|
2002
|
|
|
Halakomomentubatean, etamereziko lukehoriargitzea, R.Yehudah k EspainiatikirtenetaAgindurikoHerrialdeankokatzeaerabakizuen.Dirudienez, alde honetatikAbraham barHiyya' matematikari etafilosofoakMegilat.ha megalehobrarenegileak (1136.eanhilak) eraginhandiaukanzuenberagan.Egun
|
haietan
, almorabideenetahaienondorengopolitikoakzirenalmohadeenpean, Al Aldalus enjazotzenarizirengertakarienaurkakoideologierreakziotzathartubehar daliburuhori, haiekerlijioarloanzerabiltenfundamentalismoarenetamusulman etakristauen artekoborrokenargitan. Haienondotikheltzenzirenzakuratze, ebaskoetaerasoetananitzjudu elkarteerabathondaturikgeldituziren.Kordoba aldeanslamenfanatismoerlijiosoa zennagusi.Almorabide etaalmohadeen gehiegikeriakneurrigabeakzirenetajuduakhaienarmadarieutsietamantentzera behartuetabortxaturikegonziren, horrek, berealdetik, juduenaurkakolapurretan, etaohorgoaniraunzezan.Kristauetamusulmanbandoenartekoborrokek judu jendearietengabekooinazeazekarkioten, harekinezbaitzutenmiserikordiarikez
|
|
2005
|
|
|
Donibane Lohizunekoan, aldiz, aipatzen ditu zaharrak, euskaldun zaharrak,
|
haien
itxura agertuz, oso klasikoa biloa xuri, kolore gorri, arpegi arrai, hitz ederrak mihian, bainan oso adierazgarria, hots, aitatxi zaharra eta zuhurra, itzal handiko arbaso ospetsua.
|
|
|
Nola munduko lehen mintzaiak ukan dezake erdaratik hastea? Hain dira irrigarriak holako ideiak, baliatu behar baita irria eta umorea
|
haien kontra
joaiteko.
|
|
|
Horiek dira euskaldunen aberastasuna, horietan datza, hizkuntza lehenik, euskaldunen egiazko nortasuna. Laudatzen ditu
|
haien
kalitateak superlatiboaz baliatuz: pare gabekoak.
|
|
|
Ez daiteke ulert bertso hau ez baldin bada kontutan hartzen zer ziren besta horiek, 1892koa nola 1894koa, abuztuan garela eta Donibane Lohizunera etorriak direla estranjerrak, hala deitzen baitziren orduan.
|
Haiek
ere gomitatuak dira. Hona zer derasan besta egitarauaren aitzin solasak Eskualduna astekarian:
|
|
|
Buruzagi gorenek,
|
haien artean
Natalia Serbiako erreginak, eta, dudarik gabe, Donibane Lohizunen zeuden udatiarrek ez dakite zer den euskalduna, ezin sinetsia baita haren nortasuna. Erakusten du Dibarrartek zein kartsuki segitzen dituzten dantzariak eta pilotariak eta haien txalo eta oihu beroak.
|
|
|
Buruzagi gorenek, haien artean Natalia Serbiako erreginak, eta, dudarik gabe, Donibane Lohizunen zeuden udatiarrek ez dakite zer den euskalduna, ezin sinetsia baita haren nortasuna. Erakusten du Dibarrartek zein kartsuki segitzen dituzten dantzariak eta pilotariak eta
|
haien
txalo eta oihu beroak. Eskualduna ren aitzin solasarekin bat egiten du eta agertzen du, denbora berean, urguilu pixka batekin zer den egiazki euskaldun jendea.
|
|
|
Haurrei biharko euskaldunei mintzo zaie, otoizten ditu atxik dezaten, arbasoek bezala, euskara eta fedea. Hedatzen ari den inpiotasunaren uhainaren kontra, framazonen eta
|
haien
deabrukerien aurka, ordu arte tente potente egona baldin bada Euskal Herria, zer bilakatuko da bihar. Hortik dator otoitza:
|
|
|
Bigarrena, antzeko gogorkeria egoeretan gertatzen da: zenbait hiztunek bizirik irauten badute ere,
|
haien
hizkuntza erabiltzeak ekar diezaiekeen arriskua dela eta, ama hizkuntza erabiltzeari uzten diote. Behetik gorako hizkuntz heriotza gertatzen da hizkuntza bat goi mailako hizkuntzaren erabileretarako edo erritualetarako bakarrik erabiltzen denean; hauxe da, hain zuzen, latinaren kasua.
|
|
|
Edonola, zientzialariei ezin eska dakieke beren esparruko gaiez ikertzeaz eta euskararako bide berriak urratzeaz gain, hizkuntzalaritzaren esparru des berdinetan gertatzen diren aurrerapenen berri izan dezaten,
|
haien
jardueran kontuan hartu ahal izateko. Ezinbestekoa da hizkuntzalarien eta zientzialarien
|
|
|
Egoera honen argigarri mailakako hizkuntz heriotzaren eragileetako bat den mendekotasun kulturalaren ondorioak ditugu (Elordui, 1995): hizkuntza menderatua eskolan ez erabiltze ak ekartzen du hiztunak
|
haien
jarduera profesionalerako ama hizkuntza erabiltzeko gai ez izatea, hizkuntza hori esparru batzuetara zokoratua izatea eta azkenik erabilera berezitue tarako garatua ez izatea. Euskararen erabilera berezituak eskolan berreskuratzea ezinbeste ko baldintza da etorkizuneko hiztunek beren burua gai ikus dezaten euskara beren lan espa rruetan erabiltzeko eta beraz, esparru horretako euskara gara dezaten.
