota honetako borroketan bonba nuklearrak (jendea hiltzea) e...
|
|
|
Berak zinez uste zuen Israel palestinarren borondate onaren emaitza zela. Hau da, arabiarrek euren lurrak kolonoen esku uztea adostu zutela, baina
|
nola
historikoki erakutsi duten pertsona aldrebes eta fedegabeak direla, eta israeldarren lorpenen inbidia dutenez, bada orain lur horiek bueltan jasotzea erreklamatzen dutela.
|
|
2005
|
|
|
Emakumeak etxetik pixka bat ateratzeko beharrari buruz hitz egiten zen komunikabideetan; emakumeak kalera irten behar zirela etxetik kanpo gertatzen zena ezagutzeko, haizea hartzeko, etab. esaten zen. Aldizkari berri batzuk sortu ziren, hala
|
nola
, Ama, Telva, etab. eta aldizkari gehienetan, atal berriak sortu ziren: musika, zinea, moda, edertasuna, liburuak, etab. Aipagarria da orientazio laboraleko atalak ere agertu zirela eta nahiko ohikoak izan zirela.
|
|
|
SF ez zen inoiz elkarte bat izan, bizimodu eta balore zehatz batzuk inposatzeko erakundea baizik. Baina, SFk bere helburua lortzeko erabilitako bideak elementu neutralekin zuen lotura, hala
|
nola
, sukaldaritza, garbitasuna, folklorea, ekintza kulturalak, joskura, etab., eta ondorioz, inolako izaera politikorik ez zuela zirudien.
|
|
|
Baimen berezi batzuekin Gizarte Zerbitzua betetzea ekiditen zen, edo behintzat, atzeratzea. Urteak pasa ahala, Gizarte Zerbitzua etxeko lanak
|
nola
bete erakustera mugatu zen.
|
|
|
1940an sortu zen talde hori, eta gerra-ostean paper aipagarria bete zuen. Batez ere, umeen hilkortasunaren kontra lan egin zuten, jaioberriak
|
nola
zaindu azalduz.
|
|
|
Baina, garaipen frankistarekin, emakume askok erbestera alde egin behar izan zuen; beste zenbait, kontzentrazio zelaietara bidaliak izan ziren, eta beste batzuk, gehienak, Espainia barneko erbestean gelditu ziren. Asko kartzeletan eta exekuzio pelotoien aurrean egon ziren eta emakumeen duintasuna zapaltzen zuten zigorrak jasan zituzten, hala
|
nola
, ilea guztiz moztea, errizino olioa edatea, eraikuntza publikoak garbitzea, etab. Bortxaketak eta eraso sexualak ere ohikoak izan ziren. Armada eta Falangea izan ziren emakume, gorria, ren ehizaren arduradun nagusiak.
|
|
|
Batzuek kartzelatik, beste batzuek kaletik edo erbestetik. Erakunde batzuek lan handia egin zuten, hala
|
nola
–Federación Democrática Internacional de Mujeres? (FDIM) edo. Unión de Mujeres Antifascistas Españolas?
|
|
|
Era berean, ezin dugu ahaztu erregimenaren izaera autoritarioa bere horretan mantentzen zela, neurri pseudo liberal batzuk onartu ziren arren, hala
|
nola
, Prentsa Legea (1966) edo Estatuaren Lege Organikoa (1966). Salbuespen egoeraren (1969) urteak eta ikasle intelektualen eta langileen kontra burututako errepresio latzaren urteak izan ziren.
|
|
|
1970etik aurrera, ikasle mugimenduaren garrantzia zertxobait gutxitu egin zen, langileen protestek gero eta indar handiagoa zuten bitartean. Oposizioko bi mugimendu horiekin batera, 60 hamarkada bukaeran beraien ekintzak hasi zituzten hainbat gizarte kolektibo aipatu behar ditugu, hala
|
nola
, abokatuak, kazetariak, emakume taldeak, etab. Baina, frankismoan ohikoa izan zen legez, protesten areagotze horren aurrean, erregimenetik bideratutako errepresioa are latzagoa bihurtu zen. Gainera, askatasun demokratiko ezak, adierazpen, bilera eta manifestaziorako askatasun ezarekin batera, emakumeen borroka gehiago bultza zezaketen taldeen sorrera ekidin zuen.
