|
2003
|
|
|
...rkizurari, ibaiarenburubateaneskuinetarikikusten nuenBilbao kohiria, dena itzalpeetajauregipollitezinguratua; ezkerretarik, ibaiarenbertze buruan, hiruhirixkapinpirinak; lauhiri beraz, duneneskuko; erdian, lauenerdiantinkatua, bainanlauenerrotikzilatzenarietaberritzen beti, gabeenlantegibeltza, denaerrauts, denaizerdi, denapilda, han hemenkaodolixurizaflabatzuezgorritua.Betidanikakogudubetierekoa,
|
gauzek
etagureizaiteakberakhaladakartelakotz; gizonikzuhurrenekapurbatetanoizetik noizerateztibaizikezdezaketengudua.
|
|
|
Ezgara, ez, erdarazkoCamilo Lizardilegezabaildutageratu, zientziak horrenbestekohoztasunezeskainidigunazalpenhori irakurritakoan?, alderantzizbaizik.Sakonekopozbatekepelduditbarrua, ikusiz etaAldudeko medikuak, jakintsu hanitzek? esandakoa1930eanargitaratu zuelaeuskaraz, lehenagoGureHerriaaldizkarian, eta geroagoBeribilezliburuan.Jakina, Etxepareren pasarteko azalpenak, CamiloLizardirenpasartekoastronomiazkobostlerrohoriekdioskutengauzaberaadieraztendumamiari dagokionez, alegia, Laplace-ren dizipuluen irakaspenak.Edo, zehazki,
|
gauza
berabarik, segidakoa.Izanere, CamiloLizardikirakaspenhaienlehenzatia laburbildudu, hots, unibertsoarensorreraetaizarrensakabanaketa, eta, berriz, EtxeparekLaplace renteoriahorrenjarraipenaaipatudu, hauda, izarhorietarikobatetik, eguzkitik, Lurraziliportaedozipriztinmodura sortuadela, etagerorabertonbiziaagertudela.
|
|
2007
|
|
|
Gu geu, ostera, ahalegindu gara geure ikerketa osatzen, lagunarteak islaturiko harremanetan oinarrituta.
|
Gauza
jakina da pertsonen jokaera ez dela berdina bakarkako jardueran eta taldekakoan. Lan honetan taldeko harremanak ezagutzen saiatu gara, euren ezaugarriak aztertu eta, garaiko giro sozio-politikoa kontuan harturik, Piarres La, tteren 1920tik 1944ra bitarteko garaiaren egoera kulturalaren berri izatean.
|
|
|
|
Gauza
jakina da III. Errepublikaren buruek azken punturaino eraman zutela Eliza eta Estatuaren arteko bereizketa, Elizaren boterea deuseztatzea helburu hartuz.
|
|
|
Egungo egunean, gehiago ezin ukhatuzko
|
gauza
ez othe da: komunista guri bihotzeko phisu minenen trenkatzerat doala...
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarrak antolatzen zituen lehiaketa literarioetan saridun gertatzea ez zen edozein
|
gauza
, adierazpenok erakusten duten moduan:
|
|
|
Barne bat alokatu zuen gazte batzuekin Uztaritzeko karrikan, Aintzina agerkariarentzat. Erran behar da barne hortarat jende frango agertzen zela, gizarteko
|
gauzetan
zituzketen dretxoen jakiteko. Jaun Merak zeukan, aldiz:
|
|
|
Orduan Ybarnegary ek atakatu ninduan: Ces> jeunes> blancs> becs> qui> veulent> mettre> la> pagaille> dans> notre> ays! >/ Altxatu nintzen eta erran nion aseak ginela cacique horietaz eta hemendik goiti geronen buru izanen zirela
|
gauzak
, ez genuela haien iritziaren beharrik, ba genekiela geronek zer dugun egiteko eta bakea eman zezaten. Ai ai ai orduan, denak harrituak eta jin zitzaidan:
|
|
|
Eskaini diot Eskualerrizaleen nagusigoa; ez du buru jarri nahi, miriku batek ez duelakoan
|
gauza
hoitaz jarraikitasunekin artha hartzeko astiri; La, ttek Goyhenecheri idatzitako eskutitza, Larrondek aipaturikoa; Larronde, J.C.: Eugène Goyheneche, un militant..., aipatu artikulua, 103 or.
|
|
|
Felix Ospitalek idatzitako eskutitza, Donibane Lohitzune, 1934ko martxoaren 16a (Pierre La, tteri zuzenduriko eskutitza dela suposa genezake, zeren eta Cher Monsieur lAbbé esanez hasten baita). Bertan Félix Ospitalek adierazi zuen arazoak edukiko zituela jendaurrean euskalzale bezala agertzekotan; aurreko urtean André bere anaiak agertu zuen
|
gauza
bera, jadanik aipatu dugun bezala.
|
|
|
Bretaniakoekin on dugu mintzatzea. Bainan hitzaldi bat
|
gauza
handia da eta segur izan zite polizako uli bat edo bertze kausituko zaitzula barrandari... Beraz mintzatzekotz, Espainiako Eskualdunez mintza zite nasaiki; hemengoez ahal bezain guti, izenik gabe...
