|
2000
|
|
|
Esan legez, lege testu horren atarirako eta aurkezpenerako idatzi zuen Portalisek bere hitzaldi ospetsua. Idatzi, maisuki eta dotore idatzi zuela
|
ezin
uka. Hainbatez, Portalisen testu hori klasiko egin zaigu zuzenbide munduan, dela kodegintza berriaren filosofia erakusle moduan, dela iraultza frantsesak ekarri zuen gizarte burges horren antolamendu zibilaren agertoki gisa.
|
|
|
Portalisek berak ere,
|
ezin
bazterrean utz bi horien aipamena, bete-betekoa edo zeharkakoa:
|
|
|
Bide horretan dugu legearen hartzailea lege berberaren menpeko. Hori gabe, berriz,
|
ezin
legeak inor behartu. Lege aldarrikatzea ere, nahitaezko Portalisentzat:
|
|
|
Legeek
|
ezin dute
inor behartu, aurretiaz ezagutaraziak izan gabe. Horrexegatik aritu gara lege horien aldarrikatze moldeaz.
|
|
|
Horrexegatik aritu gara lege horien aldarrikatze moldeaz.
|
Ezin
norbanako bakoitzari legea jakinarazi.
|
|
|
Une horretan
|
ezin ditu
norberak gauzak eta gizakiak arautu, erakunde iraunkorrak moldatzen dituen halako zuhurtziaz, ezta berezko ekitate horren bidez ere, horiek baitira giza legegileak behartzen dituzten oinarriak. Legegile horiek, ezer izatekotan, zuhurtzia horren interprete soilak dira.
|
|
|
Ezkontza ez da egoera soila, bizi-egoera baino.
|
Ezin
, hortaz, batuketa aldakor eta iheskor horien antzik izan. Plazerrak osatzen ditu horiek eta plazerra agortu ahala, eurak ere ezabatzen dira.
|
|
|
Portalisen atariko hitzaldi hori euskaratzea lan nekeza dela
|
ezin
aitzi... ondo egin nahi izanez gero. Garai baten isla dira horren pentsamendua eta horren esanak, Frantziako Iraultzak une jakin batean asmatu zuen hizkera berriaren adierazle.
|
|
|
Une horretan
|
ezin ditu
norberak gauzak eta gizakiak arautu, erakunde iraunkorrak moldatzen dituen halako zuhurtzia batez, ezta berezko ekitate horren bidez ere, horiek baitira giza legegileak behartzen dituzten oinarriak. Legegile horiek, ezer izatekotan, zuhurtzia horren interprete soilak dira.
|
|
|
Legegileak, aginpidean baino, apaizgoan dihardu.
|
Ezin du
alboratu legeak gizakientzat eginak direla eta ez gizakiak legeentzat; egokitu behar zaizkie euren hartzailea izan daitekeen herri horren aldarte, jardun eta egoerei; berrikuntzetan ere, zehatz izan behar dute, ezagutzeko modukoak izan baitaitezke, erakunde berri baten aurrean, teoriak eskaintzen dizkigun abantailak eta ez, ostera, haren gaitzak, horiek bakar-bakarrik praktikak idoro ditzakeelako...
|
|
|
Gizartearen premiak anitzak dira, gizakien arteko ezaupideak, aberatsak, haien interesak eta harremanak modu askotarikoak eta zabalak. Legegileak
|
ezin ditu
horiek guztiak aurreikusi.
|
|
|
Jurisprudentzian dihardutenei egotzi zaie ñabardura, bilduma eta iradokizun multzoak larregi ugaltzeko eraspena. Egozketa hori oinamduna izan daitekeela
|
ezin
uka. Baina, non, zein arte edo zientziatan ez dago norbera ere halakoetan jausteko arriskutik salbu?
|
|
|
Herriak, hala esan ohi da,
|
ezin du
korapilo horretan askatu zer saihestu behar den edo zer egin behar duen, bere eduki eta eskubideetan ziurtasunik indartsuena izateko.
|
|
|
Pozgarri da, halaber, epaileak ikasteko, ikertzeko eta aurrean dituen kontuetan sakontzeko premia horrek sekula ere jarraikoa bazter ez uztea, alegia, zenbait puntu haren arrazoimenaren pean ebaztekoak direla. Osterantzekoak, aldiz,
|
ezin
beraren nahiera edo borondatepean egon.
|
|
|
|
Ezin
eskubide hori arbuiatu. Horren aplikaziorako, berriz, gai kriminalak zibilekoetatik bereiztu behar.
|
|
|
gai zibiletako eztabaida herritar biren edo batzuen artean suertatzen da. Jabetza auzia edo antzeko beste zerbait
|
ezin
daiteke beraien artean zalantzan geratu, ebatzi gabe. Ebatzi beharra dago, edozein modutan bada ere, auzia bukatu beharra baitago.
