|
2003
|
|
|
Joan
|
etorri
bat Bilboraino.............................................. 155
|
|
|
ugaztunherbiboroakgarbituzituzten, etabai domino efektuaren eraginezdesagertuarazi, berorien menpekozirenkarniboroetaharatusteljaleak. Clovis delakohoriNewMexicoko aztarnategibatenizenetik
|
dator
, etabaiherriarietabaiherrihorrekgaratutako kulturarieranstenzaie.Datuarkeologikoenarabera, Clovisleinuadirela11.000urteingurunabarmendu zen bat batean.Ustedenez, eurenarbasoakBeringiako lurzubianbarrenairitsizirenSiberiatikAmeriketaraehizakienatzetik, etaglaziazioarenizotz xaflakohegoaldekolurretaraino sartu ziren, izotzikgabekokorridoreestubatibilgarrigertatubezainlaster.Iritsi berriekugaztunhan... Hortaz, Cloviskulturakoehiztariekzutenbertakomegafaunagarbitu:
|
|
|
PlatonenOturuntzafamatuanbezala, idazlanhorretatik
|
dator
–amodio platonikoarena?, etahareneredura, EtxeparekAmodioadelakoanmaitasunareninguruko gogoetadesberdinakeskaintzendizkigu.Honelaxe hastenda:
|
|
|
NikneukSeberoAltuberenekarpenaazpimarratukonukehemen, alegia,, erderaakzetaralaguneginbear deuskuen, izenburukomintzaldia.Kontuada, normalean, Altuberenizena aipatzeazbatera, galdegaia?
|
datorkigula
burura, hauda, euskarazkoperpausenhurrenkera zurrunarena.Badakizu, matrakahori: galdegaiakbeti beti aditzarenaurreankokatutajoanbeharduela, alegia, aditzabetiazken azkena.BatzuontzatAltubeErderismosizandahuts hutsean, etahorrexegatikedoinoizezduguosogogokoizan.Alabaina, denboraluzeezdela, guztiz bestelakoAltubebatezagutudutLuisVillasanterenEuskararenauziazliburuairakurtzean.Bosgarrenkapituluaerre...
|
|
|
NondiknoraagertudaSolinodelakohori, etanordemontreda, ba? ...Bernardokbiakbateraikusikozituen, bai ConraddeiturangertaturikoC M okerhori, etabai, jakina, aldeandaramananakronismoa.Izanere, Obabako erretoreak1903annolaerabilzezakeenConrad enirudiliterarioezaguna, baldin etapoloniarrarenliburuaurte mordogeroagoargitaratubazen. Ez dagoesan beharrik, Obabakoerretoreaklehenagoko iturribatbeharzuen, gutunarenpasartehorretako hariaukitubarikmantentzekotan.Hortixek
|
dator
, okerezbanago, erdarazkobertsioetanSolinoagertzeaJosephConrad enlekuan.
|
|
|
Joanden2001ekoabenduanProsazientifikoariburuzkoI.biltzarraburutuzenEibarren, Markeskoan, EuskalIdazleenElkarteakantolatuta.Egitarauaitxuratzenhasiginenean, hasiera ekitaldianorenesku uzteaeztabaidatugenuen, etagonbitaStephenJayGould iluzatzeaerabakizenahobatez. Egiaesatekoneukezneukaninolakoesperantzarikonartukozuela: zelan etorrikoda, ba, gugana, galaxiaren bazterrekozokogalduhonetaramomentukosaiogilezientifikorik puntakoena, edonorentzakoerreferentziaetaeredu.Ba,
|
etorri
, etorrida.Aldehorretatik, poz pozikegongaitezke, paleontologoamerikarrakgeuganainohurbiltzekobereagendatrinkoantartetxo bathartuizanaz, etagaineraIrailaren11 haingertuzegoelarik.Zinezeskertzekoaduguerakutsidigunbegikotasunhandia.EtorrerahorrekGould en izaerarenbestealdebatzukereerakutsidizkigu.SegurunagoGould en bisitakadoretuegingaituela, haindira etadesberdin, sonahandikoegilearenidazlananorber...
|
|
|
Berriroguremedikuarengana
|
gatozelarik
, ustedutbegi bistakoadela zeradieraziguradudanEtxeparefilopatrikoazelaesatean.Irakurketaliteralazharantz, Etxeparerenfilopatriarenkasuan, halakofaktoreintrintseko ezezagunenbatekeragindaeuskaraizanzen, harenfideltasunaatzemanzuen, etxea?, alegia, ingelesezkodefiniziokohomea.Izanere, euskararenhabian errunzituenEtxeparekberearrautzaguztiak, urrezkoakegiatan?, abertzale askoketaaskokezbezala.Euskal... Etxepareribene benetanitsatsiahaldioguhome lovingetiketahori: etxezalea! Jakina: etxezale, bai; ostera, etxezuloez; abertzale, beharbada, ereez.
|
|
2006
|
|
|
Horioteda, geropaperofizialetanazaldukozelakoan, bertsoberria apaintzera
|
etorri
den«Martin Joxepe»xarmagarria. Ni baiezkoan nago, etsi etsian: horiizanzelapoetafinarenazkenargialdia, jendeonsinesberak, duda izpirikereegingabe, bertsoaherriaren ahotikjasotakotzatirentszezan.