|
|
|
Argitalpena argitaratzen jarraitzeko Hazparnen bikario zegoen Pierre Lartzabali eskatu zioten Aintzinaren> zuzendari izan zedin. Hala ere, Lartzabalek Aintzinaz arduratzeko nagusien baimena behar zuen; eta lortzeko eskatu zioten Lartzabali eta
|
gauzak
garbi izan zitezen742 aldizkarian argitara zezala artikulu bat, adieraziz aldizkariak ez zuela kutsu abertzale, komunista edo ezkertiarrik. Larzabal prest zegoen delako artikulua egiteko, baina Piarres Xarritton, Marc Legasse eta André Ospital abertzaletasuna ukatuko zuen artikulurik argitaratzearen kontra zeuden743.
|
|
2008
|
|
|
|
Gauzak
horrela, hiztegiotan aditz bakoitzaren erabilera bakoitzerako laguntzai le mota eta adiera sorta bat dugu, baina ez dugu inolako aditz sail semantiko esplizi turik topatzen.
|
|
|
|
Gauza
jakina da, laguntzaileak euskaraz, batez ere, DA motakoak, orotariko informazioa ematen duela. Ikus ditzagun segidan.
|
|
|
Erreflexibo eta erreziprokoei dagokienez, berriz,
|
gauzak
ez ditugu hain garbi ikusten. Etxeparek, A> grammar> of> Basque> (2001) liburuan hauen inguruko azterketa interesgarria aurkezten du.
|
|
|
Gaur egun, onartzen da aditzak ezin direla besterik gabe iragankor edo iragan gaitz gisa sailkatu, eta
|
gauza
gehiago daudela aztertu beharra. Euskal> Gramatika> burra: > Perpaus> bakuna> (Euskaltzaindia, 1993) liburukian, aditz motak azaltzerako an, hasieratik ohartarazten da aditzen azterketaren inguruan dagoen mugaz:
|
|
|
Baina saio horiek txalogarriak izan arren, bada
|
gauza
bat, bere horretan irauten duena, eta nik esango nuke hori dela Administrazioaren komunikazioetako kontraesanik nabarmenena. Hona hemen:
|
|
|
Ez al litzateke erosoagoa hizkera administratiboa estandarrera hurbiltzea behin betiko, eta kazetaritzaren, publizitatearen eta beste diskurtso mota batzuen baliabideak bereganatzea? Zergatik ez ditu Administrazioak bere
|
gauzak
jakinarazten telebistan, irratian edo prentsan egiten duten moduan. Zergatik ez egokitu mezuak hartzailearen ezaugarri komunikatiboetara eta erabili azalpenak, definizioak, adibideak, irudiak,...
|
|
|
Orain arte Administrazioarekin konturen bat hasi nahi zuen edozein herritarrek bulego batera joan, leihatila aurrean jarri eta funtzionarioren laguntzaz bete behar zituen hango inprimaki korapilatsuak.
|
Gauzak
, ordea, aldatzen hasi dira, eta abiadura handiz aldatu ere. Gizarte esparruak kudeatzeko leiho bakarra eta birtuala izatea da Administrazioaren asmoa.
|
|
|
Teknologiak aurrera egiten du etengabe, eta orain sinestezinak iruditzen zaizkigun
|
gauzak
errealitate izan daitezke epe laburrera, eta teknologiaren alorrean, epe laburrera, esateak, bihar goizean?
|
|
|
Kulturaren demokratizazioarekin batera, ia herritar guztiek izan dute sarbidea eskolan. Dena dela, irakurle gehiago izateak ez du esan nahi jendeak gehiago irakurtzen duenik, eta are gutxiago, Administrazioaren idazki kriptikoak deszifratzeko
|
gauza
denik edo gogorik daukanik. Telebistaren lagun mina denari nekeza eta asper garri egiten zaio orrialde pare bati aurre egitea, eta zer esanik ez,, literatura?
|
|
|
–bulegoa?,, dekretua?,, egonean eta trabak jartzen dabilen funtzionario garratza?. Ez dut ukatuko nik badirela arrazoiak horrela pentsatzeko, baina topikoak topiko,
|
gauza
bat aitortu beharrean gaude: une honetan, euskararen normalkuntzaren zamarik astunena Administrazioak hartzen du bere gain; gehiago esango nuke:
|
|
|
Ahozko hizkuntzaren eta hizkuntza idatziaren artean aldea edo jauzia dago. Hamaika
|
gauza
esan eta idatzi dira alde horiei buruz. Halaber hizkeraren eta idazkeraren funtzioei buruz ere.
|
|
|
(/) baakit askotan/ galderekin hastia zuzenean ez dela izaten erraza orduan ba/ nik eh aurrena// baaa 10 minutuz eo gutxia goz ba
|
gauza
txiki bat// esango dizuet gauza txiki bat kontatuko dizuet// eta// gauza txiki hori kontatuta geo ba ikusiko deu aterako det halako ondoriyo bat halako moraleja txiki bat aterako det/ eta handikan aurrea ba pixka bat zuei utziko dizuet hitza ezta? /// esango nuke
|
|
|
(/) baakit askotan/ galderekin hastia zuzenean ez dela izaten erraza orduan ba/ nik eh aurrena// baaa 10 minutuz eo gutxia goz ba gauza txiki bat// esango dizuet
|
gauza
txiki bat kontatuko dizuet// eta// gauza txiki hori kontatuta geo ba ikusiko deu aterako det halako ondoriyo bat halako moraleja txiki bat aterako det/ eta handikan aurrea ba pixka bat zuei utziko dizuet hitza ezta? /// esango nuke
|
|
|
(/) baakit askotan/ galderekin hastia zuzenean ez dela izaten erraza orduan ba/ nik eh aurrena// baaa 10 minutuz eo gutxia goz ba gauza txiki bat// esango dizuet gauza txiki bat kontatuko dizuet// eta//
|
gauza
txiki hori kontatuta geo ba ikusiko deu aterako det halako ondoriyo bat halako moraleja txiki bat aterako det/ eta handikan aurrea ba pixka bat zuei utziko dizuet hitza ezta? /// esango nuke
|
|
|
(/) badakit askotan galderekin hastea zuzenean ez dela izaten erraza; orduan, aurrena,
|
gauza
txiki bat esango dizuet, 10 minutuz edo gutxiagoz, eta ondoren halako ondorio edo moraleja bat aterako det. Gero zuei utziko dizuet hitza. Nere iritziz mundu honetan dena sekretua da, garrantzia duen/ dena da sekretua; halatan jakin egin behar dugu sekretu horiek asmatzen eta geurega natzen.