|
|
|
Borondate publikoa legeak bakarrik gorpuztu dezake. Hortaz,
|
ezin
uki edo salatu herritarra, horren egintzek legea urratzen ez duten bitartean. Halakoetan ez dago epaia emateko betebeharrik ezta judizio gaia izan daitekeenik ere.
|
|
|
Ekitate edo justizia banatzaile horren aplikazioak jarraitu behar dio, kasu bakoitzean, alderdi baten eta bestearen arteko hari meheari.
|
Ezin
legegilearena izan, legegilea baita justizia edo ekitate orokor horren ministraria. Justizia eta ekitate orokor horrek, bestalde ere, inguruabar zehatzik aintzat hartu gabe, gauza eta pertsonen arteko unibertsalitatea hartzen du bere barruan.
|
|
|
Legeak guztientzat du araurik; gizakiak multzoan hartzen ditu, ez norbanako gisa;
|
ezin ditu
norbanakoen egintzak edo herritarrak elkarrengandik bereizten dituzten liskarrak zertu. Osterantzean, egunero egin beharko lirateke lege berriak; halako anizkeriak lege horien duintasuna eta betetzea itoko lituzke.
|
|
|
Objektu askoren zabal horietan, batik bat gai zibilek osatzen dituztenetan, epaitzea da, kasurik gehienetan, testu zehatz baten aplikazioa baino gehiago, testu batzuen konbinaketa, testu horiek, ebatzia bera eduki beharrean, ebatzira bertara eramaten gaituztela. Halakoetan
|
ezin
zokondora jaurti jurisprudentzia, legeekin batera behinik behin. Bide bertsutik, jurisprudentziari utzi dizkiogu kasurik arraro eta ez ohikoenak, halakoak ez baikenituzke legeria arrazoitu baten egitasmoan.
|
|
|
Herriak
|
ezin
elkarrekin bizi zuzenbidearen aginpidean baino; herri bakoitzaren kideak, gizabanako izan eta Zuzenbidearen menekoak dira; herritar diren aldetik, ostera, legepekoak.
|
|
|
Legearen ekitateari dagokio, halakoetan, beste frogabide bat proposatzea, erregistroaren eza eta galera ordezka ditzakeena. Froga hori,
|
ezin
bestelakorik izan, gainontzeko titulu eta lekukoen aitorpenetatik datorrena baino.
|
|
|
Argi dakusagu, hortaz, egoera zibilaren arloan, lekukoen bitarteko froga
|
ezin
daitekeela hainbestean onartu, sekula ez baita hori onargarri izan idatzizko froga aztarnarik gabe. Badago lasai egoteko premia, mesfidantza sortzen duen froga mota baten aurrean:
|
|
|
Krimen gaiaren esparruan, legea, lekukoen froga onartu ezean, zigortu nahi duen krimena bera ezagutzeko ezinean legoke; krimenetan idatzizkoa zeharka baino ez baitago eta hori ere, gutxitan eta bakarka; hala ere, egitate hutsak
|
ezin
daitezke frogatu lekukoen bitartez ez bada. Lekukoen frogari ematen zaion harrera, krimen horien ikerketa eta epaiketan, premiatik bertatik dator.
|
|
|
Emazteak
|
ezin du
beste egoitzarik izan senarrarena baino. Horrek dena administratzen du, dena ikuskatzen.
|
|
|
Tutoreak du pertsona eta ondasunen ardura; familiak bere baitan hautatu behar du hori, behar-beharrezkoa baita zinezko gogoa, pertsonaren ondasunak gorde eta heziketa eta osasuna jagoteko, ohore eta atxikimendu osoz.
|
Ezin
, beraz, arrazoirik eta formarik gabe eskualdatu bere artapean dagoen ondarea; tentuaz administratu eta fideltasunaz kudeatu beharra du; kontularia da, administratzailea bezainbestekoa; bere jokabidearen erantzulea; kaltea ere ezin sortu, horren konponketa gauzatu gabe. Horra hor tutoretza guztien teoria.
|
|
|
Tutoreak du pertsona eta ondasunen ardura; familiak bere baitan hautatu behar du hori, behar-beharrezkoa baita zinezko gogoa, pertsonaren ondasunak gorde eta heziketa eta osasuna jagoteko, ohore eta atxikimendu osoz. Ezin, beraz, arrazoirik eta formarik gabe eskualdatu bere artapean dagoen ondarea; tentuaz administratu eta fideltasunaz kudeatu beharra du; kontularia da, administratzailea bezainbestekoa; bere jokabidearen erantzulea; kaltea ere
|
ezin
sortu, horren konponketa gauzatu gabe. Horra hor tutoretza guztien teoria.
|
|
|
Diruaren salneurria zehazten duten harremanak agintaritzatik kanpokoak dira; gobernuek
|
ezin dute
hori zehaztu aginduzko legeen bitartez. Hipoteka kontratuetan eta agiri publikoetan beti onartu ohi da lege korritua.