|
|
|
Mailegua hartzeko beharra eztabaidagarria izan daiteke, termino baten beharra askotan hiztegi komuneko hitz baten zabalkuntza semantikoaz edo eratorpen edo elkarketa bidezko hitz eraketaz ase baitaiteke. Zientzialariek maileguaren alde egiteko erabili ohi duten arrazoia zehaztasunarena da eta
|
haien
intuizioa kontuan hartzekoa da, haiek baitira haien esparruko adigaiak hobekien menderatzen dituztenak; edonola, zehaztasunaren auzia askotan ahulduriko hizkuntza baten hiztunak izateagatik hizkuntza menderatzailearen sistemara hurbiltzeko edota horretatik urruntzeko izan ohi ditugun joera mailegu zale edo garbizaleekin nahasten da46. Zenbaitetan, erabilera komunetik urruntzeko joera ere badago esparru berezituetako erabiltzaileak mailegu zaleagoak izatearen azpian47?
|
|
|
Mailegua hartzeko beharra eztabaidagarria izan daiteke, termino baten beharra askotan hiztegi komuneko hitz baten zabalkuntza semantikoaz edo eratorpen edo elkarketa bidezko hitz eraketaz ase baitaiteke. Zientzialariek maileguaren alde egiteko erabili ohi duten arrazoia zehaztasunarena da eta haien intuizioa kontuan hartzekoa da,
|
haiek
baitira haien esparruko adigaiak hobekien menderatzen dituztenak; edonola, zehaztasunaren auzia askotan ahulduriko hizkuntza baten hiztunak izateagatik hizkuntza menderatzailearen sistemara hurbiltzeko edota horretatik urruntzeko izan ohi ditugun joera mailegu zale edo garbizaleekin nahasten da46. Zenbaitetan, erabilera komunetik urruntzeko joera ere badago esparru berezituetako erabiltzaileak mailegu zaleagoak izatearen azpian47?
|
|
|
Mailegua hartzeko beharra eztabaidagarria izan daiteke, termino baten beharra askotan hiztegi komuneko hitz baten zabalkuntza semantikoaz edo eratorpen edo elkarketa bidezko hitz eraketaz ase baitaiteke. Zientzialariek maileguaren alde egiteko erabili ohi duten arrazoia zehaztasunarena da eta haien intuizioa kontuan hartzekoa da, haiek baitira
|
haien
esparruko adigaiak hobekien menderatzen dituztenak; edonola, zehaztasunaren auzia askotan ahulduriko hizkuntza baten hiztunak izateagatik hizkuntza menderatzailearen sistemara hurbiltzeko edota horretatik urruntzeko izan ohi ditugun joera mailegu zale edo garbizaleekin nahasten da46. Zenbaitetan, erabilera komunetik urruntzeko joera ere badago esparru berezituetako erabiltzaileak mailegu zaleagoak izatearen azpian47?
|
|
|
Euskarak estandarizatzeko bidean eman dituen urratsetan oso garrantzitsua izan da beren jardueran hizkuntza hau erabili duten zientzialari eta teknikarien ekarpena, estandarra behar duten komunikazio esparruetan mugitzen baitira. Bestetik,
|
haiek
dira esparru desberdinetako euskara tekniko zientifikoa sor dezaketen bakarrak, eta askotan esparru hauetan idatziriko testuen kalitatearen inguruan kritikak plazaratu direlarik, zenbait kontu sakonkiago aztertu behar direla ikusi dugu, zaila baita batzuetan bestelako hizkuntzekiko interferentziak edota oro har hizkuntzaren endekatze prozesuaren ondorio diren aldaketak eta erabilera berrietara eg...
|
|
|
VolterraetaTaeschner (1978) etaTaeschner (1983) ikertzaileek alemana etaitalieragurasoengandikgaratudituztenahizpabirengarapenakarakatzean, hiruarokogarabideaaurkitzenduteladiote.Lehenaroanhaurelebidunek hizkuntza bietatik jasotakosistemalexikobakarrabainoezdute.Urrats honetan ez dute gramatikaren erabilerarik aurkitzen,
|
haien
ustez hiztegi hutsa eta bakarradaukatelarik.Bigarrenaroan, aldiz, haurreksistemalexikobiakezber
|
|
|
Behin baino gehiagotan egona naiz gogoeta zertako bortxatzen gaituzten frantses hutsean haurren eskolatzera. Nago Pariseko handi mandiek ez ote duten Frantzia bazterretako jendea eskoil eta gibel atxiki nahi,
|
haien
herbailtzeko eta kraxturitik bezala abere ba tzuen pare kudeatzeko.
|
|
|
ez zitezkeen
|
haien
haurrak maiz gertatzen ziren bezain gibelatuak. Frantsesa ere biziki garbiago zuketen euskararen bitartez ikasiz.
|
|
|
Miren eta Maddalen afaltzera joan ziren. Peru ere
|
haiekin
joan zen (EGLU III 2.18)
|
|
|
Erroek eta gainerako morfemek berezko dutelarik egitura kanonikoa, eta hizkuntza guti direlarik beren bilakabidearen garairen batean besteren bat (zu) ekin harremanetan izan eta
|
haietarik
lexikoaren eta gramatikaren ele mentu zenbait bertakotu edota eraldatu ez dituztenak, morfemen egiturak leku kotasunik eman lezake hizkuntzon arteko harremanaren historiaz, dela morfe mon mailegu izaera agertuaz, dela hauen kronologia ezarketa erdiesten lagun duaz, dela zein hizkuntzatatik eta bidetatik iritsi diren hartzailera zehaztuaz.