|
|
|
Eta askoz ñabardura eta xehetasun gehiago bideo zintan.
|
Gauzak
horrela, pertsona arrunt batek A zutabeko transkripzioa bere gordinean irakurriko balu, transkribatutako hori, gaizki idatzita, dagoela esango luke, hizkuntza hori, gaiztoa?
|
|
|
Eta idazkeraren oinarriak menperatzen dituzten idazleek, badakite ezinbestekoa dela hiztunak esandakoa apaintzea edo hiztunak esan ez dituen elementuekin hornitzea, esan duen hori, beterik gabe, ondo ulertu ahal izateko. Bestalde, badakigu transkripziorik onenak ere nekez isla dezakeela informazioa komunikatzeko garrantzi handia daukaten hamaika
|
gauza
.
|
|
|
(2)
|
gauza
txiki hori kontatuta gero ba ikusiko degu < aterako det halako ondoriyo bat I halako moraleja txiki bat aterako det> (B.A.)
|
|
|
Hiztunak esaldi bakarrez edo laburrago esan zezakeena, sintagmak, esaldiak edo zenbait zati errepikatuz ematen du. Ahozko hizkuntzan
|
gauzak
behin eta berriro errepikatzen ditugu, esandakoa ahaztu egin zaigulako edo pentsatzeko beta hartu nahi dugulako. Era berean, ahozko hizkuntza prozesatzeko baldintzetarik dugu denbora:
|
|
|
(23) Bueno nik esango nuke/ hor beti/ bi
|
gauza
dagoz/ beitzeko e/ bat/ nondikan diru hiri batzen dan/ e// eta nora/ diru hori eramaten dan// batu/ egin go da/ juan dan urtian bezelaxe/ aldundi bakoitzak diru gehiena/ ba/ ein die aldaketak/ zerga batzuetan/ baino bueno/ gutxi gorabehera batuko dira betiko/ beti edo/ atzenengo urtian bat dan bezela/ dirua// eta joan ere diru
|
|
|
...in/ haunditu dan mila ta bostehun miloi hoiek/ ba bueno badaoz hamar mila miloi/ errepideetarako dijoazela/ edo portuetarako/ edo infraestrukturako// eta nik uste det hori ona dala// eta beste bi mila eta bostehun ere/ ba dijuaz laguntza bezela/ lan kontrato berri hoieta/ bai relevo ta sustitucion/ deitzen jakona/ hoiek/ hoiei erraztasuna emateko// eta nik uste dut ba hori/ ba ondo dago/ bihar zan
|
gauza
bat da// baino/ aldaketa haundi haundi haundirikan horrek ez dut uste dakarrenik (GB.E)
|
|
|
Kanpo konparaketaren alorrean emaitzak eskasak izan badira, eta zenbait kasutan lehengo egoeraren aldean atzerapauso nabaria ekarri badute?, ezin da
|
gauza
berdina esan barne konparaketaren bitartez aitzin euskararen zenbait puntuz lortu dugun ezagueraz.
|
|
|
Traskek uste du bisilaboetan ai, > ei, > oi, > > au, > eu> diptongoez gain beste edozein bokal elkarren ondoan agertzen baziren (esa terako* bear edo* ao hitzen kasuan) aspirazioa sartzen zela modu automatiko batean bokal horien artean (> > r, >). Baina
|
gauzak
hala izan balira, ez da ulertzen zer gatik dauzkagun ondoko bikote hauek: sehi>/ haur> edo ondoko beste adibide hauek:
|
|
|
razgarria> deitu zuena, eta hiztunak pertsona edo
|
gauza
batendako duen samurtasuna edo erakutsi nahi duenean erabiltzen dena. Erdi Aroan bertan domna> Gutia> (1061 urtean) buztidurarik gabeko izenaren ondoan Munio> Guchi> > (1023 urtean) aurkiten dugu.
|
|
|
Xafla horiek beste
|
gauza
interesgarri asko ere eskaini digute, banan banan orain tratatu ezin ditudanak, hala nola izen, atzizki eta aldaera berriak. Horien artean baka rrik Doxxi> izenaren kasua aztertuko dut hemen.
|
|
|
Getaria> leku izenak ematen digu aukera.
|
Gauza
ezaguna da bi Getaria daudela, Gipuzkoakoa eta Lapurdikoa, euskaraz beti berea duten a> erakusten dutenak (ik. getariarra; > rak> | Getariatik> kerra; > 1193 urtean cattarie). Ematen du Aizkibelen hiztegian datorren sarrerak (getaria>, atalaya en que se hacen las señas por humos?) Larramendiren sormenari zor diola bizitza (Lar.