|
|
|
Lege korrituaren finkatzea ez dugu aztertu. Finkatze hori gobernuari dagokio; eta gobernuak gai honetan har ditzakeen neurriak
|
ezin
lasterkeriaz ondu.
|
|
|
Salneurri horrek euskarri du erkaketa, hain zuzen ere, bateko diruaren ugari eta urritasun erlatiboaren eta besteko, salerosian diren objektu edo merkatugaien urritasun edo ugaritasun erlatiboaren artekoa.
|
Ezin
halakorik araudietan ezarri. Gai horretako oinarri nagusia lehia eta askatasunari joko ematea da.
|
|
|
Bizitza zibilaren garraio arrunta
|
ezin
daiteke nahas merkataritzakoarekin. Lehena, norbanakoen artean gauzatzen da, norbanako horien elkarrekiko premiak eta bat etortzeak euren arteko betebeharrak batzen dituztela.
|
|
|
Hartara, euren segurtasuna ezbaian jartzen dute tarteko diren esanezko zein ezkutuko egiune batzuek. Gero, jakina, segurtasun hori
|
ezin
bermatu. Kalte itzela dator, bestaldetik ere, erregistroaren eskubideak, neurrikoak nahiz gehiegizkoak izan, molde eztabaidatsuan batzen direnean.
|
|
|
Erakunde horietan, ñabardurak baztertu eta ez ditzagun ugaritu aurreko arreta pisuegiak; batera ditzagun ogasunaren eta legeriaren asmoak. Orain artekoak ongi azaltzen digu gai honetan eskubideen desmasiak zerga-kopurua urritu egiten duela eta ogasunak berak
|
ezin duela
herritarra kaltetu, bere burua ere kaltetu gabe.
|
|
|
Zentzu ona, arrazoia, onura publikoa, horiek guztiak
|
ezin
daitezke bertan behera utz; badira arrazoi batzuk, komenigarritasuna eta ekitatea, besteak beste, jabearen familiari uzteko ondasun horiek; zehatzak izatera, familia horren inolako kiderik ezin, tituluz behinik behin, horren jabetza galdatu. Nola egingo da seme-alaben arteko oinordetza zatiketa eta, horren ezean, senideen artekoa?
|
|
|
Zentzu ona, arrazoia, onura publikoa, horiek guztiak ezin daitezke bertan behera utz; badira arrazoi batzuk, komenigarritasuna eta ekitatea, besteak beste, jabearen familiari uzteko ondasun horiek; zehatzak izatera, familia horren inolako kiderik
|
ezin
, tituluz behinik behin, horren jabetza galdatu. Nola egingo da seme-alaben arteko oinordetza zatiketa eta, horren ezean, senideen artekoa?
|
|
|
Arazo horietan, Estatuaren esku-hartzea
|
ezin
utzizkoa dugu, behar-beharrezko baita baten bati oinorde izateko eskubidea ematea eta zatiketa modua ere finkatzea. Jabearen heriotza dela eta, ondasun jabegabe horietan ez da ikusten, lehen so batean bederen, bestelako jaberik Estatua baino.
|
|
|
Oinarri orokor, aldaezin eta erabateko horretatik datozen lege horiek,
|
ezin
al dute, bizitzaren inguruabar aldakorrak tartean direla, herritarraren menera zerbait utzi. Legeak testamentu egileari ematen dion ahalmena, ez al da legearen ahalmen berbera?
|
|
|
Gauzen ordenaren aurka doa, halaber, herriaren partaide izan arren familia kide ez diren horiei oinordetza eskubidea zabaltzea, eskubide hori baita, herri zibilizatu guztietan, ez herritarrarena, ezpada familiaren barnekoa. Legeak, ezkontzak arautu ondoren,
|
ezin
halakoak familia baten kidetzat hartu. Horiei bermatu behar zaie, huts-hutsean, eta ekitatearen eredura, gizalegeak eurentzat eskatzen duen laguntza.
|
|
|
Alfer-alferrik eskatuko dira horien mesederako izadiaren eskubideak; oinordetza ez da eskubide naturala, baizik eta gizartearen barnekoa, lege politikoak edo zibilak onartua.
|
Ezin
, beraz, bestelako gizarte erakundeen aurkakoa izan.
|
|
|
Legeek
|
ezin dute
inor behartu, aurretiaz ezagutaraziak izan gabe. Horrexegatik aritu gara lege horien aldarrikatze moldeaz.
|
|
|
Horrexegatik aritu gara lege horien aldarrikatze moldeaz.
|
Ezin
norbanako bakoitzari legea jakinarazi. Publizitate mugatu batekin bete behar dugu horien zeregina.
|
|
|
Publizitate mugatu batekin bete behar dugu horien zeregina. Egia esan, publizitateak
|
ezin du
sortu herritar bakoitzarengan eta une berean, herritar horrek bete behar duen lege horren ezagutza. Hala ere, nahikoa izan beharko luke aurreko publizitate mugatu horrek legea noiz betearazi behar den horretan edozein nahikeria saihesteko.