|
|
|
Mitxelenak inoiz aitortu zuenez, baliteke ikertzaileari gertatzea besterik gabe eta arrazoi formal hutsengatik, delako hitz batzuk mailegutzat jotzea, are inork
|
haien
jatorria aurkitu edo bilatu ere ez duelarik. Hitzen luzera, esatera ko, dagoeneko Sapirrek aldarrikatu zuen irizpidea dugu:
|
|
|
' Zein diren ezagutu ondoren
|
haien
kronologia zehazteko Mitxelenak (1974: 197) ondoko irizpideak aurkezten ditu:
|
|
|
ikurra gora-behera azken hau
|
haienetan
, leiho 1 bentana, zaldi 1 kaballoa eta bestelako bikoteak ezezagunak izan ez arren hainbat euskal hizkeretan; ame nazo/ u, amenazatu ageri dira, aldiz, B aldeko lurretan: OEH ak, esaterako, no hemos encontrado más ejs. que los citados batekin DFrec delakoan lau adibide direla (sei amenazo renak eta hiru amenaza renak) gaztigatu ondoren bada ere, Otxoa Arin, Beobide eta Txirritaren adibide batzuekin hatera Astarloaren bi hauek dakartza s.u. amenazatu:
|
|
|
Bi hitz familion zertzelada nagusiak eman ditugulakoan gaude eta
|
haien
jatorriaz zerbait aurreratzen saiatu nahi genuke, horretarako izan ditzakegun arrazoiak eta irizpideen sendotasuna pisatuaz.tsb
|
|
|
Bada, >: ·zemana rainoko berreraiketa ausardia handirik gabekoa ontzat ematen badugu, kideotako bokal eta kontsonante talde bera kausitzen dugu; hori bai, ordena diferentzia larriarekin kontsonanteetan m n z 1 z m n. Gehiegi ote
|
haien arteko
edozein lotura ukatzeko. Ez dut uste, m z n(* mezana) izan bai taiteke tarteko seguruenik metatesi honetan.Menaza > >: ·mezana > >: ·zemana > zemai proposamena epaitzeko gogora bedi zemai ren lurraldean eta orobat gertatzen da beaza eta mehatxa mehatxu renetan ez dela menaza ren (beste) aldaerarik 1haren sinonimo eta eratorri modernoago den amenaza renak baizik; izan ere, nola horrelakorik espero huraxe baita menaza ri dagokion bilakabidea delako lurralde horretan. Abagadaune ren (nahiz atzizki ezaguna edeki ondoko abagada ren) for mak bere mailegu izaera salatzen badu, Mitxelenak esan bezala, bide da erabakitzea zertan den haren jatortasun eza.
|
|
|
Arkaismo edo neologismorik ez zuen nahi: hots, nehor ezin hurbilduzko hitz nonbeitko noizpeitko zahar kozkor edo berri kakola bihurri
|
haietarik
(E 562). Ez, beraz, aranatarren hitz berririk, salbu beribil, kazetan itsutuki eta jakintsuen irriak iretsiz bultzatu zuena 1909tik aitzina.
|
|
|
Politikako hizkeran barra barra eta beti adierazkorki darabiltza, beti solasari datxikola. Erran zahar edo zuhur metaforikoek edo
|
haien
bihurketa tik sortuek osatzen dute atal bat, lokuzioek beste bat. Usuenenetarikoak dira ondokoak, zenbait bederen tradizio handikoak lparraldean: Aspaldikoa da hori.
|
|
|
Bardin bardina. Mutiko zozo batzu
|
heieri
so, begiak eta ahoa zabalduz; gaizo mutikoak! 1 Deus onik ez diren eta ez duten lizafin gormant batzu ezin asez lanak baitituzte.
|
|
2019
|
|
|
Kontuan hartu behar da XIX. mendearen azken herenean jaiotako belaunaldi garrantzitsua desagertzen ari zela.
|
Haiek
izan ziren euskal kulturaren maila jaso zutenak XX. mendearen lehen herenean hainbat elkarteren bidez. Galera natural hori, gerra zibilaren eta Mundu Gerraren traumak areagotu egin zuen. Artean J. Urquijok() eta R.
|
|
|
Krutwigen bibliotekan oraindik gordetzen da Akademiaren Euskera agerkariaren 1931ko lehen zenbakiaren ale bat, non akademikoen zerrendari hainbat ikur erantsi baitzizkion,
|
haien
berri jakin ahala.384 Honela azaldu zion prozesua N. Ormaechea urgazle erbesteratuari 1951ko apirilean:
|
|
|
Dena dela, iraganeko akatsetatik ikasita, zuhurtziaz hautatutako ordezkoak izan ziren.
|
Haien
ekarpena, Akademiaren erakundetzeaz den bezainbatean, garrantzitsua izan zen, J. Irigoyen, E. Esparza eta J. M. Seminario hiruko politikoarena ez bezala. I. M. Echaidek Bizkaiko beste bi euskaltzainorde politikoki orbangabe izendatu nahi izan zituen, baina ez zen halakorik gertatu.1204
|
|
|
EI SEVen zuzendaritzako kide eta euskaltzaina zen 1920az geroztik. Sabindar ortodoxoekin eztabaida ugari izan zituen,
|
haien
eredu linguistiko artifizialak, eta irizpide politikoegiak, euskararen erabilera oztopatzen zutelakoan. Euskaltzaindiko diruzainaren ustez, muturreko purismoak euskararen atzerakadari konponbidea eman ordez, kaltea areagotu egiten zuen.
|
|
|
Oso erasokorra zen eta aldizkariko zuzendaritzarekin eztabaida sortu zuen, baina F. Krutwig hunkituta zegoen haren ikuspegi apurtzailearekin: " En efecto, tiene razón que hay que escribir en vascuence algo más que cuentos de viejas o poesías o versos chabacanos". 694 J. Mirandek eraso egiten zien Europako demokraziei eta
|
haien
morroitzat zituen jeltzaleei. Aldizkariaren zuzendaritzak, ulertzekoa denez, gaitzetsi egin zuen jarrera hura, baina J. Miranderen gutuneko azken paragrafoak argitaratu zituen:
|
|
|
Akademiak bien heriotzaren berri eman eta familiei doluminak ematea erabaki zuen. Euskaltzaindiak agerkaririk argitaratzen ez zuenez, ordea, beste instituzio batzuen esku geratu zen
|
haiei
gorazarre egitea. Erbesteko Eusko Jakintzan G. Lacomberen hilberria eta euskal bibliografia argitaratu zituzten.
|
|
|
H. Gavel baino hogei urte gazteagoa zen, baina Akademiaren gerraondoko bizitzari egindako ekarpena harena bezain mugatua izan zen. Hala ere, Frantziako hizkuntzalariek euskararekiko erakusten zuten erdeinuarekin ez zetorren bat,
|
haiek
literatura estatusera iristen ez zen bigarren mailako hizkuntzatzat baitzuten (cf. Lafon 1953a).