|
|
|
Txalapartak daukan erotiko saila erraz saltzen da eta erotiko satirikoan Ostielak> eta Napartheidek Igela> xume eta zin tzoa gainditu dute. Halaz ere badirudi erotismoa
|
gauza
serioa, sakona bihurtu dela, sexuaren debekutik sexuaren tiraniara joango ote gara, gai horretaz barre egin nahi dugunok baztertuz. Alta erotismoak obra ederrik eman lezake, gimnastika bat ez iza ten dakianean.
|
|
|
7 Ikus Odriozola (2001a) eta (2001b) lanak, nazioarteko arauetan egiten diren tandem elkarteen inguruan. Horrelakoetan, euskararen arau propioen arabera egin gabe, hizkuntzetan zehar suma daitezkeen arau komunen arabera egiten bide dira
|
gauzak
, eta horretan, tandem elkarteak ere ez dira salbuespen. Bestalde, alde batera utziko dugu hemen beste gogoeta interesgarri bat egiteko aukera:
|
|
|
Baiona, > Akize eta Olorue. Hegoaldean, Gasteizkoa 1862an sortu arte, lau diozesi zeuden, Iruñekoa, Nafarroa gehiena hartzen zuena eta Gipuzkoako Probintzia,
|
gauza
bera; Kalahorrakoa
|
|
|
Ez ziren aspaldidanik pasatuko hainbes te mendeetako batasun bat bi artziprestazgo hauetan. Bestalde,
|
gauza
jakina da Elgoibar eta Arrasate hiri bezala agertzen direnean, ez dela jartzen Gipuzkoa direnik, oraindik. Leintz eta Durangalderako egindako dotrinak hobeto aztertu lirate ke kasu horretan.
|
|
|
Euskararen eta euskalkien aldetik, nik dakidala, ez ordea. Noski, hori ikertzeko Ganboa eskualdearen hedadura desberdinak kidekatu behar lirateke, alegia,
|
gauza
bat dela Ganboa artziprestazgoa, beste bat, ibar osoa eta hirugarrena, ibar administratiboa, alegia, lehen Ganboako Udala zena, 1957an des agertua, urtegiak zenbait herri urperatu zituenean. Eliz eskualdeak 21 herri hartzen zituen.
|
|
|
herrizko kidekatzea egin gabe dago oraindik, zeren eta Insausti berak airean uzten baitu nongoak ziren Bergara, Oñati, Antzuola, Elgeta, jakin gabe hauek elizaz Leinzkoak zirela. Soreasu eta Iraurgi
|
gauza
beretzat jotzen du Juan San Martinek. Hobeto zehaztu behar litzateke hau, zeren eta Iraurgi, egungo Azpeitia, Azkoitia iza nik, Zestoako parrokiak Soreasukoak izan baitzitezkeen.
|
|
|
Gipuzkerara pasatuz, mendez mendetako Arciprestazgo Mayor de Guipúzcoa eta gipuzkeraren hedadura
|
gauza
bera da, parrokiaz parrokia1 Dotrinak ere, zenbait dotrinak, horrela erakusten dute (ikus> ranskina). Eta Felipe II.ren indarrez Erromak, Baionari lau artziprestazgo kendu arte, hots, Baztan, Doneztebe, Bortziri eta Hondarribikoa, esan dezakegu Hondarribiko sei parrokiak ere, Irun, Pasaia Donibane, Lezo, Oiartzun eta Errenteria, horiek direla, hain zuzen, Ekialdean, gipuz kera egiten ez duten herriak.
|
|
|
eta nazioartean erabiltzen den, eskualdeko estandarra? itxuraz
|
gauza
bera diren arren, benetan bat diren. Badirudi bata (Zuazorena) euskalkia batuaren arropekin jantzia dela eta bestea (eskualdeko estandarra) aldaera estandarra eskualdeko bereizgarriekin jantzia.
|
|
|
badira zuzendu eta sakondu beharreko
|
gauzak
oraindik. Beraz, datuak tentu handiz har ditzazuen eskatzen dizuet.
|
|
|
|
Gauzak
horrela, bateratze joerak orekatzeko lanik egiten ez bada, jardunean den hizkuntza ideologia edo ideologia estandarra Tore Kristiansen en hitzetan(, standar ideology?) ez bada errotik aldatzen, bi belaunalditan galduta egongo dira dialekto tradizionalak. Europan (Dinamarkan, Alemanian...) eman den egoera berean izango gara.
|
|
|
Gainera euskara, hizkuntza gutxiagotua izanez, edo ez dakigulako, edota alboko erdaren estutzea ezin bortitzagoa delako alor honetan erabil genezakeen bezain ondo ez dugu erabiltzen. Mendeen joanean metaturiko hainbat berba eta esapide, gure hitz altxorra, ahantzi samarturik dugu eta uste dugu
|
gauza
berriak asmatu baino lehen, geureari eutsi behar diogula. Daukagunetik abiatu behar dugu eta ez badaukagu, nola ekin pentsatuko dugu, baina errazkerietan jausi gabe.
|
|
|
12.> Sintaxian
|
gauza
bera gertatu da. Urte hauetan Pragmatika izeneko metodo logiak, ez idatziari, baizik eta hizketari begira eraman ditu aurrera bere lanak.