|
|
2007
|
|
|
Hala ere, 1789an Frantziako Iraultza piztu zenean,, berdintasuna hartuz pentsamoldearen gune, aipatu antolaketa feudalaren erorketa
|
etorri
zen. Euskaldunen bizibiderako probetxugarriak ziren foruak deuseztatu zituen Iraultzak.
|
|
|
Baina arlo intelektuala jorratzeaz gain, sozialki ere arduratsu ari izan zen La, tte: les> amidonniers> Tolosako auzora joan
|
etorri
ugari egin zuen La, ttek, bataioak eta ezkontzak etxeetan egiten, bertakoak Elizara hurbildu ere egiten ez baitziren. Badirudi eragina izan zuela garai hartan Mathieu irakasleak esan zionak:
|
|
|
Jean Goyhenetchek azaltzen duenez, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonneren sorketa bat
|
dator
Europan hedatu ziren sociétés> savantes> edo jakitun elkarteen produkzio historiogra, koaren boomarekin94; konkretuki, Baionako Sociétéren jakitunen jakin minak garatu ziren liées à limpulsion de Paris95 XIX. mendearen bigarren erdian bilakatu ziren elkarte horiek, aurreko garaiko pentsamoldearekiko haustura bat suposatu zuten:
|
|
|
Kutsu erlijiosoa nabaria izan zen Eskualdunaren ia berri guztietan, Elizaren inguruan buruturiko ekintzak espresuki aipatzeaz gain129 Azaldu dugu jadanik Eskualduna> helburu politikoekin sortu zutenean, xede horiek bat
|
zetozela
Elizaren pentsamoldearekin130 Are gehiago, batzuetan Louis Etcheverry sortzaileak, politikaz, bihotz bihotzez bonapartte tiarra131, Elizak baino Errepublikaren kontrako pentsamolde gogorragoa azaldu zuen, Elizaren jokabideari errepublikazalea zelakoan132 kontra egiteraino.
|
|
|
Dena dela, Euskaltzaindiaz hurrengo puntuan hitz egingo badugu ere, aurreratuko dugu Akademiaren atala Iparraldean sortzeko nahia aspalditik
|
zetorrela
: 1922ko urriaren 27ko Euskaltzaindiaren bileran, Resurrección Mª de Azkue lehendakariak Pierre Lhanderen eskutitza irakurri zuen, non Lhandek eskatu zituen irizpideak Iparraldeko euskaltzain eta urgazleak Iparrean bertan elkar zitezen.
|
|
|
Gaston Grattauren familia ez zen euskalduna, Armagnaqetik
|
etorritakoa
baino; likoreak saltzen zituen eta Izarra> likorea eskaintzen zien guztiei; Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Bilbo, 2002ko urtarrilaren 25a.
|
|
|
Bernard Ahetz Etcheber zuberotarra zen, Donibane Lohizunera
|
etorritakoa
.
|
|
|
Horrela izanda ere, Gure> Herriaren lankideak gainontzekoenak bezain jakintsuak ziren, gehienak aztertu ditugun aldizkarietan idatzi zuten intelektualak baitziren. Eta, beste aldetik, Gure> Herriaren betebeharrei dagokienez, desberdina izan zen gainerakoekin konparatuz, baina haiena bezain garrantzitsua,
|
datozen
lerroetan ikus daitekeen bezala.
|
|
|
Aldiz, Gure Herria elkarteko kideek Eskualzaleen Biltzarrarekin harremanak baino ez zituen arren, Gure> Herria> aldizkarian maiz idatzi zuten aldizkari eta elkarteetako lankideei buruz,
|
datozen
lerroetan azalduko dugun bezala.
|
|
|
Harira berriro
|
etorriz
, hainbat intelektualek adierazi zuten Euskaltzaindia sortzen ari zen euskara batua ulergaitz gertatuko zitzaiela herritarrei. Konkretuki, kritikak jaso zituzten euskaltzainek Iparraldeko pentsalariengandik, are gehiago Euskaltzaindiaren izenean bertoko idazleei adierazi zienean:
|
|
|
Gerla
|
etorri
zen eta oroitzen naiz alemanak nahi zutela gurekin zerbait egin, entseiatu zen gu alemanekin elkar izatea; ez dugu batere pusatu alde hortan, Mayi Diharcerekin izandako elkarrizketa, Donibane Lohizune, 1997ko urriaren 8a.
|
|
|
Rocca Serra, P.: FAPPB> partidu nazionalista frantziarra utzi eta abertzaletasunera
|
etorritakoa
.
|
|
|
Eskualduna> eta Gure> Herria> aldizkariek 20 eta 30 hamarkadetako La, tte langile sutsuaren berri ematen digute; 1930 hamarkadan Aintzina> gehitu zitzaien La, tteren lanaren erakustoki bezala. Hiru aldizkari horiek bat
|
zetozen
jende ez ikasiari zuzenduriko artikuluak argitaratzean.
|
|
|
Konkretuki Eskualdunarekin bat
|
zetorren
Aintzina> baserritarrei zuzenduriko berriak sartzen eta beste gai batzuk, esaterako, eskola, euskal jaiak etab. lantzeaz gain, herritarrei interesatzen zitzaizkien iritzi politikoak sartzean.