|
|
|
Frankismoak ulertzen zuen bezala, emakumearen helburua bizitzan amatasuna zen, hori, noski, ezkontzaren testuinguruan soilik onartzen zelarik. Ezkontza aurreko edozein sexu manifestaldi zigortu egiten zen eta ondorio ezkorrak ekartzen zituela pentsarazi zen, batez ere, izaera fisikoko ondorioak zirelarik (hala
|
nola
, nerbio sistemaren trastornoak, gaitasun psikikoaren gutxitzea, arazoak hezurretan, etab.):
|
|
|
Horrela,, emakume ideala, ren eredua garatzen zen, azken finean, emakume kristauaren eredua zena nazionalkatolizismoaren eraginez. Orientazio pedagogiko eta balore sistema jakin bat bultzatu nahi zen eta, testuinguru horretan, gai ezberdin asko jorratzen ziren, hala
|
nola
, etxeko lanak, janzkera, gizarteratze moduak, etab. Gainera, eskuliburuen hartzailea ondo finkatzen zen: liburu batzuk nerabeei zuzenduak zeuden, beste batzuk emazteei, beste batzuk ama zirenei, etab.
|
|
|
Aldizkari horien bidez erregimenak nahi zituen emakume rola eta gizon rola defendatu eta zabaldu egiten ziren. Argitalpen horiek klase ertaineko emakumeengan zuten, batez ere, eragina eta gai ugari lantzen zituzten, hala
|
nola
, moda, edertasuna, etxerako aholkuak, seme alaben heziketa, aholkularitza sentimentalak, emakumeen portaera zuzena, maitasun kontakizunak, emakume famatu eta aberatsei buruzko artikuluak, testak, horoskopoa, etab.
|
|
|
Gainera, emakume gehiagok lan egiten zuten arren, horrek ez du esan nahi berdintasunaren bidean pauso garrantzitsurik eman zenik. Emakume gehienak gaizki ordaindutako lanpostuetan zeuden, hala
|
nola
, nekazaritzan, industrian espezializatu gabeko lanesku bezala, etxeko zerbitzuan, magisteritzan, etab. Profesio liberalen esparruan, emakumeen presentzia ez zen handiegia. Goranahi handia zuten emakumeek, aurreiritzi tradizional askori aurre egin behar izaten zieten.
|
|
|
Bertan, emakumeak eta gizonak elkartu egiten ziren eta horrek egoera inmoraletara eraman zezakeen. Horregatik, frankistek leku horietan
|
nola
jokatu behar zen ere arautu zuten. Zinemaren kasuan, zentsura egon arren, lehen pelikula amerikarren etorrerarekin, moralitatea errespetatzen ez zuen lekua bihurtu zen.
|
|
|
Toponimia bakarrik erabiltzea hizkuntza baten ikerkuntzarako arazo bat da. Batetik
|
nola
jakin leku izen horiek fidagarriak diren, kronologikoki antzinakoak, eta bestetik zelan jakin iberiarrak diren ala ez. Ez dirudi beraz, ez metodo egokia darabilenik ezta emaitza asegarriak lortzen dituenik ere.
|
|
|
IV.
|
Nola
azaldu. PO.RRO.TE.N. PO.TE.N.I.N. agertzen diren/ p/ ak, egun uste denean iberierak/ p/ rik ez zuela? 68
|
|
|
25). Dena den
|
nola
izan daitezke onak tartesiarrak baldin eta bere antolamendu aristokratikoa jaurgo erakoa bada (Alonso, 1999: 114), eta lurraldearen ustiaketa basatia egiten badute?
|
|
|
4 Gaur egun euskoiberista zoroek P. Beltran aitzindaritzat hartzen badute ere, beraien iturri nagusia D. Fletcher da. Fletcher ez zen izan
|
nola
nahiko ikertzailea. Hainbat erakundetan parte hartu zuen, esate baterako Servei d' Investigació Prehistórica delako erakunde publikoaren zuzendaria izan zuen, eta hainbat lan argitaratu zituen.
|
|
|
Guk bien arteko parekotasunik ikusten ez dugun arren, baina suposatuz ere badagoela, noraino dira baliokideak testu biak, baldin eta latinezko testua iberierazko grafitti sakabanatuei gainjartzen bazaio?
|
Nola
parekatu latinezko testua iberierazkoarekin baldin eta azken hau aurrekoaren bikoitza bada. Zelan onartu bi hitz horiek hizkuntza bietan agertzen direla, baldin eta 1922ko signarioa berdintasun horiek frogatzeko moldatu bada?