|
|
|
Oso interesgarria da ezagutzea erretratatzen duen euskara erdara nahaste hori: hitz egiten duenean ez da konturatzen egiten duena gaztelania ez denik13
|
Gauza
bera aurkitzen dugu gaur egun uruguaitar eta brasilda rren mugan, portugesa eta gaztelania nahasten duten hizkuntzalarien artean. XX. mendearen hasieran euskara eta erdara berehala bizi ziren Euskal Herrian, baina nahaste honek ez zuen hizkuntza berririk sorta erazi:
|
|
|
gaztelania goraka joan zen, eus kara gutxitzen ari zen bitartean (Echenique, 1997). Orain, XXI. mendearen, zorionez,
|
gauzak
aldatu egin dira, zertxobait behintzat. Eta XXI. mende honetan, testuen hiz kuntzalaritzak alde batetik eta pragmatikaren bestetik, bata bestearen beharraz ohar tu bezain laster, elkar osatu eta aberastu egin dute.
|
|
|
6.> Denborarekin erromantzeak latinera itzuliko dira eredu bila, baina hori ger tatuko da erromantze bakoitzak bere mugak ipini dituen finko beste erromantzeei begira. Orduan latinak erromantzearen nortasuna aberastu egingo du, latina beste hiz kuntza izango balitz bezala eta beste hizkuntza zelako; euskararekin ere
|
gauza
bera gertatuko da eta hauxe da arrazoia latina euskararen eredua izan zelako esplikatzeko. Erabat interesgarria iruditzen zait Tartasek (Onsa> hilceco> bidian) >, templum honoris?
|
|
|
Nik nire ikerketak erromantze aldetik egiten ditut jakina denez, Espainiar edo Filologia Erromaniko ikuspegitik (besteak beste, ikus 19872 eta 1998), baina badago euskaran erromantzearen eragina, eta hori Euskal Filologiarentzat interesgarria da eta gaurkoan horretaz mintzatuko naiz. Bi ikuspegi hauek banatu egin behar dira eta banatzen saiatuko naiz nire hitzaldiaren zehar, baina ahaztu gabe biak oihalaren edo txanponaren aurki eta binperra edo alderantzikoa direla (hau da,
|
gauza
berak agertzen dituen aurpegiko eta azpiko aldeak: –aurki guziak bere binperra?).
|
|
|
etorriak direla, Segura Munguía eta Etxebarria Ayestaren liburuak (1996) titu luan esaten duen bezala, eta hainbeste eta hainbeste hitz gehiago euskaraturik izan diren bezala. Hori dena, Filologia aldetik edo hizkuntzaren historia aldetik ez da bate re
|
gauza
erraza jakitea nondik edota noiztik dugun hitz horiek euskaran bizirik eta hori ia kasu guztietan agertzen zaigu. Baina, esan bezala, orain arte euskararen biho tzeraino (esan nahi dut, mamiraino) zer bidetatik sartu diren ezin izan dugu argitu ezta kronologiaren xehetasunetan sartu ere.
|
|
|
Euskara eta erromantzeen artean izandako harremanak denboraldi luzeena iraun duten eta edozein hizkuntzen artean ezagutzen dugun harreman iraunkorrenak izan direla esan daiteke: gaztelania Hego Ameriketan bost mende bakarrik darama eta
|
gauza
bera gertatzen zaio ingelesari Ipar Ameriketan edo frantsesari Kanadan edo suedierari Finlandian eta abar. Baliteke laponiar eta suomiarraren artean izan diren harremanak euskara eta erromantzeen artekoak baino luzeagoak izatea, baina ez dau kagu dokumenturik edota nolanahiko lekukotasunik denboran hain urrutiraino joate ko.
|
|
|
erromatar presentzia Euskal Herrian. Ordurako euskarak batasun falta adierazten du, azaletik aztertzen badugu, baina
|
gauza
bera gertatzen da latinarekin eta esanik ez lehendabiziko erromantzeekin: batasun falta.
|
|
|
Batzuentzat, gehienentzat, gaur egun arte, erromanizatze prozesua Euskal Herrian gertatu ez zen ezkero, latinaren eragina euskaran (hona hemen beste liburua ren titulua, Luis Mari Mujikak 1982an eginekoa) V VI.garren mende aurretik ezinez koa izan zen haientzat, VII.garren mendez geroztik baizik; Mitxelena zenak berak ere
|
gauza
bera uste zuen, nahiz eta nere lanarekin aurrera egiteko esan hainbeste aldiz (eta ez esan bakarrik, baita idatzi ere eskuz3). Baina asken urte hauetan gero eta argia go azaltzen da erromatarrak Euskal Herriaren bihotzeraino ailegatu zirela, eta ez aile
|
|
|
c. Euskaldun guztiek eredu hori ezagutu, eta erraz eta eroso erabiltzeko
|
gauza
izan behar dute.
|
|
|
Alde batetik, eta eredu estandarrari berari dagokionez, arlorik oinarrizkoenak arautu dira joan den hogeita hamahiru urteotan: aditza, deklinabidea, eta baita beste hainbat
|
gauza
ere, baina egindako hori guztiori gorabehera, beste kontu eta kontutxo asko dago oraindik argitzeko eta zehazteko: ahoskera dela, azentua dela?
|
|
|
Eta badira, hirugarrenik, hitzez Euskara Batua onartu arren, behar bezala ezagutu ez, eta eroso erabiltzeko
|
gauza
ez direnak.
|
|
|
Lehenengo eta behin,
|
gauza
bat izan behar dugu ondo gogoan: osotasun bat dela hizkuntza.