|
|
|
1940ean sartu ginen Baionako Seminarioan eta 1941eko oporretan, udan, etxerat
|
etorri
zitzaizkidan Iratzeder eta Legasse, zaldia eta karrosarekin, Euskal Herriko itzulia egiten ari ziren, Murua, I., aipatu artikulua., 92 or.
|
|
|
Izan ere, Mouvement Républicaine Populaire MRP 1944ko azaroan sortu zuten Georges Bidault eta Maurice Schumanek. Sortzaileak erresistentzian ari izandako mugimendu giristinoetatik
|
zetozen
: PDP, Jeune République, Association> atholique> de> la> jeunesse> française> ACJF, Jeunsse> ouvrière> chrétienne> JOC, Jeunesse> agricole> chrétienne> JAC eta Confédération> des> Travailleurs> Chrétiens> CFTC sindikatu giristinoa.
|
|
|
Baina La, tteren lankide euskaltzaleek, pentsamolde politiko ezberdinak bazituzten ere, guztiak
|
etorri
ziren bat La, tterekin beronek agertu zuen jokabide abertzalean, Jainkoa eta Lege Zaharra leloa berenganatu zuten jokabidean, bide batez esanda, Hegoaldeko EAJ partidu abertzalearen pentsamoldearen eragina erakutsiz.
|
|
|
Elizarekiko loturari dagokionez, hasiera baten Euskalzaleek ez zuten talde erlijioso bezala espresuki aritzeko asmorik838; mugimenduaren jardueran, ostera, ikusten da euskalzaleek leial jarraitu ziotela pentsaera kristauari (La, ttek berak Aintzinan adierazi zuen apezpikua herrietako zaindari onena izango zela839). Gai horretan bat
|
gatoz
Malherberekin, beronek dioenean talde euskalzaleak, Elizarengandik independiente aritzeko asmoa izan bazuen ere, Elizaren babesa bilatu zuen gero, taktika moduan, Action> çaiseren gaitzespenaren ostean arriskutsua izango litzatekeelako Elizaren hierarkiatik at aritzea840.
|
|
|
Uler daitekeen legez, La, ttek ez zituen beti buruzagiak alde izan, ez politika mailan, ezta Eliza mailan ere. Jadanik aipatu dugu Jean Ybarnégaray zela mandatari nagusia garaiko gizarte eskuindar, kontserbadore eta aldagaitz hartan eta tokiko eliz buruak bat
|
zetozela
pentsamolde kontserbadorearekin. Horrela, La, ttek alde izan bazituen ere Jean Saint Pierre, apezpikuaren idazkaria eta Eskualdunaren zuzendaria?
|
|
|
euskara bikaina zerabilen Ybarnégaray politikoa antzinako euskal ezaugarriak babestearen alde agertu zen, Elizarekiko harremanak ere zainduz. Horrela, 1914 eta 1939 urteen artean buruturiko hauteskundeetan gehiengoa lortu zuen Ybarnégarayk, garaiko Iparraldeko biztanleen pentsamolde kontserbadorea
|
baitzetorren
Ybarnégarayren egitarau politiko horrekin.
|
|
|
Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean, 1944an, azalera
|
datorkigu
berriro Piarres La, tte, ordurako dizipuluen eskuetan utzirik zituelarik 1940 hamarkadako ekintza kultural euskalzaleak. Urte hartan sortu berri zuten Herriaren zuzendaritzarako aukeratu zuten La, tte.
|
|
|
Gobernu aldaira Frantzian: Debré joan, Pompidou
|
ethorri
, Beleak xoxoari beltza,.
|
|
2008
|
|
|
aurkitu, banandu, barkatu, begiratu, besarkatu, bete, bihurtu, borrokatu, bukatu, bultza tu, deitu, edan, egin, egon, egotzi, ekarri, elkartu, eman, entzun, erabili, eragin, eraman, erantzun, erein, erosi, erre, erreparatu, esan, eskaini, eskatu, eskiatu,
|
etorri
, eutsi, ezkon du, eztabaidatu, gelditu, gertatu, gogoratu, hartu, hasi, hautatu, hautsi, hazi, hil, hornitu, hozkatu, hustu, ibili, igo, ikasi, ikusi, irakurri, iraun, iritsi, isildu, isuri, izan, izendatu, izerditu, jaitsi, jakin, jan, jantzi, jarraitu, jarri, jaso, jo, joan, jokatu, josi, kezkatu, koka tu, konparatu, konturatu, korritu, loratu, lortu, lotu, marraztu, mintzatu, moztu, mugitu, mu...
|
|
|
jotzen diren elementuak zehaztea bezain garrantzitsua edo are garrantzitsuagoa da, gure ustez, zein elementu ez duen onartzen zehaztea. Eta hau guztiz bat
|
dator
aplikazio konputazionalen barruan egiten diren Gramatika Zuzentzaileek beharrezko duten informazioarekin.
|
|
|
Hale & Keyser (1986, 1991) izan ziren semantika eta sintaxiaren artean lotura planteatu zuten lehenengoetariko autoreak. Eta horien jarraian
|
etorri
dira Jackendoff (1990b) eta Pustejovsky (1995) bezalako autoreen proposamenak. Autore hauek sistema konple xuak lantzen dituzte erlazio honen berri emateko; oro har, primitibo semantikoen des konposaketan oinarritutako sistemak dira, gero primitibo horiek mekanismo sintakti ko konplexuen bidez azaleratzen direlarik.