|
|
|
5 XVIIgarren mendean apologista bat baino gehiago dago (batzuk aldi berean euskal idazle ere bazirenak): B. de Echave, A. Oihenart() eta J. de Moret(), G. de Henaorekin() hurrengo mendera igarotzen gara, eta beraz Larramendi eta bere obrak, Joanes Etxeberriren tubalismoaren sintesi lanaren jarraitzailea18 Mende berean beste izen distiratsu batzuk ere bazeuden, hala
|
nola
, Juan Antonio Mogel(), Juan Bautista Erro(), edo P. P. Astarloa(). Aipaturiko asko (Larramendi, Mogel, Astarloa, Hervas, eta abar) Tubalismo eta euskoiberismoaren arteko zubia izan ziren.
|
|
|
18 Larramendiren ideiekin bat ez zetozen idazle bat baino gehiago zegoen, hala
|
nola
; Mayans y Siscar(), H. Flórez(),...
|
|
|
Dena den metodo honek kritika handiak jaso ditu. Ez dago zertan pentsatu behar hizkuntzen oinarrizko hiztegia ratio konstanteetan aldatzen denik, eta gainera beste aldagai garrantzitsu batzuk ez ditu aintzat hartzen, hala
|
nola
, kulturaren iragazkortasuna, testuinguru historikoa, baldintzapen geografikoak, eta abar. Azken finean metodo hau jada bagenekiena esateko beste modu bat baino ez da.
|
|
|
I. Euskara ahaidetzeko saiakerak
|
nola
egin izan diren esplikatzen da lehen atalean: euskara historiaurreko hizkuntza orokor kontsideratua izatetik, ahaide gabeko hizkuntzatzat hartzera igaro da.
|
|
|
II. Tubalismotik eta kantabrismotik euskoiberismorako ibilbidea historikoki
|
nola
bilakatu den azaltzen da bigarren atalean: XVI. mendean euskara antzinako Espainiako hizkuntza zela nolatan proposatu zen (tubalismoa, kantabrismoa), gero XIX. mendean Humboldt-ek kutsu zientifikoagoa eman ziola (propioki teoria euskoiberista proposatuz) eta XX. mendean teoria honek izan duen gainbehera agertzen dira2.
|
|
|
Beraz Trask i jarraituz (1998) euskararen etorki zein ahaideei buruzko lan askok dituzten ezaugarri nagusiak honakoak dira: 1) Egileek euskararik ez dute ezagutzen, eta salbuespen batzuekin, hala
|
nola
, H. Schuchardt, R. Lafon, C. C. Uhlenbeck, eta A. Tovar, euskara guztiz arrotza gertatzen zaie.
|
|
|
ez da hizkuntza indoeuroparra, nahiz eta famili horretako maileguak identifikatu izan diren, hala
|
nola
zeltar bakun batzuk (Gorrochategui, 1987), eta latinetik askoz gehiago, (Segura & Etxebarria, 1996). Bestalde indoeuroparreko, ko atzizkiak ez dauka oraingoz harremanik euskarazkoarekin, ezta, el diminutivo aragonés. IKO (Martinico) y cántabro astur. UKO, UKU (Martinuco, Martinucu), tienen sin duda el mismo origen?
|
|
|
Halaber Gorrotxategiren lanak zehatz ezarritako akitaniar stock onomastikoa (1984), Hego Euskal Herrian aurkitutako zenbait izenekin bat dator, hala
|
nola
, Abisunhari, Dusanharis, Edsuri, Naru[/] eni, Narhungesi, Serhuhoris, Ummesahar, eta] eihar pertsona izenak, eta Errensae, Larrahi, Losae, Loxae eta Selatse jainko jainkosa izenak. Bestalde badaude ere jatorriz iberierazko izenak direnak baina
|
|
|
Oso talde homogeneoa osatzen dute tipo honetako txanponek, pisuz ere oso antzekoak dira. Izkribaturik duten diru etxearen izena, batzuena behintzat, oraindik ez dago jakiterik zein hizkuntzari dagokion, hala
|
nola
, zonalde baskoian aurkitutako Arsaos, OlCairum, Arsakos, Tirsos, Sesars eta Uyambate, Turiasu, Kuelikos, eta zeltiberiar zonaldeko Arekorata eta Kalakorikos. Txaponetan aztarna zeltiberiarrak nabari dira batetik (adib. barskunes ek nes bukaera aski ezaguna den zeltiberierar atzizkia du, eta braskunes izango zen irakurketarik egokiena Untermann en arabera), eta bestalde br taldeak indoeuropar izen baten aurrean gaudela adierazten du.
|
|
|
Erlijioak, erlijioa dagoen tokian, ze erlijioa ez dago eduki beharrik, esan nahi dut, erlijioak badauzka erlijioaren ordezkoak, esan nahi dut, erlijioa izan gabe, erlijioaren ordezko diren pentsaerak. Oso kuriosoa da,
|
nola
geroz eta gehiago aurkitzen da erlijiorik ez daukan herriak edo jendeak: Suedia, edo gazteak baita ere Alemanian?