|
|
|
erdaran, honena ere. Ikasle eta irakasleak, medikuak eta presoak izan ohi dira argoten sortzailerik emankorrenetakoak, eta hiru esparru horietan ordezkari franko dugun arren Euskal Herrian, ez gara, nonbait, geure baitatik ezer sortzeko
|
gauza
.
|
|
|
1
|
Gauzak
, nonbait, ez erabat zuri ez erabat beltz ez direnez, euskararen osasun ona erakusten duten argibideak ere ba omen diran han hemen. Iñigo Aranbarrik (2001:
|
|
|
erdara darabiltza, hirurak nahasian.
|
Gauza
xelebrerik ere ikusten da han hemen. Esate baterako, eskoletako ahozko azterketetan, eta zenbait lan lortzeko egin ohi diren elkarrizketetan, Euskara Batuan ez daudela eroso dioten batzuek, euskalkian hasi, eta erdi euskalkia eta erdi batua egiten dute gero.
|
|
|
Laburbilduaz,
|
gauza
bat dakar egoera honek agerira: euskararen osasuna ez dela nahi genukeen bezain ona.
|
|
|
Eta
|
gauzak
nola diren: euskarak sekula guztian bizi izan duen egoerarik okerrenetakoan sortu zen Euskara Batua, Hego Euskal Herria diktadura militarraren azpian zela, eta, beharbada, euskara bera ere sekula baino ahulago zela.
|
|
|
Corpusak orekatua, erakusgarria behar du, hau da, baliagarria. Horrela,
|
gauza
izango da adierak, kategoria sintaktikoak, klase semantikoak, hitzen arteko kookurrentziak, unitateen agerpen maiztasuna, unitateak bere testuinguruak, erabilera adibideak, murriztapen selektiboak, hitz elkartuak, lexiak, lokuzioak, etab. eskaintzeko. Dudarik ez da, corpusa zenbateraino egituratu, etiketatu, lematizatu eta sailkatu den hartu dela kontuan.
|
|
|
Hitz bat oso arrunta izan daiteke, baina ez adiera batean (eta hori corpusak ez jasotzea gerta daiteke, non eta ez den gaiari buruzko informazio zehatza jasotzen).
|
Gauza
bera gertatzen da hitzen konbinazioan ere. Beraz, honek justifikatzen du, neurri batean behintzat, corpusaren tamaina handia.
|
|
|
Lengo[.] dagozan gustiac yuanic eta erbesteraturic
|
gauza
politicuec gaiti gueracen dire
|
|
|
Irugarrena[.] iñori echaco erabetuco
|
gauzaric
ogen edo delitue eguiñac ile oneen amabos garreneco eguneric basen len egon arren arturic salacio edo acusaciñoa.
|
|
|
Larramendik ez dituela ehuneko ehunean errespetatzen berak ezarritako irizpideak. Hori dela eta, hiztegian zehar,
|
gauza
bera adierazteko formula desberdi nak topatzen ditugu edota aurkibidean ipinitako adibide batzuk testuaren barruan ez dira agertzen etab. (beraz, sistematikotasun falta). Hala ere, ezin dugu ahaztu zein zen Larramendik hiztegia idazteko orduan izan zuen helburu nagusia.
|
|
|
Larramendik hiztegia nola osatu zuen ikusi eta gero, sistemaren barne kohe rentzia aztertuko genuke, hau da, sistema hori
|
gauza
den esan nahi duena esateko, berez duen edo dagokion alorrean, alegia, gure kasuan, esparru juridiko administrati boan. Horretarako erabiliko ditugu zuzenbidearen baitan ardatz nagusitzat har daitez keen atal eta terminoak.
|
|
|
Azken urteotan Larramendiren irudia eta egitekoak berritu badira ere, lehenen gotik datorkiguna zertan dagoen eta orainokoa nondik
|
gauza
daitekeen, horra hor gure kontua.
|
|
|
Asmatutako
|
gauzak
ere proposatu dizkiegu, txatean> esate baterako, gaur egun hainbat eta hainbat gaztek Interneten izaten dituzten solasaldiak adierazteko.
|
|
|
11 Azentukeren gaian bi deskribapen ezberdin aurkeztu ditut orain artean, eta beharrezko deritzot deskribapen bata bestetik garbi bereizteari, nahasgarria izan ez dadin:
|
gauza
bat da Goierrin oro har bi azentukera eredu nagusi egotea, Goierriko[+ 2] orokorra eta markatua den[+ 1], eta beste gauza bat da nire soziolinguistika lanerako bi azentuk eredu izatea emankor,[+ 3/+ 4] delakoa batetik eta[+ 2] bestetik.
|
|
|
11 Azentukeren gaian bi deskribapen ezberdin aurkeztu ditut orain artean, eta beharrezko deritzot deskribapen bata bestetik garbi bereizteari, nahasgarria izan ez dadin: gauza bat da Goierrin oro har bi azentukera eredu nagusi egotea, Goierriko[+ 2] orokorra eta markatua den[+ 1], eta beste
|
gauza
bat da nire soziolinguistika lanerako bi azentuk eredu izatea emankor,[+ 3/+ 4] delakoa batetik eta[+ 2] bestetik.