|
|
|
Beraz, alde batetik, erreziprokotasuna ez dirudi ere guztiz erregularra denik, eta bestalde, ez
|
dator
erreflexibotasuna erakusten duten aditzekin bat.
|
|
|
Batetik badira eransketa hutsa erakusten ez dutenak (nahiz eta hori ere erakuts dezaketen); hau da, kasu konbinazio berean bat
|
etor
ezin daitezkeenak. Adib.
|
|
|
Honenbestez, hemen, aditzak lan.tzeko hautatutako metodologia bera eta horretarako baliatu ditugun tresna auto matikoak nahiz beharrezkoa izan zaigun eskuzko lanaren nondik norakoak azaltzeak du garrantzia. Ondorengo lanetan
|
etorriko
dira, hemendik lortutako emaitzekin egin beharreko azterketak.
|
|
|
Anbiguotasun mota hau oinarrizkoa da hizkuntzalaritza konputazionalean. Azterketa teorikoetan, berriz, planteatu ere ez da egiten, sorkuntzatik abiaturik, ez zaiolako testuinguruari erreferentziarik egiten, eta, besterik gabe, sortzetik, delako interpretazioarekin
|
datorrela
suposatzen delako. Aztertzen den anbiguotasun mota bakarrak, egitura sintaktikoen barruan gertatzen direnak dira, esaterako, bi izenlagu nez osaturiko sintagma batean izenlagun bakoitza zein zatiri laguntzen dion zehazte rakoan (adib., gure> ren> agutza> [gure munduaren] [ezagutza] edo [gure] [munduaren ezagutza] izan daiteke).
|
|
|
– nor (adib.
|
etorri
, > berdur> izan)
|
|
|
Une honetan, Administrazioren hizkuntza saio gehienak, guztiak ez badira, kanpora begira egiten dira, barruko arkanoa nahita edo nahigabe ahazturik. Antza, ez gara konturatzen zabarkeriaz idatzitako testu horiek zipriztindu baino, zikindu egiten dituztela arian
|
datozen
iragarkiak, bandoak, gutunak, informazio orriak... Hori kontraesana!
|
|
|
Makina elektronikoekin batera, hizkuntza kontrolatua?
|
etorriko
zaigu; programa informatiko berriek plantilen bidez lan egiteko aukera eskainiko digute, eta funtzionarioek gero eta askatasun gutxiago izango dute testuak idazteko orduan, izan ere plantila horien diseinua eta kontrola aditu batzuen esku egongo da.
|
|
|
Argi ageri denez, etorkizuneko komunikazio elektronikoa interaktiboa izango da, hizkera errazagoa eta informalagoa erabiliko du, eta baita ikono ugari ere, herritarraren norabidea gidatzeko. Irudiaren aroa
|
datorkigu
, oraingo idazkera fonetikotik aitzineko idazkera piktografikora bueltatuko bagina bezala.
|
|
|
hori Administrazioak sortua bada. Hortik
|
datoz
enpresa pribatuen saioak herritar gazte horiek irudien eta soinuen bidez erakartzeko. Administrazioa, lotsati samar, baina hasi da sartzen zurrunbilo horretan.
|
|
|
–Administrazioa? hitza aipatzen denean, bati baino gehiagori honako irudiak
|
etortzen
zaizkio burura: –bulegoa?,, dekretua?,, egonean eta trabak jartzen dabilen funtzionario garratza?.
|
|
|
(1) < eta esan nuen ez/ nundik
|
dator
fama hau ez I nundik dator fama hau/
|
|
|
(1) < eta esan nuen ez/ nundik dator fama hau ez I nundik
|
dator
fama hau/
|
|
|
(13)// begira txantxangorria da/ txori bat// beti gordeta egoten dana/// txantxangorria ez dugu inoiz ikusten/ ez udabarrian/ ez udaran eta ez udazkenean/ eta txantxangorria beti bizi izaten da jendegandikan oso urruti/ baino//
|
etortzen
da aurreneko hotz handia/ etortzen da aurreneko elurra/ mendietara hain zuzen/ egun hoietan/ hoi da abenduaren 12a 13a 14a/ etortzen da/ elur hori eta txantxangorriak pentsatzen du(...). (B.A.)
|
|
|
(13)// begira txantxangorria da/ txori bat// beti gordeta egoten dana/// txantxangorria ez dugu inoiz ikusten/ ez udabarrian/ ez udaran eta ez udazkenean/ eta txantxangorria beti bizi izaten da jendegandikan oso urruti/ baino// etortzen da aurreneko hotz handia/
|
etortzen
da aurreneko elurra/ mendietara hain zuzen/ egun hoietan/ hoi da abenduaren 12a 13a 14a/ etortzen da/ elur hori eta txantxangorriak pentsatzen du(...). (B.A.)
|
|
|
(13)// begira txantxangorria da/ txori bat// beti gordeta egoten dana/// txantxangorria ez dugu inoiz ikusten/ ez udabarrian/ ez udaran eta ez udazkenean/ eta txantxangorria beti bizi izaten da jendegandikan oso urruti/ baino// etortzen da aurreneko hotz handia/ etortzen da aurreneko elurra/ mendietara hain zuzen/ egun hoietan/ hoi da abenduaren 12a 13a 14a/
|
etortzen
da/ elur hori eta txantxangorriak pentsatzen du(...). (B.A.)
|
|
|
2), baino........