|
|
|
Urriaren 30eko hiletan Gipuzkoako pertsonalitate ugarik hartu zuen parte berriz ere.
|
Haien artean
, hildakoaren biblioteka erosteko asmoa zuen BPDren ordezkaritza zabala bertaratu zen, Erroman zegoen J. Ybarra presidentea izan ezik: H. Bilbao, B. Bureba, W.
|
|
|
– Frantziako herritarrak zirelako, hamar urgazle ezin ziren aukeratu,
|
haien
ideologia gorabehera: J. Moulier, A. Constantin, J. Larrasquet, J.
|
|
|
Espainia Frantzietako muga zeharkatzea nekeza zen, baimenak garaiz eskatu behar zirelako eta garraioa motela zelako. F. Krutwigen asmoak gorabehera, garai hartan
|
haiek
Akademiari egindako ekarpena ez zen esanguratsua izan.536 P. Lafittek, 533 Azkenean, S. Altubek uko egin zion Alderdi aldizkarian euskalaritzaz idazteari, jeltzaleen arteko eztabaida ez betikotzearren (SAF AA: S. Altuberen gutuna D. Ciaurrizi,, PNV_ NAC_ EBB, K.00144, C.5).
|
|
2021
|
|
|
Hasteko, kultura popularra eta subalternitatea definizioz eskutik doazelako: Burkek (1991) azaltzen duen bezala, XVI. mendetik aurrera kultura jasoa deitu ziotena garatu zutenean
|
haiena
ez zena izendatzeko sortu zuten eliteek kultura popular kontzeptua6 Ahozko kulturaren kasuan gainera lotura hori are
|
|
|
Eta historikoki euskal kultur eragileak ere gertuago leudeke Gramsciren intelektual organikoetatik edota Smithen intelligentsia baztertutik posizio hegemonikoetatik baino.
|
Haien
biografietan kartzela, erbestea edo zentsura kasik bertsolarienetan baino sarriago agertu izan direnez, horiek ere subalterno matxinotzat har daitezkeela ematen du.
|
|
|
Bertsolaritzaren lehen eragile
|
haiek
, bada, bazuten prentsak euskal kulturaren sustapenerako izan zezakeen garrantziaren kontzientzia. Ziurrenik bat batekoari ez zion toki handirik egingo gauzatzera iritsi ez zen proiektu hark, baina bertso jarrien inguruko aldizkari bat zatekeen, euskarazko kazetaritza martxan jarri baino hainbat hamarkada lehenago.
|
|
|
[...] Baionako Erakustokiko Euskaldun Almanaka zahar batean (1911) Battitta Larçabal adiskideak aurkitu digu beste euskal aldizkari zenbaitetarik hartutako orritxo bat. Paper horretan inprimiturik dira euskal ‘Neurtitzak, Iparragirrek Chaho-ri kantatuak Baionan"[...] Delako neurtitzak Larresoron kantatu
|
haiek
berak zitezkeen, hots ‘Gitarra zartxo bat’ enak[...] Ikusi det Frantzia/ baita Italia,/ bietan bilatu det asko malezia... [...] Gitarra tchartcho bat det/ nik nire laguna[...] (Xarriton, 1987:
|
|
|
Urte
|
haietan
Hego Euskal Herrian bi bertsolari konkretu hauek dira albiste bertsolaritza bera baino gehiago, baina testu guztietan esaten da bertsolariak direla eta haien biografien kontakizunak bertsolaritzaren inguruko irudikapen edo zertzelada solteak papereratzen joateko aukera eskainiko du. Medioetarako ez ezik modernitaterako sarbidea ere eskaintzen dute, gainera, eredu aurremodernotik (baserri girokoa, alfabetatu gabea, basati ona) aldentzen baitira.
|
|
|
Urte haietan Hego Euskal Herrian bi bertsolari konkretu hauek dira albiste bertsolaritza bera baino gehiago, baina testu guztietan esaten da bertsolariak direla eta
|
haien
biografien kontakizunak bertsolaritzaren inguruko irudikapen edo zertzelada solteak papereratzen joateko aukera eskainiko du. Medioetarako ez ezik modernitaterako sarbidea ere eskaintzen dute, gainera, eredu aurremodernotik (baserri girokoa, alfabetatu gabea, basati ona) aldentzen baitira.
|
|
|
61). Eta, dirudienez, foruen galerari erantzunez egin zuten
|
haiek
ere: " Argi dago Abbadiarentzat euskal Foruak oroz gainetik daudela.
|
|
|
" Argi dago Abbadiarentzat euskal Foruak oroz gainetik daudela.
|
Haien
galerak aztoratzen du. Jota gelditzen da halaber Hegoaldea.
|
|
|
Ongi ezagutzen zituen Europako erromantizismoaren teoriak (Amezaga, 1994: 45), eta
|
haiek
aipatzen zuten herriaren arima bertsolaritzaren baitan kokatzen zuen iruindarrak:
|
|
|
Lehen Euskal Pizkundearen lehen olatuan, bestelako egiturarik ezean, euskararen aldeko elkarteak eta
|
haiek
sortutako aldizkariak izan ziren mugimenduaren artikulatzaile nagusiak (Aizpuru, 2001: 60; Intxausti, 2014a:
|
|
|
Sortutako argitalpenak erabakigarriak izan ziren ez soilik garaiko intelektualak harreman bilbeetan biltzeko eta esparru intelektuala trinkotzeko, baita gune kognitibo garrantzitsuak eratzeko ere. Gune horietan landu ziren lehenbizikoz ezagutza berriak eta
|
haietan
hornitu zen euskal protoelite kulturala erreminta sinboliko funtsezkoez euskal kulturaren eta hizkuntzaren legitimazio lanetarako. (id.:
|
|
|
192). Gaineratzen du Etxahunena edo Iparragirrerena bezalako biografiek ere, Byron edo Baudelaire gisako poeta erromantikoen" malditismo" tik hain gertukoak eurak, garaiko intelektual erromantikoen lilura piztu zutela, eta poesiara gerturatu arren beste nonbait kokatzen zen
|
haien
sorkuntza sailkaezinaren misterioa, euskararen inguruan ere funtzionatzen zuena, gehitzen zitzaiola lilura horri. Eta Xahok Aitorren kondairan azpimarra jarri zuenetik ikur gisa sekulako indarra hartu zuela gaineratzen du.