|
|
|
|
Gauza
bera gertatzen da, zerez nondik?,, zerez nongo, formetan ere:
|
|
|
Batzuetan, Heg.> ikurraren bidez adierazi nahi dugu, delako hitza berria dela eta gaztelaniaz ez dakitenentzat ezin ulertuzkoa, aleazio, > esaterako?; horrelako hitz askok bikotea osatzen dute Ipar.> marka daramaten hitzekin. Heg.> ikurra duen alfonbra k Ipar.> duen tapiz ekin adibidez?. Kasu hauetan Euskaltzaindia ez da
|
gauza
izan euskaldun guztiok batu gaitzakeen forma bakar bat eskaintzeko, eta, oraingoz, horrelako bikoteekin etsi behar izan du. Beste kasu batzuetan, Heg.> ikurrak, aspertu ren lehen adieran, esaterako?
|
|
|
alderdi bateko eta besteko hitzek ez dute itxuraz elkarrekin zer ikusirik (ahaide> eta askazi, > eta jin, > eta irten). Hauetan, berez, ditekean
|
gauza
da guztiez baliatzea, Azkuek eta nahi zuten gisara, bakoitzaren adiera, zentzua eta esan-nahia geure oldearen eta gogoaren arabera mugatuaz: erabil dezagun aurkitu, > adibidez, galdu zitzaigun papera berriz hatzematen dugunean, eta eriden> lege ezezagunen bat, fisikan edo, asmatzen badugu.
|
|
|
Eta, Altuberen ustez, errazagoa izango da hitz berria sortzea mailegua oraindik hizkuntzan errotu gabe badago. Hau da, hitz berriak sortzea, ideia edo
|
gauza
berriak, euskaraz oraindik izenik ez dutenak, izendatzeko. Villasante (1956:
|
|
|
Kultura gaietan hartzaile, bestearen zordun, beraz geranez gero, bidezko da, noski, hiztegian ere hartzaile eta zordun agertzea. Gogoetak gerok sortu bagenitu, ez genduke gabiltzan bezala jakite
|
gauzetan
eta, beste hizkuntzetan sortu dituzten hitzak itzuli nahian ibili beharrik. Gauden gaudenean, ordea, maiz nabaritzen dugu premia hori.
|
|
|
–Heg.> ikurra daramaten hitz askok bikotea osatzen dute Ipar. marka daraman besteren batekin, Heg.> ikurra duen alfonbra k Ipar.> duen tapiz ekin adibidez. Kasu hauetan Euskaltzaindia ez da
|
gauza
izan euskaldun guztiok batu gaitzakeen forma bakar bat eskaintzeko, eta, oraingoz, horrelako bikoteekin etsi behar izan du?
|
|
|
Gaztelania euskarazko edo frantses euskarazko hiztegigintzari dagokionez, bete beharreko hutsunea izugarria da. Jakina,
|
gauza
bera esan genezake frantses euskarazko hiztegiei buruz.
|
|
|
Alderdi honetan, ez inongo erakunde publiko (gobernu, aldundi edo udal), ez aurrezki kutxek, ez EITB, Euskaltel edo Euskaltzaindiak berak, ez dute beren Interneteko guneetan euskaraz
|
gauzak
bilatzeko modu egokirik eskaintzen.
|
|
|
esapidearekin hasten. Ipuinari heldu aurretik,
|
gauza
asko gertatzen da ipuin konta saio batean. Bukatu ere, saioa ez da inoiz. Hala bazan eta ez bazan?
|
|
|
Adibidez, konta laria bera aipagai oso garrantzitsua izaten da, bere biografia esate baterako, oso erre kurtso erabilia da bai sarreran bai beste faseetan ere.
|
Gauza
bera eskenatokia eta honen kudeaketa ere hizpide eta ezinbesteko zeregina dira konta saioko fase ezberdinetan, bereziki hasierakoan: jendearen kokaguneak, lekuen atontzea eta abar.
|
|
|
Aldez aurretik jarritako gidoia jarraitu ordez, neuk esan nahi ditudan hainbat kontu esango ditut, gidoia alde batera utzita. Izan ere, errezeloa daukat (eta orain arte entzundakoekin horrelaxe gertatu da) hainbat
|
gauza
esan gabe geratuko ote diren. Eta nik esan egin nahi ditut horietako batzuk.
|
|
|
Alde horretatik, lehenagoko panorama hura sakonki aldatua denez gero, eus kalkiekiko pertzepzioa ere birkontsideratu beharra daukagu. Adibide argi bat ipintze ko, antzinan Bizkaiko ikuspegi hertsitik, bizkaieraren batasuna egiteko orduan, ikasi> forma aukeratu bazen, jaurerri honetan erabiltzen ziren beste aldaerak baztertuz (ikesi, >), berauek, linguistika aldetik, hautatua bezain onak izan arren, oraingo honetan Euskal Herri osorako nazio hizkuntza planteamenduan,
|
gauza
bera egiteko ordua heldu da erro bereko beste aldaera guztiekin ere. Eredu batuan aulki, > atera, > koitza, > r, > r, > gezur, > raso, > e, > roitu> edo soro> hobetsirik gelditu diren unetik, euskalki ezberdinetan ahoz esaten diren alki, > atara, > bakotxa, > bedar, > barri, > bezela, > elexa/ eleiza, > edur, > > eskeini/ eski ni, guzur, > burraso, > roitu> edo solo> aldaerak holakotzat hartzen ari dira, hots, forma idatzien> aldaera mintzatu> hutstzat, dialektologoentzat biziki interesgarriak, baina hizkuntza idatzian inolako sarrerarik izan behar ez dute nak, duzti, > erten, > galazo> edo uzen> berba aspaldian baztertuek ere merezi ez zuten arra zoi berberagatik.