|
etortzen
da elur hori?
|
|
|
euskaraz/ a/ bokalaren ugaritasuna ez da Vennemann ek aldarrikatzen duen adinakoa, batez ere/ e/ bokalari ateratzen dion aldea ikusten denean, eta ez ditu aitzin euskararen fonema sistema eta formen distribuzioa batere kontuan hartzen, aitzin euskarak/ p/,/ m/,/ w/, labiobelareak e.a. edo sC, sCR itxu rako hasierak inoiz euki izan balitu bezala. Azkenik, euskal artikuluari ematen dion horrenbesteko antzinatasuna ez du azaltzen, euskalari guztien iritzitan euskal artiku luak (ez a (k) soilik, baita au> > eta ok> ere) euskal deklinabide mugatua sortzearekin batera lehenagoko erakusleetatik
|
datozela
ederki jakin arren.
|
|
|
nahi, > gehi, > behi, > lohi, > zohi, > ehun, > mihi, > e.a. Ia segurutzat jotzen dugu aipaturiko hitz batzutan aspirazioa aurreko n > batetik
|
datorrela
, sehi> eta mihi > ren kasuan esaterako; pentsa liteke, beraz, Trasken ikuspuntuari jarrituz n > bokalar tean zeharo desagertu ondoren aspirazioa sortu egin dela azentodun bigarren silaban. Baina behi ren kasuan ezin zitekeen halakorik gerta, hitz horren eratorriek, hala nola betzain, betesegi> eta Betolaza> toponimoak, n > gabeko aitzin forma bat eskatzen bai tute.
|
|
|
Berdin gertatzen da bizk. lotin>, tierra húmeda? eta lokatza> lohi ren eratorriekin edo zoperri, > tik
|
datozenekin
. Eta nondik etorri daiteke orduan hasperen hori?
|
|
|
eta lokatza> lohi ren eratorriekin edo zoperri, > tik datozenekin. Eta nondik
|
etorri
daiteke orduan hasperen hori. Ikusirik leherkariak testuinguru horretan mantendu egin direla (otana> ogi, > repide, > retpide> rege, > rdi, > ra> rgi, > e.a.) > ez zaigu beste bide rik geratzen aspirazioari aitzin hizkuntzan lekua egitea baino.
|
|
|
Untermannek (1963) sorturiko. Namenlandschaft? nozioa nire ikerketa alorrari ere aplikatuz, Akitania eremu onomastiko berezitzat jotzea ez zela apriorismo huts bat, bilduriko corpusetik berez mekanikoki
|
zetorrena
, errealitatearen isla baizik, inork ere aldezaurretik pentsa ez zezakeen urrutiko toki batean kasualidadez aurkitutako lekukoek baieztatzen duten bezala. Hau da, datu batzuren gainean eraikitako azalbide teoriko batek zeharkako bidetik etorri zaion baieztapen esperimentala izan du urte batzu geroago.
|
|
|
nozioa nire ikerketa alorrari ere aplikatuz, Akitania eremu onomastiko berezitzat jotzea ez zela apriorismo huts bat, bilduriko corpusetik berez mekanikoki zetorrena, errealitatearen isla baizik, inork ere aldezaurretik pentsa ez zezakeen urrutiko toki batean kasualidadez aurkitutako lekukoek baieztatzen duten bezala. Hau da, datu batzuren gainean eraikitako azalbide teoriko batek zeharkako bidetik
|
etorri
zaion baieztapen esperimentala izan du urte batzu geroago.
|
|
|
Beraz azalpenak orokorra luke izan, eta ahal den neurrian bi muturretako datuak bide batez azaldu: antzinako formek euskararen historiaz dakigunarekin ados
|
etorri
behar dute, historia honen mugarri sendoak bihurtzen diren eran.
|
|
|
Iberiera eta euskararen arteko erkaketak aspalditik
|
datoz
. Nahiz eta azken urte otan berriro ere euskoiberismoaren segitzaileren batek sutsu eta gartsu bien arteko lotura estua inon ere onartuko ez litzatekeen eran defenditu, berezilari guztiek ikus ten dute euskarak, edo hobeto esanda, euskararen gainean daukagun ezaguerak ez duela batere laguntzen iberierazko testuak ulertzeko.
|
|
|
Honek esan nahi du Arabako Guircu> toponimoa, latinezko circu (m) hitzetik bal din
|
badator
, III. menderako gutienez latinetik euskaratua zegoela. Berdina esan deza kegu Anguelu> leku izenari buruz.
|
|
|
getari>, begirale edo begiratzeko postua? zela, besterik gabe, baina pentsa daiteke lati nezko caetaria tik ere
|
etor
daitekeela problemarik gabe. Etimologia honen alde hitz amaierako a> bokalaren tratamendua ez eze alemanez. Realprobe?
|
|
|
Oña> (erroa oin>, pie?, Oñati> kasuan bezala. Onia, > hala ere,
|
etor
daiteke Aunia> (Onia) > antroponimo latino batetik). Ura>(?... Et ipsum monasterium in territorio Ure; scilicet, fontes, molendinos, arbores, vineis, agros, ortos...?.