|
|
|
Zerk desesperarazten du euskal mutil bat: ba, ikusteak gobernuak
|
nola
praktikamente burla egiten digun, nik uste dut gauzarik inportanteenetako bat kausa bezala orain hasita psikologikoki, kausa bezala hasita, dago harrokeria eta desprezioa, min gehiena ematen diona herri zapaldu bati da desprezioa eta burla. Eta gehiago gaztetan, ze zaharragoa zarenean esaten duzu:
|
|
|
Horiek ez daukate eskubiderik eta beraz horiek ez ditugu kontatu ere egiten ezta. Orduan, gazte batek eta bere lagunaren anaia, ama edo aita ikusi duena
|
nola
eramaten duten. Nire lagun baten etxean sartu ziren, hirurogei urte eta gehiagoko Juan Mari Torrealdai. Gauean, ateak puskatu eta garrasika, eta goizeko ordu batak pasata ziren.
|
|
|
–Janarazi bai egin dutela. Bueno, ez dute lortu, ez dute lortu baina bai hori da. Oso kuriosoa da
|
nola
azkeneko urteetan zelan aldatu den diskurtsoa: –Por España y la unidad sagrada de España??, ze ni umea nintzanean, eta oraindik zure aita ere, guk entzun dugun bokabularioa falangista zen eta guzti hori.
|
|
|
Inportantea da zein dago zein tokitan. Honekin esan nahi nuena zen,
|
nola
sartu digute, que las cosas han cambiado, simplemente porque a cambiado el discurso?. Nik beti Errusiako etsenplua jartzen dut, arrazoi honegatik hemen denak daude konbentzituta, que en Rusia eso de la democracia anda muy mal?
|
|
|
Nik beti Errusiako etsenplua jartzen dut, arrazoi honegatik hemen denak daude konbentzituta, que en Rusia eso de la democracia anda muy mal?
|
nola
aterako dira, dictadura de 50 años, eta gero egun batean demokrazia, hori ez da inbentatzen.
|
|
|
Eta orduan, ba jende batek, jarri egingo dugu alkate?. Baina zer gertatzen zen ba
|
nola
presio soziala eta Estatuaren presioa, falangista batek bezalaxe funtzionatzen zuen. Orduan, zuri berdin zaizu hori abertzalea baden, gero funtzionatu falangista batek bezala egiten badu.
|
|
|
Elkarrizketatik atera bezala, estatua beti da biolento, ados, hortaz estatuak beti badu biolentzia aplikatzen beti izango diogu beldur, eta beraz, askatasunak zaizkigu murriztuko; testu pasartetxo horren azalpena izan daiteke honako hau. Joaquin Navarro Euskadi kanpokoa izaki, lurralde hau bera bizi izan den lekuan
|
nola
erretratatua izan den ikusi ahal izan du, bere hitzetan. Cada vez que se hablaba del País Vasco, era para incidir en marcos de violencia y enfrentamiento, en atentados atroces, amenazas y fealdades. Un cuadro sombrío que nada tenía que ver con la convivencia habitual en las ciudades y pueblos vascos?.
|
|
|
Bere lan honetan euskal biztanleriari kontuan hartzea txarto etorriko ez litzaiokeen apunte esanguratsu batzuk ageri dira. Lan honen lezioa, gainera, oinarrizko lege moralak izanda
|
nola
ez dugun argudiatzeko gaitasuna galdu beharrean dago. Obrak beti izango dira obrak, ongia eta gaizkia non dauden betiere jakinda, noski.
|
|
|
Putin, gerra zikinaz baliatzen bada errusiar patriota sukartuen botoak irabazteko, funtsean, hauteskundeetan nagusitu denaz gero, demokrata bat da eta mundu politikoaren aurrean politiko garbia; Milosevic, aldiz,
|
nola
hau ez zen NBEkoen aginduetara jarri eta nola ez duen hauteskundeetarako deirik egiten, ez da demokrata eta, beraz, gerra kriminala izateagatik zigortu beharrekoa.
|
|
|
Putin, gerra zikinaz baliatzen bada errusiar patriota sukartuen botoak irabazteko, funtsean, hauteskundeetan nagusitu denaz gero, demokrata bat da eta mundu politikoaren aurrean politiko garbia; Milosevic, aldiz, nola hau ez zen NBEkoen aginduetara jarri eta
|
nola
ez duen hauteskundeetarako deirik egiten, ez da demokrata eta, beraz, gerra kriminala izateagatik zigortu beharrekoa.