|
|
|
eta hiztun kopuru handiz hornituak izaten dira. Gainera, konbergentziarako boronda terik ez dagoenean, azpieredu horiek azkenean hizkuntza beregainak bilakatzeko joera dute, katalan/ valentziera, galego/ portugesa edo serbiera/ kroazieraren kasuetan argi eta garbi gertatzen denez,
|
gauza
jakina baita, dialektoaren eta hizkuntzaren arte ko ezberdintasuna, linguistikoa baino gehiago, maiz subjektiboa eta soziologikoa iza ten dela. Bestelako kasuak ere badira, noski, errumaniera/ moldaviera eta turkiera/ aze rierarena, adibidez, Sovietar Batasunaren peko bigarren eskualde horiek ondoko seni deekin elkartzeko lehen neurria aspalditxoan hartua baitute jada, alfabeto zirilikoa utzi eta latindarra onartzean.
|
|
|
giza zoologiko pribatuetan kontserbatu nahi lituzke tela beren plazer partikularrerako, edo agian beren klub txikiko kideei giza espezimen horiek erakusteko, magnetofoiak aspaldian asmatu zirela ahaztuta nonbait. Eta gau den egoera honetan, jendea inolako testu idatzirik ez daukan bere txokoko euskera txuan alfabetatzeko saioak egiten jardutea, esan ditzagun
|
gauzak
garbiki, horko ikas leak lotsagabeki engainatzea besterik ez da5 Eta ez du balio, ondoren, kausalitatearen ordena hankaz gora jarrita, joan den mendearen hasieran Federiko Belaustegigoitiak jadanik salatu zuen, auzotegiko euskara, edo, euskera> de> barriada? > moduko aldae rak maila idatzira eramaten saiatzeak, egiten ari den alfabetatze lan desegokia a pos teriori justifikatzeko.
|
|
|
erasoak aski eta sobera ez balitu bezala. Eta oso sintomatikoa da,
|
gauzak
ikusi eta ulertu nahi duenarentzat behintzat, atzora arte euskararen kontra jo eta ke ibilitakoek, orain, euskara estandarraren arrakasta ikustean, bat batean, herrixka eta famili giroko dialekto beneragarri eta, egiazkoen, aldeko porrokatu agertu nahi izatea6, baina jaki na, aldi berean orotarako erabili nahi den euskara batu artifizial horren kontra.
|
|
|
Euskalkietan ez da
|
gauza
bera. Euskara baturako legez euskaltzale guztiek eman lezakete iritzia, baina ez dago erakunde bakarra erabakiak hartzeko.
|
|
|
Zeharo bat nator haren hi tzaldiaren mamiarekin. Eta iruditzen zait asteleheneko beste hitzaldietan ere zentzuz ko
|
gauza
asko esan zela. Euskaltzaindiaren Araugintza, berriz, gai zabalegia zait, eta proposamen txiki baina lotsagabe xamar bat egitera mugatuko naiz.
|
|
|
Euskaltzain ez garenon artean ere, inpresioa dut
|
gauza
berdintsua gertatzen dela: ez gara gehiegi gaia bihotzez sentitzen dugunak.
|
|
|
Jakituriaz eta herri senaz ongi horniturik egoteaz gainera, euskaldunon herri psikologiaren ulertzaile bikaina ere bazen. Beti testu idatziaz ez bada ere, hark
|
gauzak
esateko eta egiteko modu berezia zeukan, eta euskara batuaren formaz ez eze, proiektua ulertzeko eraz eta bera bide ratzeko prozeduraz ere uste baino eredu jarraipide gehiago utzi zizkigun. Askok eus kara batuaren oinarrizko filosofia hori beragandik ikasi genuen, eta ahal izan dugun neurrian hori praktikatzen ahalegindu gara, beti ongi asmatzea erraza izan ez arren.
|
|
|
Hori dela eta, une honetan hor han hemenka jende batzuk euskalkietara itzuli nahi izateak, oinarrizko desakordioaren sintoma kez kagarritzat jo behar dugula uste dut. Eta gaitzespen nabarmenenak berton, Bizkaialdean, sortu izateak ere, termometro sentibera bihurtzen gaitu mendebaldeko euskaldunok, desbideraketen alarma seinale,
|
gauzak
hain ondo ez doazela erakutsiz.
|
|
|
hautatuez landa, inork gutxik irakurri eta irakurriko ez dituen maila ezber dineko autoreek berez izan ez duten eragina nabarmenki igo da aspaldion, lehenago, batzuen ustez, oreka eta naturaltasun handiagoz bideraturik zeuden hainbat
|
gauza
hankaz gora jarriz.
|
|
|
Holako
|
gauza
txipi batzuk, baina eman dezagun, ez dut uste berez hain gaizki dagoenik gure euskalkia alde horretatik, ez du sufritzen euskara batuaren aldetik, sufritzen du frantsesaren aldetik. Zahar gehienek hitz egiten dute Zuberoan, beharba da 50 urtez goitiko jende gehienek, baina handik behera %20ra iristen da eta umetan gutxiago %10, eta orduan badago problema.
|
|
|
Beste
|
gauza
bat ere badago, zuberotarrak baduela bere fonetika bereizia, azen tu tonikoa badu españolaren antzekoa, gaztelaniaren antzekoa, gero badu fonetismo batzuk irakatsi behar direnak eta oraindik hasi ez direnak idazten: kontsonante aspi ratuak erabiltzen dira, ikhasi> eta ikhusi, > apheza> eta horrelakoak erabiltzen dira normal eta ez dira galdu horik.
|