|
|
|
Zehaztu ditugu horiek: halakoak dira erregelok, ezen gizaki baten zentzua ere
|
ezin
legearen gainean ezarri, horixe baita arrazoi publiko bakarra.
|
|
|
Ezkontza aurretik datoz, etorri ere, halakoak eta berori antolatzen dute. Debekua gradu apartekoagoetara luzatzen denean,
|
ezin
besterik igarri jomuga politikoak baino.
|
|
|
Zer egin behar du legegileak? Horren legeak
|
ezin
hutsgabekoak izan, noraino eta jasanezinak suertatzeraino hartzaile dituzten gizakientzat. Herriaren ordezkotza du legegileak; hortaz, herri horren ohiturak, aiurria, egoera politikoa eta erlijiosoa ezagutu behar ditu.
|
|
|
Gure artean dibortzioa debekatu behar ez dugulako ustetan jardun dugu; bestela, gure legeak ere ageri-agerian leudeke berori baimentzen duten kultuen aurka; orobat,
|
ezin
daitezke inola ere behartu kultu horietako gizakiak erlijioarena baino ezkon estekadura lazgarriago batez.
|
|
|
Ezkontza ez da egoera soila, bizi-egoera baino.
|
Ezin
, hortaz, batuketa aldakor eta iheskor horien antzarik izan. Plazerrak osatzen ditu horiek eta plazerra agortu ahala, eurak ere ezabatzen dira.
|
|
|
Elkarrekiko adostasunak
|
ezin du
, aurrekoaren indarrez, ezkontza desegin, beste elkarterik desegin dezakeen moduan.
|
|
|
Nahi izan da, idatzi batzuetan behinik behin, ondasun banantzea ahalbideratzen duen orok dibortzioa ere baimentzea. Bi gauza horiek
|
ezin
daitezke joan batak bestea alboratuta. Zergatik, bada, ondasun banantzea legezta dezaketen arrazoi berberek ezkontza desegin?
|
|
|
Oro har, dibortzioa
|
ezin
daiteke eman arrazoirik gabe. Dibortzioaren arrazoiak kontratuaren urratze agerikoak dira.
|
|
|
Dibortzioa
|
ezin
daiteke eman, ezpada berorren arrazoiak egiaztatuak izan direnean. Uste ohi da egiaztapen horrek ekar ditzakeen egitatezko nahiz zuzenbidezko puntuak ezin daitezkeela benaz eztabaidatuak izan auzitegi batean baino.
|
|
|
Dibortzioa ezin daiteke eman, ezpada berorren arrazoiak egiaztatuak izan direnean. Uste ohi da egiaztapen horrek ekar ditzakeen egitatezko nahiz zuzenbidezko puntuak
|
ezin
daitezkeela benaz eztabaidatuak izan auzitegi batean baino.
|
|
|
Erregela onuragarria horixe ere.
|
Ezin
, hortaz, amore eman horrek, kontrakoaren froga ezagunari baizik.
|
|
|
Enuntziatu bat zuzena da osotasun honetan sar badaiteke. Sartu
|
ezin dena
, errefusatu egiten da ez-zuzena delako. Enuntziatu berria errefusatu beharrean, existitzen diren enuntziatuen sistema osoa alda daiteke, enuntziatu berria sartu ahal izan arte; oro har, haatik, erabaki hau zuhurtasun handiz hartzen da.103
|
|
|
Vienako Zirkuluaren proiektuak jasotako kritikek —ikusmolde estandarrarenak, 1960ko hamarkadako historizistenak, etab.— hura neurri handi batean zapuztea lortu badute ere,
|
ezin zaio
nolanahi ere filosofiarentzat ekarri duen lorpen garrantzitsu baten meritua kendu, alegia: pentsamendua bide argi, zehatz eta zorrotzaren ildotik sartzea, honek dakartza ondorio egoki guztiekin.
|
|
|
Bigarrena, uste dut munduaren ikusmolde russelldarra
|
ezin dela
ekonomia printzipioaren ikuspuntutik sostengatu. Guztiz ados gaude Ockhamen labanarekin —" entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem" printzipio zaharrarekin—, erreal gisa onartzen baditugu ez bakarrik orain esperientziatzen ditugun objektu baten ezaugarriak, baita ezaugarri posible ororen multzo infinituarenak ere.112
|
|
|
Hemen berkokatu nahian gabiltzan erantzun tradizionalak Vienako Zirkuluaren tesi nagusia egiaztagarritasunarena izan zela ulertu zuen —egokiro—, hau izanik joera antimetafisikoak defendatzen lagundu ziona. Horrela, esperientziarekin egiazta
|
ezin
zitezkeen enuntziatuak, esperientziari zegozkien beste terminoetara itzuliak izateko aukera zeukaten, era honetan, murriztapena eman eta gero, egiaztagarritasunaren froga pasatzeko moduan egonik. Beraz, jite fenomenalistako murriztapena baino ez zen behar.