|
|
|
Kultura popularraren bilketarako deia zabaldu zen Europa osoan zehar, eta, aipatu den gisan, mugimenduaren aita pontekoak berak, Herderrek, seinalatutako bideari jarraituz Karl Wilhem von Humboldt hizkuntzalari alemaniarrak bi egonaldi luze (1799 eta 1801) egin zituen Euskal Herrian. Bere ikerketa egiten ari zelarik, Astarloa, Mogel, Añibarro eta enparauen zirkuluarekin hartu emana izango zuen, eta
|
haiek
defendatzen zuten euskoiberismoa egokitu, doitu eta, Europara zabalduz, kontinentean euskara ezagutaraztea izango zen alemaniarraren ekarpen nagusia:
|
|
|
Dantzari eta irakasle bikaina, hainbat dantza talde sortu zituen Donostian eta Gipuzkoako zenbait herritan, tradizio horren etorkizuna bermatzeko ezinbestekoak suertatuko zirenak. Izatez, bertsolaritzari atala eskaintzen dion liburua 36 euskal dantza jaso, eta
|
haiek
irakasteko metodo gisa idatzi zuen bere zatirik handienean.
|
|
|
584).
|
Haien arteko
harreman estua zela medio, tolosarrari bertsolaritzaren berezko balio literarioa bistaratzen eta euskal pizkundea hauspotzeko olerkariak baino bitarteko egokiagoa izan zitezkeela ulertarazten erruz saiatu omen zen: " Horretarako, edozer baliabide egin zitzaion egoki, herriko bertso saioetara eramanez, buruz zekizkien bertso historikoak (Pedro Mari Otaño herrikidearenak, Pello Errotarenak...) bere aurrean kantatuz..." (2008:
|
|
|
Horren irudiak bai berreskuratu dira, eta mahai luze baten bueltan txaloka daukaten jende mordoxka baten aurrean ikus daitezke kantuan bi bertsolariak. Filma soinuduna da, euskara lehen aldiz ikus entzunezko batean jasotzen duen filma, baina irudiak eta soinua ez datoz bat, eta Irabolaren eta Haltzuetaren irudiak ikusten ditugun bitartean entzuten direnak ez dira
|
haien
bertsoak. Izatez, ez dago erabat ziurtatzerik bertsotan, eta ez kantuan, ari direnik, ingurukoen txaloek bertsotan ari direla iradokitzen duten arren.
|
|
|
Baita antagonista ere: " Baina
|
haien artean
bada bat berriketari lotuta ezin egon dana. Bihurri samarra berez, barruan daukan pozari ezin eutsi eta mingainarekin ez ezik, oin, beso, buru eta guztien beharrean aurkitzen da poz hori agertzeko.
|
|
|
Iñaki Eizmendik 21 urte baino ez zituen bertso hura bota zuenean. Baina nahiko meritu pilatua zuen ordurako txapelketa
|
haiek
antolatzera jarriko zirenen begietara.
|
|
|
Eta garaiko intelligentsiak proposatzen zuena xurgatu eta bere egin zuen. Aipatu den bezala, irratian 1933/XII/22 datarekin El Dían argitaratu zen irratsaioko bere hitzaldian erabat lerrokatzen zen
|
haiek
sagardotegiko bertsolarien inguruan esaten zituztenekin:
|
|
|
Txomin Olano, Joxe Zubimendi.
|
Haiek
beti eztenka izaten nituen atzetik: hik honetan dek abildadea eta etzak laga...
|
|
|
Eusko Gaztedin sartu ginan da, Mariano Lazkano pilotaria sartu zan.
|
Haiek
baztarretik zirika: merezi likek ba horretxek, horretxek merezi likek ba!...
|
|
|
1934ko martxoaren 14an Euzkadin" Aitona Gizagaxoa" izenburuaz, eta 1940ko martxoaren 10ean nahiz 20an eta apirilaren 10ean" Pedro Mari Otaño" izenburuaz Euzko Deyan. ren indarraren kontzientzia hamarkada hasieratik zuen, ordea, euskal intelligentsiak. Falta zitzaiena txapelketa horretan
|
haien
proiektuari bultzada bat emango zion bertsolaria zen. Enbeita erretiraturik zegoen ordurako, eta Txirritaz eta enparauez ez ziren fio.
|
|
|
Bertsolaritzaren historiako txapeldun gazteenari Zarauzko Azken Portun gurasoek zuten tabernan sartu zitzaion bertsolaritzaren harra, kontatu izan duenez159 Eta txapelketa
|
haien
atarian zaletasun itsua zuela ere gaineratu izan du: " Nik garai artan ez nun izaten bertsoa besterik buruan.
|
|
|
Nik garbi daukat, zer esan nahi duen [Lekuonaren aurreko esaldiaz]. Basarrik bazakiela ederki zertara zihoan, bere korbata eta guzi, dotore jantzita, 21 urteko mutil gaztea, atzetik zebilkion hiritar burges taldetxo haren eredu ereduko ez baitzen kasualidadez azalduko, eta
|
haiek
bertsolaritzari eman nahi zioten prestutasun eta goi maila erakusteko ere apropos prestatua zetorren gure Basarri gaztea. Hara zeren fruitua izan zen Basarrik aldez aurretik eskuan ekarri zuen txapela.
|
|
|
Ereñozuko Latze baserrian jaio zen Jose Manuel Lujanbio, zazpi anai arrebaren artean bigarrena, baina, hamahiru urte zituelarik lur
|
haietan
fabrika bat jarri zenez, Errenteriako Txirrita baserrira aldatu zen familia, eta hortik datorkio ezagun egin zuen ezizena.