|
|
|
Europako arazo nagusienetako bat,
|
nola
ekialdean hala Mendebaldean, nazio arazoari buruzkoa dela eta horri aterabide politiko egokia ematen ez zaion bitartean, ez dela bake egoerarik ezagutuko etorkizunean. Estatu nazio horiek, zutik iraun dezaten, gero eta maizago, gero eta basatiago jo baitute bortxa erabiltzera eta gerra zikina egitera.
|
|
|
Esan nahi du badaukatela beraz, beren auto kontzientzia orokor bat; orain estatuaz ari naiz eta estatuak inposatu duen kulturaz. Klaro, biolentzia espainola, bueno egunero ikusten dugu zoritxarrez
|
nola
benetan kasik mugagabeki jokatzeko kapaz den, ez bakarrik torturak eta, beren arteko borroketan ere bai.
|
|
|
eta ze moral. Pixka bat pentsatzen da, bueno izan gaitezen libre eta orduan ikusiko dugu
|
nola
antolatu Euskal Herria, euskaldunek beraiek erabakiko dute nola antolatu Euskal Herria. Beraz, borrokak berak, salbe fase batzuetan izan ezik:
|
|
|
eta ze moral. Pixka bat pentsatzen da, bueno izan gaitezen libre eta orduan ikusiko dugu nola antolatu Euskal Herria, euskaldunek beraiek erabakiko dute
|
nola
antolatu Euskal Herria. Beraz, borrokak berak, salbe fase batzuetan izan ezik:
|
|
2006
|
|
|
Secontia eta Uxama (beste toki askok ere hartu zituen izenok), Segovia, Nova Augusta, Termes eta Clunia bera, Keltiberiako muga dena. Geratzen den guztia Ozeanoruntz dago, hala
|
nola
iada aipatuak izan diren Varduli direlakoak, eta Kantauriarrak.17
|
|
|
Uste duzu biktimen arimak Jainkoarengana eramanak izan zirela berriz? Ikus ezazu
|
nola
denon ikusgarri, deabru anker eta basati hauek hezten ari diren(?) eta izpiritu eta zentzuetan murgiltzen diren.24
|
|
|
Arima guztiz garbiak ez du onartzen gaizkia, ezta zuntz arinei ere ez diete erasaten lohiduren zipristinek; baldin gaiztakeriaren ukitugabekorik bizi bada oihan baskoian, haren jiteak, lehen bezain kutsagabeak, ez du kalterik nozitzen bere ostatariaren gizagabeagatik. Baina, zergatik, haien erruz, suertatu naiz akusatua ni, hala iraganean
|
nola
egungo egunean, toki diferenteetan bizi izan naizena, hiri aberatsez nabarmenduak eta beren biztanleen harreman landuengatik arras ospetsu diren tokietan, hain zuzen. Eta neure bizitza Baskoien lurretan iragan balitz ere, zergatik, nere jokaeraz pitin bat kutsaturik, ez zituzketen jende haiek bazterrera utziko, bada, beren ohitura basatiak, geureetara etorriz? 29
|
|
|
Augustoren garaitik, baskoiek ez zuten inolako kontrol berezirik behar izan. Conventus erromatarren sisteman integratuak egon ziren (beraien kasuan, caesaraugustanusean) eta beraien lurraldean, hiri gutxi batzuk bazeuden, hala
|
nola
, Pompaelo, Calagurris, Gracurris eta Oeasso. Hiri txikiak zirenez eta nahiko sakabanatuak zeudenez, ez ziren nahikoa idazle erromatarrek eskualde zibilizatu bat ikusteko, baina nahikoa ziren oinarrizko harremanak mantentzeko, erromatar ohitura batzuk barneratzeko eta Erromako sistema fiskalean eta militarrean integratzeko.
|
|
|
De viris illustribis, Etimologiak eta Historia de regibus Gothorum, Wandalorum et Suevorum. Bere lan historikoetan baskoiekin lotutako gai ezberdinak jorratu zituen, hala
|
nola
, zenbait errege bisigotiarrek baskoien kontra zuzendutako kanpaina militarrak.
|
|
|
Bestalde, Etimologiak lanean ere idatzi zuen gotzain honek baskoiei buruz. Zehazki, beraien izenaren jatorriaz hitz egin zuen eta aipagarria da
|
nola
zati batean baskoiak menditik jaitsiarazi zituztela esaten duen. Izan ere, ezin dugu ahaztu greziar eta erromatarren iritziz mendialdea eta barbaroak lotuak zeudela.
|