|
|
|
Fenomenoak
|
ezin dira
perpausen edota enuntziatuen kate sinple baten bidez deskribatu, horietako bat zuzentzat onartzeko besteekin erkatu behar baita. Munduaren ikusmolde batek hura osatzen duten kontzeptuen eraketa egokiaren beharra dauka.
|
|
|
Jazoera baten ezaugarria da hura behin bakarrik gertatzea. " Bat
|
ezin da
ibai berean bi aldiz gelditu". 126
|
|
|
Lau txangozale baso batean galtzen dira eta ez dakite nondik abiatu bertatik ateratzeko. Badakite geldirik
|
ezin dutela
iraun, horrek beren amaiera suposatuko lukeelako. Batek bide bat aukeratzen du senez; beste batek beste bide bat, zantzu bat dela-eta; hirugarren bat metodikoagoa da eta, zin-zinez, ebentualtasun guztiak hartzen ditu kontuan, argumentu eta kontraargumentu denak neurtu eta, desegokiak direla ez dakien premisa batzuen arabera, ibilbide batetik bideratzen da hura zuzena delakoan, erabat harro eta fidakor arazoa maneiatzeko izan duen moduagatik.
|
|
|
Haatik, Neurathen ahoan, argitasun bilakatze hura ez zen modu bakarra zientzia ezagutzeko, zientziaren interpretazio posible anitz dagoelako. Zientziaren kontzeptuak, bere teoriak, ez dira sinpleak eta
|
ezin
daitezke bide bakarra —logika— erabiliz aztertu. Aldiz, ikerketa logikoa ez ezik historikoa eta soziologikoa ere behar duten konglomeratuak dira:
|
|
|
Eskema sinple hau
|
ezin zaie
gizarte zientziei egokitu, jakina. Enpirismoarentzat berarentzat ere jarrera kaltegarria litzateke, honek berez errealitatea ezagutzeko eratzen den zientziaren ikusmolde metafisikorik ez zuelako onartzen.
|
|
|
Russellen ontologismo sasirrazionalistaren arduren artean zegoen, esate baterako. Zientzi proposizio ororen izatea
|
ezin
genezake eskuratu Russellek uste bezala, ‘egia enpiriko absolutu’ batera joz eta kontuan hartu barik hizkuntza, subjektuaren eta komunitatearen menpe egonik, egia horren osagaia dela, errealitatearen parte, azken finean. Eta hizkuntzak, hain zuzen ere, zientzia egokiro ezagutzeko arbuiatu ezin ditugun aldaketa historiko eta soziologikoak jasotzen ditu:
|
|
|
Zientzi proposizio ororen izatea ezin genezake eskuratu Russellek uste bezala, ‘egia enpiriko absolutu’ batera joz eta kontuan hartu barik hizkuntza, subjektuaren eta komunitatearen menpe egonik, egia horren osagaia dela, errealitatearen parte, azken finean. Eta hizkuntzak, hain zuzen ere, zientzia egokiro ezagutzeko arbuiatu
|
ezin ditugun
aldaketa historiko eta soziologikoak jasotzen ditu:
|
|
|
1) Lehenengo eta behin, nazien mundu ikuskerak bere deskribapen arrazistak ‘zientifikoki’ frogatzen zituela ikusita —arrazen existentzia, arrazen arteko hierarkia kognoszitibo eta fisikoak, arrazen arteko gatazkak historian, etab.—, ez da hain zaila ulertzea Zirkuluaren ikusmoldeak haiek frogantza zientifiko baten menpean jarriko zituela. Eta, argi eta garbi dagoenez egun, nazien tesiak babesteko erabili zituzten baieztapen enpirikoek
|
ezin
dezakete azterketa zientifiko zorrotzik gainditu. Ondorioz," munduaren ikusmolde zientifiko batek bertan behera uzten ditu ideologia nazionalsozialistaren printzipio deskribatzaileak" 134.
|
|
|
Beren galdera gakoa," zer nahi duzu esan horrekin?", ez zen batere tribiala: ikusmolde askok —totalitaristek lehenik—
|
ezin diote
beren buruari hori galdetu, beren partaideek ezin dute ezta planteatu ere egin. " Zer nahi duzu esan ‘garbiketa etnikoa’ eta ‘argitze kontzeptuala’ gauza bera direla adierazterakoan?", galdetuko genioke Horkheimerri, 1937an Vienako Zirkuluaren kontrako halako analogia ilunak ezarri zituenean.
|
|
|
Beren galdera gakoa," zer nahi duzu esan horrekin?", ez zen batere tribiala: ikusmolde askok —totalitaristek lehenik— ezin diote beren buruari hori galdetu, beren partaideek
|
ezin dute
ezta planteatu ere egin. " Zer nahi duzu esan ‘garbiketa etnikoa’ eta ‘argitze kontzeptuala’ gauza bera direla adierazterakoan?", galdetuko genioke Horkheimerri, 1937an Vienako Zirkuluaren kontrako halako analogia ilunak ezarri zituenean.