|
|
|
Goiko zerrendari, laburpen gisa, lehen ez emaniko elementu lexikalak erantsi nahi genizkioke. Esan bezala, osagai anitz men deen poderioan desitxuratzen
|
etorri
da, eta hortik zenbat aldakitako formula okerrak eta fonetismoak. Hona, laburzki, bilakaera esanguratsuenak:
|
|
|
123, 239; Azkue-ren hiztegian zumake> Bot. Hitza
|
dator
).
|
|
|
Aldaro> (lur-saila). Belea> (Velea,, cuervo?, Velasco belatz> gehi? (s) ko> txikidu razko atzizkitik
|
datorren bezala
).
|
|
|
erabilera. Hortaz, berbaldi zientifikoa kriptikoa izaten da esparru bakoitzeko zientzialarien taldetik kanpo, baina kriptikotasun hori ez
|
dator
berbaldi estrategia bereziak erabiltzetik. Areago, ereduzko berbaldi zientifikoaren eraginkortasuna6 lortzeko erabiltzen den estrategia orokorra da hizkuntz baliabideen artean, prozesatzen errazenak?
|
|
|
Esaldi bakunen barruan informazioa premiaren arabera antolatzeak eskatuko digu lehendabizi ZERTAZ mintzatuko garen zehaztea eta ondoren gai horri buruz ZER esan nahi dugun ematea. Azkenik
|
etorriko
da BIGARREN MAILAKO INFOR MAZIOA. Horrek esan nahi du hurrenkerarik eraginkorrena ondokoa dela:
|
|
|
Diagramek argiro erakusten dutenez bateratze joera gazteen artean bortitza da, zalantzarik gabe. Gorago esan bezala, lexikoan ematen dira indize handienak, ondoren sintaxian eta morfologian, eta azkenen
|
datoz
ezaugarri fonologikoak.
|
|
|
historia>/ > istorio> (bata nahiz bestea étimo edo erro berdina dute, gaur egun erabat desberdinak izanik). Zer esanik ez serorari> buruz (Hegoaldean batez ere elizaren eguneroko ardura duen eta zenbaitetan apaizari laguntzen dion emakumea, sakristauaren emaztea batzuetan, eta Iparraldean batez ere moja bezala erabilia) eta bere eratorpenak (serorategi, > ro > ragai, > rorago, > roratu, > rora etxe); > rora> SORORE latinetik
|
dator
, eta bukaeran duen, a> hori artikulu edo, a> organikoaren modura finkaturik dago (eta hiztegietan, a> berarekin azaltzen da), baina baita femeninoaren markagailu morfologikoa bezala ere, hau da erromantzetik hartuta femeninoarekin loturik dago.
|
|
|
mailegu bakoitzaren sartze garaia ezagutzea, baita non dik euskarara sartu den ere, hau da, zuzenean latinetik edo erromantze zehatz batetik (zeren eta batzuetan garbi dago hitz konkretu bat gaskoitik harturik dagoela7; beste tan, ordez, ez da hain garbi ikusten). Esate baterako, euskarazko ganbara k latinezko camara rekin badu8 zer ikusirik, baina zein bidetik
|
etorri
zaigun ikustea ez da hain erraza: baliteke erromantzezko ganbratik> etortzea (nafar erromantzean cambra, > ra> ezaguna dugu, baita aragoieran edo gaskoian) edo zuzenean latinetik.
|
|
|
Esate baterako, euskarazko ganbara k latinezko camara rekin badu8 zer ikusirik, baina zein bidetik etorri zaigun ikustea ez da hain erraza: baliteke erromantzezko ganbratik>
|
etortzea
(nafar erromantzean cambra, > ra> ezaguna dugu, baita aragoieran edo gaskoian) edo zuzenean latinetik. Esan deza gun ganbara k> beste hitz batekin zerikusirik baduela, ganbarote> hitzarekin esan nahi dut.
|
|
|
Ganbarote ri hurbiltzen zaio gazt. camarote.> Larramendik jaso zuen ganbaroste>, recámara? balioarekin9, eta happax bezala agertzen da Mitxelenaren Euskal> Orotariko> Hiztegia > De facto, Corominasek10 gazt. camarote> gaskoierazko camarototik>
|
datorrela
esaten du bere Diccionario> ógico> o n. Susmatzeko da euskarak ganbara> nafar erromantzetik hartu zuela eta gero ganbarote> gaskoitik, gan bara?
|
|
|
arrangura, > tristura, > ardura... > De facto, nafar erromantzeren gunea, gaztelaniatik eta aragoieratik desberdina izanik, komunikabide korapilo baten tartean murgildurik zegoen Erdi Aroan, eta erabat garrantzitsua da komunikabide korapilo bezala, benetako zubia nafar erromantzea bihurtuz, gaztelania eta aragoieraren artean Hegoaldean eta gaskoi eta okzitaniar arte Iparraldean izanik. Ez dezagun ahaztu, lehendabizi idatzitako euskal testua, Bernard Etxepareren Primitiae> Linguae> Vasconum, > gune horretatik
|
etorri
zaigula erromantze (gaskoi edota nafar erromantze) grafiaz idatzirik.
|
|
|
9.> Erromantzearen aldetik lexiko arloan Carmen Isasik aztertu ditu nafar erro mantze eta bizkaitar erromantzeen artean agertzen diren harreman historikoak (pres tatzen), ez bakarrik gaskoitik (¿ ala nafarretik?)