|
|
|
Horrela, nobedade nagusia Tolosan (1935/XII/29), Azpeitian (1936/I/01), eta Elizondon (1936/I/21) egindako kanporaketak izan ziren. Hogeita hamar bertsolarik hartu zuten parte
|
haietan
, gipuzkoar, nafar eta lapurtarren artean. Tolosakoa Txirritak irabazi zuen, Azpeitikoa Zepaik eta Elizondokoa Joanes Iriartek.
|
|
|
10). Jada aipatu den gisan, 1918tik bertsolaritzari buruzkoak txertatu izan zituen Lekuonak bere klaseetan, eta litekeena da Aitzolen interesa klase
|
haietan
ernatu
|
|
|
Aldizkari gisa izendatu ohi da Bertsolariya, eta Díaz Nocik urte
|
haietan
sortu ziren lehen euskal kultur aldizkari tematikoen baitan sailkatzen du (1995b: 241).
|
|
|
Tolosan Gipuzkoako EAJren baitan erreferentziala bilakatu zen koadroa osatu zen urte
|
haietan
: Emeterio Arrese, Isaac Lopez de Mendizabal, Jon Andoni Irazusta, Antonio Maria Labaien, Jose Mari Agirre Lizardi eta abar.
|
|
|
Lekuonak honela deskribatzen du urte
|
haietako
Aitzolen obsesio nagusia:
|
|
|
Aitzoli erantzunez Lizardik olerkigintza zaila egiteko eskubidea aldarrikatu zuen (El Día, 1933/II/12," Gure bideko mugarriak"), eta Lauaxetak, umorez hartzea erabaki: " Orreri, orreri!" zeritzon artikuluan berrizaleak gaizkile eta lapurtzat hartu dituen gizarte bat deskribatzen zuen,
|
haien
pertsekuzio eta exekuzioa proposatuz (Euzkadi, 1933/II/16). Gabilondok, berebat, garai bertsuan Orixerekin izandako antzeko eztabaida dakar (2016:
|
|
|
Sekulako bertso saioak egiten zituen beste zizurkildar batekin. Zoratzen egoten nintzen
|
haiei
begira. Zortzi edo bederatzi urte izango nituen...".
|
|
|
135 Jousse antropologia linguistikoko katedratikoa zen urte
|
haietan
Sorbonan, eta Lekuonak Literatura oral euskérika honetan behin bakarrik aipatu arren (1978: 266) Aulestiak erakusten du 1925ean argitaraturiko Style Oral rythmique et mnémotechnique chez les verbo moteurs lanaren eragin garrantzitsua izan zuela.
|
|
|
Bien familiek ere harreman handia zuten (Madariaga, 2008: 576), eta adiskidetasun estua sortu zen
|
haien artean
, bizi osorakoa, nahiz eta Iparraldean izan ziren borroka politikoetan bata gorriekin eta bestea xuriekin lerratu.
|
|
|
Chahok etsai ugari ukan zituen[...] zeinek gainera ardurenean ‘erotzat’ ukan baitzuten, hala nola pertsona ‘sutsu’, ‘fanatiko’ eta ‘arriskutsu’ batetzat.
|
Haietarik
askok gaineratzen zuten Zuberotarra autore ‘ulergaitza eta nahasia’, ‘kazetari mistikoa’, ‘gezurtia’, ‘buruberoa’ eta ‘intolerantea’ zela[...] autore ‘minkorra’, ‘garratza’, ‘trufaria’, gizon ‘suharra’ eta ‘harroa’ izaitea hala nola ere ‘paper gaiztoak’ idaztea leporatu zioten askotan. (2000:
|
|
|
64 Kantutegia, izatez, ez da 160 urte geroago arte argitaratuko, hain zuzen ere Urkizuren eskutik. eta errepublikanoa izanik ez behintzat mugimenduaren idearioarekin zerikusi handirik zuelako, euskal independentziaren arrasto gisa ikusten zuelako baizik65 Izatez, karlistak ez ziren independentistak ere, eta
|
haiekin
egin zuen egonaldia uste baino motzagoa suertatu zen, elementu arriskutsutzat hartu eta bertatik egotzi baitzuten. Zabalok Arielen Xahok berak eskainitako azalpenaren itzulpena eskaintzen du:
|
|
|
[...] Tolosako egonaldian, Lécluse jauna, grekozko literatura irakaslea, euskararen ikertzera finki lehiarazi zuen; bere ikerketa lanetan lagundu zuen eta
|
haien
argitaratzean diruz urgatzi. Gero Frantziako Akademiari Darrigol apezaren gramatika lana zinez goretsi zion eta erakundeak gomendioa beretu[...] Lécluseren hiztegigaiari ‘Porspecus’ delakoa idatzi zion, eta Grammaire liburuan La Fontaineren ‘Le corbeau et le renard’ alegia (Belea eta axeria) zubereraz itzuli.
|
|
|
" Ezagutzak egin zituzten 1836an, Brasilerako bidean, Andromède itsasontzian, eta geroztik harreman onak atxiki dituzte. Hendaiako Abbadia jauregiari azken harria eman beharra zion enperadoreak, baina 1870ean alemanen aurkako gudua galdurik,
|
haiek
presoner eginik, desterrurako bidea hartu behar izan zuen, Ingalaterraruntz. Beraz harri bat eskas du Abbadiak balkoi batean, adiskidantzaren lekuko ederra delarik hutsune hori" (2012:
|
|
|
Hori da, ordea, Lore Jokoen antolakuntzari ekin aurretik euskal irlandarra bertsolaritzarekin nolabait harremanetan jartzen duen zantzu bakarra. Gerora ere, bere bizitzan zehar testu ugari argitaratu arren, ez du
|
haietan
inoiz Lore Jokoen edo bertsolaritzaren inguruan ezer esango. Ez dago argi, bada, Jokoak antolatu eta bertsolaritza sustatzeko ideia nondik sortu zitzaion.