|
|
|
Krimenaren egileak, Johann Nelbock izeneko Schlicken ikasle ohiak, mehatxu ugari bidali zizkion aldez aurretik. Baina poliziak Schlicki babesa eskaini zionez, gaztea psikiatriko batean sartu arte behintzat, honek
|
ezin zuen
ezer egin. Azkenean eroetxean sartu zuten, laster ateratzeko baina.
|
|
|
Enuntziatua gertakari baten aurrean kokatu beharra zegoen, eta azken hau enuntziatuan deskribaturik agertzen zen bezalakoa zenentz aurkitu. Aurrejartzea baieztatu
|
ezin bazen
, orduan enuntziatuak esanahirik ez zuela ondoriozta zitekeen, hau da, sasiproposizioa zela:
|
|
|
(Itxurazko) proposizio batek,(...) eduki faktikorik ez duenak,
|
ezin du
ezta ere inolako gertakaririk adierazi, ezta pentsagarria den gertakari bat ere; hau da, ez da proposizio bat, esanahirik ez duen soinu edo marra pilaketa hutsa baizik.56
|
|
|
Izan ere, Carnap, Vienan egon arren, filosofia analitikoaren lehenengoetako zutabea izan zen61 Heideggerren eta heideggertarren aldetik emandako erantzunak aintzat hartu gabe, Vienako Zirkuluaren partaideek, Neurathek eta Carnapek, batik bat, beren erasoa metafisikoei zuzenduriko galdera probokatzaile batean laburbiltzen zutela esan genezake, alegia: ‘Zer nahi duzue esan horrekin? ’ Esan beharrik ez dago ikuspegi honetatik heideggertarrak
|
ezin duela
ez bere terminoen erreferenteak seinalatu ezta bere adierazpenak egiazta edo errefusa ditzakeen modua zehaztu ere. Reichenbachen hitzetan:
|
|
|
Haatik, balio enuntziatu bat forma gramatikal engainagarria duen agindu bat besterik ez da, ez da ez egiazkoa ez faltsua. Zirkulukoentzat
|
ezin zen
balio auziei buruz eztabaidatu, soilik gertakari auziei baizik. Ez dago balio sistemarik beste bat baino hobea denik:
|
|
|
• Alde batetik, hipotesi baten esanahitasunak
|
ezin zituen
ezagutzaren garai zehatz batean esanahitasun hau ukatzen zuten posibilitate kontingente ala teknikoak alde batera utzi. Vienako Zirkuluaren partaideek proposatzen zutena ‘hemen eta orain’ eman behar zen egiaztagarritasuna bazen; orduan, garai hartan ezin zuten ilargiaren alde estaliaren existentzian sinetsi.
|
|
|
• Alde batetik, hipotesi baten esanahitasunak ezin zituen ezagutzaren garai zehatz batean esanahitasun hau ukatzen zuten posibilitate kontingente ala teknikoak alde batera utzi. Vienako Zirkuluaren partaideek proposatzen zutena ‘hemen eta orain’ eman behar zen egiaztagarritasuna bazen; orduan, garai hartan
|
ezin zuten
ilargiaren alde estaliaren existentzian sinetsi. Hots, existentzia horretan sinesteak ez luke zentzurik izango, hipotesia proba moduan jartzeko modurik ez baitzegoen.
|
|
|
Zehazki, iraganeko eta etorkizuneko enuntziatuei buruz ari ziren. Egiaztagarritasun hertsiaren ildotik, orain
|
ezin dugu
ez egiaztatu ezta faltsatu ere ondoko enuntziatu hau: ‘Zehatz-mehatz 500 ardi zeuden Donostia inguruko 50 kilometroko erradio batean orain dela 175 urte’ Eta ez dago behaketarik ere ondoko beste hau egiaztatzeko, alegia:
|
|
|
‘500 ardi baino gehiago izango dira Donostia inguruko 50 kilometroko erradio batean 175 urte barru’ Haatik, gertatzen da bi enuntziatuak guretzat esanahidunak direla, eta, informazio pixka bat lortuz gero, baita egiazkoak ala faltsuak ere. Hemen eta orain esperientzian egiaztatzea da egin
|
ezin dena
. Jakina, horrelako murrizketek printzipioa susmagarri eta batere ez erakargarri bilakatu zuten.
|
|
|
Jakina, horrelako murrizketek printzipioa susmagarri eta batere ez erakargarri bilakatu zuten. Zerbait gaizki zebilen, ustez esperientzian eta sen onean oinarrituriko printzipio batek hain auzi sinpleei erantzun zuzenik eman
|
ezin zienean
.