|
datozen
maileguak (ostalaje, > logaje,
|
|
|
Egia da iraganera begiratu ezkero euskara eta erromantzeen artean izan diren harremanek gehienez diglosiaren eragina erakusten digutela; ez dut uste, ordea, kasu guztietan horrela izan denik (euskara ispilu, > besteak beste [esate xinple baterako], albaitari> edo telebista> bezala, neologismoak dira edo ziren; horrelakoak garai guztie tan izan dira (eta izango dira) eta ez dute diglosiarekin zer ikusirik. Bestaldetik, hasie ran esan bezala, kontuan hatu behar dugu erdaraz, gaztelaniaz, euskaratik
|
datozen
maileguak ere baditugula. Arrazoiz beterik esaten du Txomin Peillenek (1998) eus karan latinistek edo latina aztertzen dutenek latina besterik ez dutela ikusten, erro manistek erromantzea, eta abar.
|
|
|
Mitxelena, Gorrotxategi, Lakarra eta abarrek egin duten lanaren bitartez argi ikusten da antzinako lekukotasunak euskal hizkuntzaren batasuna azaltzen dutela erromata rren garaian. Baina nire ustez horrekin bat
|
dator
erromantzea Hegoaldean eta Iparraldean sortzen ari zela susmatzea (ikus Enego> hilarri batean, Enecoren ordez).
|
|
|
Ni neu bere garaian euskara erromantze harremanak antzinatik (aspalditik)
|
datozela
adierazten saiatu nintzen, jakina denez. Hona hemen orain dela hamazortzi urte idatzi nuena (1983):
|
|
|
5.> Bestaldetik, arabiarren presioa ere hegoaldetik nabaritzen da euskaraz mende batzuk geroago: albaitari, > azenario> hitzak arabieratik
|
datoz
, azukre> (ikus honen aldaerak, gaztelaniatik, frantsesetik eta abar zuzenean etorriak direla esana: ¿ non ibi liko zen lehenago zukrea, ¿ katalanean edo euskaran?) Ezaguna da, bestalde, garai hartan arabiarrak errege euskaldunen alabekin ezkontzen zirela, baina emakumeek bere kulturari eusten omen zioten:
|
|
|
0.> Euskaltzaindia eta Patxi Goenagari nire eskerrik bizienak eman nahi dizkiet Euskaltzaindiaren nazioarteko XV. biltzarrera
|
etortzeko
egin didaten gonbiteagatik. Euskal Herrian bizi ez banaiz ere, Valentzian baizik, eta kultura hispaniarra aztertze az arduratzen naizenez gero, nire ikerketei eta neure pertsonari batez ere dagokionez hemengoa sentitzen naiz.
|
|
|
Euskal Herrian bizi ez banaiz ere, Valentzian baizik, eta kultura hispaniarra aztertze az arduratzen naizenez gero, nire ikerketei eta neure pertsonari batez ere dagokionez hemengoa sentitzen naiz. Beraz, eskerrik asko bihotzez, atsegin handiz
|
etorri
naiz benetan zuengana. Bestaldetik, Patxi Goenaga jaunak galdetu zidanean ze hizkuntza tan hitz egiteko asmo nuen, zalantzarik gabe, euskaraz?
|
|
|
Haasek berak ematen duen oinarri teorikoarekin ados
|
natorrelako
, hau da, kontaktua (hizkuntz kontaktua jakina) lexiko bidez hasten dela. Beraz, gaurkoan lexikoari buruz arituko naiz gehienbat, han eta hemen euskal erromantze harremanei buruz barreia tuak dauden hainbat lanen nire iritzia emanez.
|
|
|
2.> Euskal eta erromantzeen artean izan diren harremanak latinetik
|
datoz
, latina erromantze bihurtzen ari zenetik. Betidanik, esan nahi dut, hizkuntzalaritza zientzia zientifiko teoriko modura moldatzen ari zenean, batez ere Hugo Schuchardten garai tik, euskara latinez beterik dagoela dakigu.
|
|
|
Ez diogu Ipar Euskal Herriari bakarrik, edo Hego Euskal Herriari bakarrik, edo Gipuzkoari edo Bizkaiari bakarrik begiratzen. Bada oraindik zuzendu eta aldatu beharreko jokabide franko, eta zeharo bat
|
nator
Ibon Sarasolak (1997) salatzen dituen ajeekin, hau da, Hegoaldean gehiegi begiratzen zaiola Hegoaldekoari eta, batez ere, gaztelaniari, eta Iparraldean, era berean, gehiegi begiratzen zaiola Iparraldekoari eta, batez ere, frantsesari. Baina, ajeak aje, asko aurreratu da 1960tik hona, eta geure herrialdea edo geure euskaldetxoa ez ezik, Euskal Herria bera ere onartzen eta ikusten dugu gaur egun.
|
|
|
e. Euskara ikasi duten horiei guztioi esker, mendez mende murriztuaz eta estu tuaz
|
etorri
diren euskararen mugak zeharo hautsi dira, eta Bizkaiko mendebala,
|
|
|
euskalkiak. Baina gainbehera
|
datoz
horiek ere. Gurasoak euskalkidun
|
|
|
Nork agindu digu euskara berbera erabili behar dela Arrasate barruko Arrasate> Press> aldizkarian eta Euskal Herri osorako sortu zen Euskaldunon> Egunkaria n, eta nork agindu digu euskara berbera erabili behar dela Gasteizko eta Aramaioko udaletxeetako ohar eta iragarkietan? Erabaki zentzugabe eta ganorabako horiek ez dira ez Madrildik, ez Paristik, ez Iruñetik
|
etorri
, geure baitatik baizik, eta geure baitan daukagu, beraz, akats eta oker horiek zuzentzeko gaitasuna eta erantzukizuna.