|
|
|
147). Bi urtetara Euscaldun anciña ancinaco ta are lendabicico etorquien on iritci pozcarri gaitzic gabecoen soñu gogoangarriac beren itz neurtu edo versoaquin (1826) argitaratuko du, eta bere ondotik euskal kulturak urte
|
haietan
izandako eragile garrantzitsu gehienek (Bonaparte, Xaho, Abbadie, Manterola) egingo dute euren ahalegina (J.M. Lekuona, 1985: 464).
|
|
|
Iparraldeko Lore Jokoetan Abbadie izan zen figura zentrala: berak abiarazi zituen, berak jartzen zuen sarien dirua, bera gurtzen zuten euskaldunen patriarka gisa, baina Lore Joko
|
haien
antolakuntzaren zamarik handiena Duvoisinek hartu ohi zuen (Aizpuru, 2000: 61; Davant, 2012:
|
|
|
Arturo Campionek Revista Euskara aldizkarian 1878an Manterolaren kantutegiari buruz argitaratutako testuari erreparatu besterik ez dago XIX. mende amaierako lehen euskal kulturgile
|
haiek
topatu zuten egoeraz jabetzeko. Baudrimont delako batek euskaldunek inoiz ez zutela literatur sorkuntzarako joerarik erakutsi idatzia zuen, eta nafarrak gabezia hori ez zela berezkoa erantzuten zion:
|
|
|
Euskaraz ongi funtzionatzen zuen genero idatzi bakarra bertsopaperena zenez, bertso jarrien moldea hautatu behar izan zen euskarazko poesiagintza abiarazteko. Bat batekoari ere tarte bat egin behar izan zitzaien, Lore Joko
|
haiei
jaramonik egingo bazitzaien. Eta pixkanaka bat bateko horren moldaketari ekin behar izan zitzaion, popularra eta aldi berean jasoa izan zedin:
|
|
|
Euskal Pizkundearen bigarren olatu honek aire berriak zekartzan XIX. mende bukaeran altxatu zenarekin alderatuz: " Ordurarteko esan eginekin alderatuz urtealdi
|
haietako
euskalgintzak berritasun aire nabarmenak ekarri zituen berekin" (Zalbide, 1988: 391).
|
|
|
Diario de Navarraren testuak eta Tabernaren ikerketak urte
|
haietako
gutxiespena gogorren pairatu zuen bertsolari modu baten profila osatzeko baliagarriak suertatzen dira. Horrela, Txirritak gaztelaniaz ez zekiela berresten da, auzitegiaren jakinarazpenak itzultzaile bidez helarazi baitzitzaizkion (Taberna, 2018:
|
|
|
Eta baita Iparragirreren figurak Espainian, Frantzian nahiz euskal diasporan piztu zuen arreta ere. Edozein kasutan oso esanguratsua da ziklo honetan bertsolaritzaz argitaratu zuten medioen% 67 Euskal Herritik kanpokoak izatea eta testuen% 31
|
haien
eskutik etorri izana.
|
|
|
...littérature et sa musique, Manterolaren Cancionero Vasco, Otañoren Zerbait eta Alkar, de la Quadra Salcedoren El versolari, Uriarteren Aires Baskos eta Arrese Beitiaren Asti orduetako bertsozko lanak dira prentsan iruzkindurik topatu diren gaiari buruzko liburuak. dira horien artean arrasto mediatiko esanguratsuena utzi dutenak, urte eta medio batean baino gehiagotan argitaratu baitziren testuak
|
haiei buruz
. Gainerakoetan, heriotzagatik Euskal Erria aldizkariaren zenbaki batean omenaldi gisa eskainitako testu sorta zen tratamendu estandarra.
|
|
|
Etxahun, Iparragirre edo Bilintx protagonistatzat dauzkan testu sorta bildu ahal izan da, esaterako, baina bertsolaritza nahikoa bazterreko kontua da berauetan eta bat bateko jardunari ez diote erreferentziarik egiten. Bertsolaritza protagonistatzat duten ikertzaileen testuak ere jaso ahal izan dira, baina nozio orokorrak ematen dira
|
haietan
, saio konkretuen inguruko berririk ez. Edo bidaiarien testuetan, bai aurki daitezke bertatik bertara jasotako saioen deskribapen labur batzuk, baina bertsolarien izenen edo jorratutako gai zehatzen berririk eman gabe.
|
|
|
Eskualdunaren agerpenarekin (1887) eta L’Avenir egunkari errepublikazaleak Guilbeauren taldeak 1893tik 1897ra antolatutako Lore Joko paraleloei eskainitako estaldurarekin, bat batekoari geroz eta arreta handiagoa eskainiko dioten testuak agertuko dira. Izan ere, L’Avenirren urte
|
haietako
kroniken errepasoa eginez azaltzen du Labordek (1998) prentsak bertso saioaren ikuskera modernoaren eraikuntzan bete zuen papera.
|
|
|
Otaño, sariak jasotzerakoan, kantatua izan zen jendaurrean; eta bere leienda poemak irakurriak ere izan ziren, hala nola Donostian, Arrasaten, Oiartzunen. Ezagutza eta izen publiko bat irabazi zituen entzule
|
haietan
" (J.M. Lekuona, 1998: 534).
|
|
|
1899tik 1901era bitartean Pablo Gorosabelen" Noticia de las cosas memorables de Guipúzcoa" argitaratu zen sei liburukitan. Urte
|
haietan
, Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako probintzietako kronikari ofiziala eta kultur gizon errespetatua zen Karmelo Etxegaraik atondutako eranskin batekin irten zen azken liburukia, eta bertan bertsolaritzari buruz esaten direnak hartzen ditu Zavalak inflexio puntu gisa: " En la introducción a su trabajo habla Echegaray de la literatura vasca y formula, como un anatema, el juicio más negro que haya caído alguna vez sobre el bersolarismo" (1996c:
|
|
|
Arruntak izanagatik Aranaren planteamenduek ez zuten, noski, zertan neurritsu edo egokiak izan. Bere jarraitzaileek euskal kulturaren eragiletzan hartu zuten pisuarekin planteamendu horietan oinarritutako bertsolaritzaren gutxiespena zabalduz joan zen urte
|
haietan
, eta gerora hamarkadak iraungo zuen euskal intelligentsiaren baitan mordoilo/ garbitasun dikotomiaren inguruko eztabaidak. Herritar arruntek eztabaida horri jaramon handirik egin ez zioten gisan, bertsolariek ere euren jardunarekin jarraitu zuten.