|
|
|
Modu bat metodo kontrafaktikoak egiaztagarritasun metodo lez hartzean zetzan. Kontrafaktikoen forma aintzat hartuz —’baldin... orduan’ baldintzazkoarena() —, orain eta hemen hipotesi bat egiaztatu
|
ezin duten
gauzak hipotesia bera egiazta zezaketenak izan balira, orduan hipotesiak esanahia edukiko zukeen. Baldintzazko kontrafaktikoez fidatzea —P izan balitz, orduan Q izango litzateke (Bengoetxeak bere botila uraren tiketa gorde balu, orduan iraganari buruzko enuntziatu bat egiaztatzeko froga bat egongo litzateke) — erabat problematikoa zen Vienako Zirkuluarentzat, enuntziatu esanahidunak esperientziaren enuntziatuetara murrizteko lehenengo ordenaren predikatuen logika erabiltzen baitzuten.
|
|
|
beste pertsona bat mina sufritzen ari den ala ez jakin dezagun, nahikoa da hura imajinatzearekin, portaera neurgarrien bitartez egiaztatu beharrik gabe. Panpina bada, baztertu egiten dugu sufrimendua, minduta
|
ezin baitugu
irudikatu. Izakiak geratzen zaizkigu, eta hauekin imajinazioa sen onaren eta esperientziaren arabera aplikatzen dugu.
|
|
|
Baliteke lege bat partzialki baieztatzea, egiaztagarritasun hertsia ez planteatu arren. Baina, tamalez, indukziotik erabat gertu agertzen den kontzeptu honek ez zuen Humeren arazoa ebazten, baieztapenaren kontzeptu arrunta —zientzi hipotesia baieztatzen duten behaketazko enuntziatuei buruz mintzatzerakoan erabiltzen dugun berbera—
|
ezin baitzen
egokiro formalizatu logika klasikoan. Batzuk ahalegindu ziren:
|
|
|
Horregatik, bada, formalizazio mota hau, laguntza baino gehiago, zama bihurtzen da zientziarentzat. Izan ere, ikusi dugunez, baldintzazko kontrafaktikoak goiko egitaulen bitartez
|
ezin dira
ezaugarritu.
|
|
|
Jakina, fenomenalistek
|
ezin zuten
hain nozio misteriotsuak erabiltzen zituen diskurtsoa mantendu. Horregatik, ordez, hura enuntziatuen inguruan eraiki zuten.
|
|
|
Horrela, sentimen datuak zituzten enuntziatuek ‘Uste dut gorria ikusten dudala orain eta hemen’ itxurakoak ziren. Eta enuntziatu hauek
|
ezin zuten
hutsik egin, ‘uste’ bat pribatua eta eztabaidaezina baita. Haatik, uste hori duenak ‘gorria orain eta hemen’ adierazpenari buruz mintzatzerakoan, adierazpen hau munduko zerbaiti ote dagokion ala ez jakitea beste gauza bat da.
|
|
|
Eta preseski ezagutza zen fenomenalistek, sentimen datuez baliatuz, oinarritu nahi zutena. Gogoeta edo enuntziatu baten eduki kualitatiboa
|
ezin bada
komunikatu, ezin izango da jakin zer nahi den esan termino bat erabiltzerakoan. Beraz, horrela solipsismoa agertzen da:
|
|
|
Fenomenalismoak subjektuarteko ulermenaren —edo ulermen objektiboaren— erabateko eza inplikatzen zuela argudiatzen zuten. Fenomenalismoaren hizkuntza pribatua
|
ezin zen
publiko bilakatu, eta beren enuntziatuen esanahia —sentimen datuetan oinarritua— komunikaezina zen. Fisikalistentzat, aldiz, enuntziatu baten egiaztagarritasunak subjektuartekoa behar zuen izan, gertakari bat beha zezaketen guztiei irekia; hain zuzen ere, zientziaren eginkizuna, subjektuartean edo modu objektiboan azter daitekeen ezagutza ematean baitatza.
|
|
|
Baina beste hitz hauek prozedura berbera jaso beharko lukete, azkenean hitz definigaitzekin topo egin arte, hau da, bakarrik ostentsioaren bidez finka daitezkeen kontzeptu primitiboekin. Hauek, azken finean,
|
ezin dira
definitu, baizik eta soilik erakutsi:
|
|
|
Bi zeinuk, bata jatorrizko zeinua eta bestea jatorrizko zeinuen bidez definiturik,
|
ezin
dezakete modu eta molde berean adieraz. Ezin daiteke definizioen bidez bereiz izenak.
|
|
|
Bi zeinuk, bata jatorrizko zeinua eta bestea jatorrizko zeinuen bidez definiturik, ezin dezakete modu eta molde berean adieraz.
|
Ezin
daiteke definizioen bidez bereiz izenak.
|
|
|
Tractatus, 3.26:
|
Ezin
segi daiteke izena gehiago aztertzen definizioren bidez: jatorrizko zeinua da.