|
|
|
Ezinbestekoa da Euskara Batuaren izaera malgutzea. Egoki
|
dator
, jakina, Euskal Herri osorako izkribu eta hitzaldietan hizkera berdin samarra erabiltzea, txokokeriarik gabea, euskalkien gehiegizko eraginik gabea. Baina beste kontu bat da
|
|
|
Are gutxiago premiarik gabeko erdara kadak sartzean: gure artean hain maiz ikusten diren sobera, > prefosta, > asunto> &> afera, > atoan, > pulamentu, > derrepente, > r, > primerakoa> bezalakoak
|
datozkit
gogora.
|
|
|
dela diote. Hego Euskal Herrira
|
etorri
, eta nafarrei, arabarrei eta bizkaitarrei galdetuta, zera diote: –euskara giputza?
|
|
|
Eta hauxe da gaur egungo euskarari
|
etorri
zaion hirugarren gaixotasuna: eten egin dela guraso eta seme alaben arteko hizkuntza lotura, eten egin dela transmisioa.
|
|
|
Erabiltzaileak ere, orain arte hizkuntza naturalaren prozesamenduan aritzen zirenak eta lexikografoak ziren batez ere, baina egun erabileren eta erabiltzaileen dibertsifikatzea
|
etorri
da, corpusak edozeinen eskura baitaude eta, ahaltsuak izateaz gain, eskuragarriak ere badira.
|
|
|
Iztegi orren alderik txarrenak ontatik
|
datoz
batez ere: arrotzentzat, erdaldunentzat egiña izatetik, euskaldunentzat baiño gehiago.
|
|
|
erabili al zituen Larramendi zenak euskal foru erakundeak, euskal berbak jasotzeko eta haien gaztelaniazko ordainak euskaraz ere emateko? Aldiz, huts hutsean itzuli zuen DAut etik
|
zetorrena
, zegoena zegoela, besterik gabe eta foruen munduari muzin eginda?
|
|
|
Kasu horretan jatorrizko iturriaren moldaketa dagoela esango genuke: DAut en alcalde> de> sacas>
|
badator
sarrera modura, baina Larramendik, sarrera horrez gain, Gipuzkoako ere muari begira egokitzapen bat egin bide du. Nahita ala nahigabe? 16
|
|
|
31 Hala ere, Larramendiren hiztegian ez
|
datozenak
ere badira Ulibarriren berbategian: Amia (tirano), Andiquitarra (real, regio), Bazcaera (regencia), Birdastu (recaudación), Bitegarri (decreto), Erabardea (sentencia), Erondea (regencia), Gaiztalecua (prisión, carcel), Galostu (verdugo, ministro de la justicia)...
|
|
|
Gaztelaniaz sarrera hitza eta horren ondoren azalpena
|
datorrenean
, guk azal pena ezabatu dugu behar beharrezkoa ez den kasuetan. Hau da, sarreren erderazko zatia, Abasto, > rovision> laburtu dugu hone tara:
|
|
|
Azken urteotan Larramendiren irudia eta egitekoak berritu badira ere, lehenen gotik
|
datorkiguna
zertan dagoen eta orainokoa nondik gauza daitekeen, horra hor gure kontua.
|
|
|
Zaldibian azken garaian aldaketa jasan duten adibideetara
|
etorriz
, esanguratsuak iruditu zaizkidan datuetatik batzuk eskainiko ditut jarraian:
|
|
|
Konpletiboak egiteko adineko batzuek? (e) na> atzizkia erabiltzen dute oraindik (adb.: bagiñukun> rek> ko> NA>, bagenekien hark defendituko gintueNA?; banekiñ> NA> ko>, banekien ez zeNA
|
etorriko
–, etab.). Gazteek ez dute hau inoiz erabiltzen, ezta 50 urteko hiztunek ere; aldaketa erabat gauzatu da honetan, eta? (e) la> da bai gazteek bai helduek darabilten konpletiboko marka.
|
|
|
Gainera, asteburuetan Gaintza edo Abaltzisketakoekin gehiago zituzten harremanak. Behealdekoek berriz, Ordizia, Beasain eta herrira bertara lanera
|
datozenekin
harreman estuagoa izan dute.
|
|
|
Bat
|
datoz
adineko guztiak gaurko euskarara egon den aldaketa baieztatzerakoan. Datu hauek soziolinguistikoki duten garrantzia nabarmendu nahi dut, hemen.
|
|
|
Artikulu honetako tartera mugatuz, azken urteotan Zaldibian Karmele Etxabek eta biok egindako elkarrizketa, talde eztabaida edo hiztunekiko hartu emanetan bilduz goazen datuekin
|
nator
. Datuek nabarmenak behar dute izan bai irakurlearentzat bai hiztunarentzat, soziolinguistikoki erabilgarriak izan daitezen ikertzailearentzat; alegia, ikertzaileak gai izan behar du datu horiei esker gizarteko arazo eta baliabideek hizkuntza erabilera une eta leku jakin batean nola zeharkatzen duten aztertzeko.
|