|
|
|
Adinari erreparatzen badiogu, errotariak nahikoa gastatuta behar zuen mende berriaren hasiera honetan, eta Txirritak, berriz, erabat sasoiko. Gerora jaso izan diren kontakizunetatik eta hernaniarrak izan duen proiekziotik urte
|
haietako
bat bateko bertsolaririk onena eta ospetsuena berak behar zuela ondoriozta daiteke, baina prentsan" el humorístico Chirrita" gisako izenlagun sorta bat baino ez da jasotzen. Mende berriarekin bertsolaritzarekiko klase jasoen interesak behera egin zuelako zantzutzat har daiteke ikusezintasun hori.
|
|
|
Sortutako argitalpenak erabakigarriak izan ziren ez soilik garaiko intelektualak harreman bilbeetan biltzeko eta esparru intelektuala trinkotzeko, baita gune kognitibo garrantzitsuak eratzeko ere. Gune horietan landu ziren lehenbizikoz ezagutza berriak eta
|
haietan
hornitu zen euskal protoelite kulturala erreminta sinboliko funtsezkoez euskal kulturaren eta hizkuntzaren legitimazio lanetarako. (Larrinaga, 2007b, 127)
|
|
|
Bestalde, forma sinbolikoek, testuinguru jakin batean txertaturik,
|
haien
esanguran eragina duten" baliozkotze prozesu" ak jasaten dituztela azaltzen du Thompsonek: " Una consecuencia más de la insercción contextual de las formas simbólicas es que con frecuencia son objeto de complejos procesos de valoración, evaluación y conflicto" (1993:
|
|
|
Bohemian, XVII. mendean nobleziak alemanez hitz egiteari ekin zion Vienako gortea imitatuz, tokiko hizkuntza, txekiera, nekazarientzat utzita; Norvegian, mende bat geroago, jende jantziak Kopenhageko gorteko hizkuntza, daniera, hitz egingo zuen, norvegiera herritar eskolatu gabeen kontua balitz bezala; elite finlandiarrek beste hainbeste egingo zuten garai berean suedierarekin... 21 Eta erreinuen periferiako elite horiek euren hizkuntzari ez ezik hizkuntza horretan garatzen zen kultura orori ere egingo zioten uko, hizkuntza nahiz kultura horiek behe mailakotzat hartuz. Berebat,
|
haien
garapena sustatuko zuen elite eskolaturik gabe, hizkuntza periferiko hauen modernizazioa atzean gelditzen hasi zen. Kulturarekin gertatzen zen bezala, hizkuntza jasoen eta arrunt, baldar, trauskil, behe mailakoen arteko bereizketa sortuko zen pixkanaka.
|
|
|
XVI. mendetik hasita, geroz eta sortzaile gehiago ziren kexu kultura jasoaren gehiegizko sofistikazioaz; Errenazimentutik konplikatuz joan zen arau klasikoen sarean harrapatuta sentitzen ziren. Amerikaren deskubrimenduarekin, kultura exotikoei buruzko testuak ugarituz joan ziren neurrian, intelektual horiek, kultura
|
haien
antzinatasunak eta sinpletasunak euren kulturarekin egiten zuen kontrasteak erakarrita, estetika primitibista bat hasiko dira garatzen.
|
|
|
Bidaia fetitxe bat zen erromantikoentzat, gai nagusietako bat euren literaturan, eta norbere herriko kultura popularrari erreparatzen hasi zirenean, urruneko kultura
|
haiek
bezain antzinakoa eta sinplea, eta hiru mendeko bestekotze prozesuaren ondotik erabat exotikoa zen hari, bidaiarik ederrena iruditu zitzaien: " En resumen, el descubrimiento de la cultura popular formaba parte de un movimiento de primitivismo cultural en el que lo antiguo, lo distante y lo popular acabaron por identificarse" (Burke, 1991:
|
|
|
Euskal apologista belaunaldi berri batekin egingo du topo Humboldtek, figura nagusi Pablo Pedro Astarloa eta Juan Antonio Mogel dituena, nagusiki apaizez osatua, eta
|
haiek
zerabilten euskoiberismoa, euskara Iberiar penintsulako jatorrizko hizkuntza dela defendatzen duen teoria, Europara zabalduko du. Bere sustraien bila abiatua zen Europa erromantikoari euskara eta euskaldunak bertako hizkuntza eta herririk zaharrenak izan daitezkeela azalduko diote:
|
|
|
Bi talde soziokultural bertsolaritzaren aterkipean elkar topatzeari buruz ari gara. Sortzaileak, publikoak,
|
haien
bizimoduak, mundu ikuskerak, espazioak. (2019:
|
|
|
" Lehertu zuen bertsoaren ‘isolamendua’ rock kulturarekiko; lehertu zuen Negu Gorriak edo beste edozein euskal rock talde entzun zezaketen entzuleek bertsoarekiko zuten harresi kulturala[...]. inoiz ibili gabeko espazioetan sartu zen: gazte
|
haien
belarrietan, irrati, gaztetxe, txosna, plaza, kontzertu[...]." (2017: 116).
|
|
|
329 Jokin Sorozabal, Pablo Joxe Aristorena, Joxe Manuel Oiartzabal eta Joxe Mari Izeta izan ziren bertsolariak, laurak ere 1985 hartan 20 urtetik beherakoak eta bertso eskolatik pasatutakoak. Gaztetxeko esperimentu
|
haien
harira honela dio Irazuk: " Atzera begira, gauza batzuk nabarmen samar ikusten dira:
|