|
|
|
Gai filosofikoei buruz idatzi diren perpaus eta auzi gehienak ez dira faltsuak, zentzugabeak baizik. Beraz, mota honetako auziei
|
ezin
diezaiekegu inolaz ere erantzunik eman, beren zentzugabetasuna baiezta baizik. Gure hizkuntzaren logika entelegatzen ez dugulako sortzen dira filosofoen auzi eta perpaus gehienak.
|
|
|
Ez zion zentzurik harrapatzen geometria euklidearraren egiazkotasunari buruzko galderari, sistema metriko dezimalari gauza bera galdetzeak ez daukan bezala. Geometria bat
|
ezin da
beste bat baino egiazkoagoa izan; soilik egokiagoa izan liteke, zioen Poincarek19.
|
|
|
erlazioen teoriara eta funtzioen teoriara24 Era honetan, ezagutzaren esparru zabal bat kontzeptualizatzeko aukera irabazi zuen, gauzen edo objektuen erlazioen esparrua, hain zuzen. Logika tradizionalak
|
ezin zuen
horrelakorik egin, asko jota proposizio predikatiboei ematen baitzien erantzuna: gai zen ‘Sokrates gizakia da’ proposizioa kontzeptualizatzeko; ez, aldiz, ‘Platonek Sokrates maite du’ bezalako erlazioak.
|
|
|
Fisikalista fenomenalistatik ondorioztatzen saiatzen da. Alabaina, nire ustez, bereizketa hau aurrera
|
ezin
daitekeela eraman erakuts daiteke; alderantziz, hizkuntza bakar bat izaten dela kontuan lehenengotik, fisikaren hizkuntza. Fisikaren hizkuntza haurtzarotik ikas daiteke.
|
|
|
Hau da, irakaskuntzaren objektua zer edo zer pribatua litzateke eta berori seinalatu beharko genuke. Baina pribatua bada, irakaslearen ‘adimenean’ bakarrik baldin badago,
|
ezin da
seinalatua izan, kasu horretan irakasleak haurrarekin partekatuko bailuke eta, ondorioz, publiko egin. Haatik, publikoa bada ez da pribatua eta, horrela, ez da hizkuntza fenomenalistaren osagaia.
|
|
|
nola jakin dezakegu egunero hizkuntza berbera erabiltzen dugula, hautemateak neurtzen uzten diguten erloju, erregela eta beste hainbat objektuei esker ez baldin bada? Filosofo honen aburuz, sentimen datuak zerbait pribatua eta hutsezina bailiran onartzeak arriskuan jartzen zituen Zirkuluaren tesiak, modu horretan sekula
|
ezin
baitzitekeen erabilitako terminoen esanahia ikasi. Jakina, oinarrizko hizkuntzak fisikaren hizkuntzaren zati bat izan behar du.
|
|
|
Horren aurrean, enpirista logikoek, beren printzipioak asetuko zituen eta beraiekin koherente izango zen ‘balio judizioen’ deskribapena eskaintzera behartuta ikusi zuten beren burua. Asmoa ez zen erakustea balio adierazpenak, esanahia baldin badute, orduan adierazpen ‘zientifiko’ arruntak direnik; ezta ere, zientifikoak ez diren neurrian, ez direla, hitzez hitzeko zentzuan, esanahidunak; baizik eta, soilki, ez egiazkoak ez faltsuak izan
|
ezin diren
sentimen adierazpenak direla.
|
|
|
Exageratzeko beldurrik gabe, esan daiteke egun orain dela hogei edo hogeita hamar urte ezagutzen genuena baino askoz ere gehiago dakigula Zirkuluaren ikusmoldearen inguruan. Dagoeneko ez dago lekurik aitzakientzat, lehen onartuak izan ziren positibismo logikoaren estereotipo primitiboak
|
ezin dira
onartu. Gaur egun gaiari buruzko artikulu eta liburuen kopurua ia zenbatezina baita.
|
|
|
1) Interpretazio estandarraren aurka, interpretazio berriak Vienako Zirkuluaren barne aniztasuna hartzen du aintzat: Zirkuluaren filosofia
|
ezin da
Rudolf Carnapen filosofiara murriztu beste kideen ideia batzuekin apainduz. Zuzenagoa izanda, interpretazio berriak arreta handia jartzen du Schlick, Neurath, Frank, Hahn edo Zilsel zirkulukide ahazturikoengan.
|
|
|
2) Interpretazio estandarraren aurka, interpretazio berriak Zirkuluaren interes eta sustrai filosofikoen aniztasuna hartzen ditu kontuan: Zirkuluaren filosofia
|
ezin da
murriztu ‘logika gehi enpirismo’ sintesi sinpleegira. Neokantismo alemana, konbentzionalismo frantziarra edo
|
|
|
3) Interpretazio estandarraren aurrean, interpretazio berriak Zirkuluaren filosofia zientzia enpirikoen, matematikaren eta logikaren filosofietara
|
ezin dela
murriztu onartzen du. Zirkulukideen interes filosofikoek zientziaren filosofia —bere zentzu arruntean— baino gehiago besarkatzen zuten.
|