|
2000
|
|
|
Baina, azken mendeotako politika ikusirik eta Konstituzioa aldatu ezik, arriskuak hor daude, makiavelokeriaz baliatzen badira. Dena dela, horretarako
|
biderik
aukerakoena, gurasoei aukera ematea dela deritzat, eskola libreetan jarraitu nahi dutenei horretan utziaz. Jarraian dio E. Lluch ek:
|
|
|
Hala behar luke. Eta, ordua dugu inora ez garamatzan indarkeria kaltegarriak alde batera utzirik arrazoi
|
bidez
aurrera joateko.
|
|
|
Ideia horiek, gaur egungo gizartearen egoeraz gogoeta egiteko
|
bidea
bederen emango ahal digute. Hala nahi genuke eta hala bedi.
|
|
|
Hara hemen esaldietariko bat: . Iuramentuak ongi, zuzenki eta behar den
|
bidean
egina izaiteko, behar ditu hirur gauza, hirur lagun eta sostengu: egia, premia eta zuzena?.
|
|
|
–Jakintasuna eta enorantzia baliatzen dira bi harma diferentez. Batak darabila nekea eta trabaillua; bertzeak aisia eta alferkeria; jakintasunak edo zientziak gerla egiten dio enorantziari nekearen eta trabailluaren
|
bidez
, harma hautaz garaitzen du. Halaber enorantziak ere aisiaren eta alferkeriaren bidez kontra egiten dio jakintasunari, trabatzen du, eta irabazten diotza hanitz izpiritu gai eder, eta batzuetan, munduan diren adimendurik haltoenak, eta gairik hoberenak; batzuek estudiatu gabez, eta bertzeak estudiatu ondoan halaber aisiari eta alferkeriari bere buruak emanez, eta ikasi zutena ahanztera utziz?.
|
|
|
En su obra Gero (1643) emite opiniones como ésta: . Iuramentuak ongi, zuzenki eta behar den
|
bidean
egina izaiteko, behar ditu hirur gauza, hirur lagun eta sostengu: egia, premia eta zuzena?
|
|
|
En mayo de 1977 publiqué en La Hoja del Lunes de San Sebastián un artículo bilingüe sobre el viaje de Lord Carnarvon y sus impresiones sobre Euskal Herria y sus fueros, artículo que viene recogido en el libro
|
Bidez
(1981), páginas 93 Comenzaba con el párrafo siguiente: Muchos políticos de nuestros días están exponiendo opiniones muy confusas o muy contradictorias al comparar los fueros con la autonomía, como si un asunto posterior cronológicamente haya de ser siempre más justo para lo actual.
|
|
|
Orain bertan hor dabiltza, La Puebla de Arganzoneko bide egiturak bideratu ezinik. Hau da hau, XX. mende bukaeran,
|
bidea
bideratu ezinik! Onak gaude gu Europa Batua bultzaraziz mundu hobe bat lortu ahal izateko.
|
|
|
Dagoeneko kontatu dugun bezala (ikus 54 orrialdea, eta bertan aipaturiko Henriette Walter-en liburua), Frantziako Estatuaren barnean XVI. mende hasieran erabaki zen pertsona bakoitza bere hizkuntzan epaitu beharra. Bazirudien behingoz
|
bide
egokia hartu zela, baina ez zuen asko iraun, eta geroztik hango hertsitasuna nabarmenagoa izan da.
|
|
|
Baina, behin eta berriz hain arduratsu galdetzen zidanez, esan nion nire iritzi pertsonala 1948an ONUk Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsal hartan zehazten zela, Frantziak beste nazio demokratikoekin onartua, eta han zetorrela edozein pertsonak zein talde edo herrik, hauteskunde
|
bidez
, burujabetzarako eskubidea duela. Orduan ez zekien zer erantzun ere, eta eman zidan erantzun bakarra honako hau izan zen:
|
|
|
Hortik atera kontuak, Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala, zenbait juristaren esku uzteko baino askozaz serioagoa dela. Herriaren zentzuzko jokabideak baizik ez gaitu eramango demokraziaren
|
bidera
; grekeraz, demokrazia, herriaren burujabetza baita, eta horren arabera egin zen ONUren Adierazpena.
|
|
|
Beraz, era horretara, epaitegien aurrean Frantziako gainerako hizkuntzek legez ez lukete inolako eskubiderik.
|
Bide
horretatik nora goaz. Non da Europaren batasuna eta bertako hizkuntza naturalen etorkizuna?
|
|
|
Ez baita egokia autonomien baitara uztea zenbait eskualdetako hizkuntzak ofizial izan ala ez. Haserreak sortzeko hori baita
|
biderik
egokiena, eta ibiliak erakutsi digu bertako hizkuntza jatorra errespetaraztea eskatzen dugunok zenbat haserre leporatu behar izan dugun.
|
|
|
Bigarren parteko 7 artikuluak dioenez, Eskualde tipietako hizkuntza gutxituei dagokienez, erabiltzen diren herrialdeetan politika
|
bideak
egokitu behar zaizkie, praktikarako bideak indarrean jarriz eta maila guztietan behar diren aukerak eta bitartekoak ipiniz, hezkuntzan zein hizkuntz irakaskuntzan. Politika aldetik, debekatu egiten da hizkuntza tipiagoa ukatzea, bai eta garapena arriskuan jarriz baztertzea ere.
|
|
|
Bigarren parteko 7 artikuluak dioenez, Eskualde tipietako hizkuntza gutxituei dagokienez, erabiltzen diren herrialdeetan politika bideak egokitu behar zaizkie, praktikarako
|
bideak
indarrean jarriz eta maila guztietan behar diren aukerak eta bitartekoak ipiniz, hezkuntzan zein hizkuntz irakaskuntzan. Politika aldetik, debekatu egiten da hizkuntza tipiagoa ukatzea, bai eta garapena arriskuan jarriz baztertzea ere.
|
|
|
–Zehazki, Real Cédula de 23 de junio de 1768, Karlos III.ak aginduaren arabera, lehenengo eta bigarren mailako irakaskintzak (enseñanza primaria y secundaria) Estatuko eskola guztietan egin zitzatela? únicamente en lengua castellana?. Baina lehenago ere, maisu maistrei isilpean, era horretako aginduak emanak zituzten Espainiako erregeek, gaztelerari bakarrik
|
bidea
emanez. Adibidez, begira 1717an Felipe V.aren zer agindua, Soldevilaren Historia de España-ren bosgarren tomoak 333 orrialdean dakarrena?.
|
|
|
Larramendi berberak zioen, 275 orrialdean agertzen denez: . Errege kontseju nagusiaren buruak agin dezan, ta hau are debeka dezan, Hiriak elkarganatzea ta behar zan bezala biltzea, ahalik balu ta iñoiz izandu baleu bezala, Fuero gureak ematen digun eskua kentzeko eta itxitzeko
|
bidea
–Baña zergatik horrela dabiltzan, berak dakite; baita beste guztiok ere badakigu!
|
|
|
eta ez dirala egin beharrak, baizik huts hutsik obeditu beharrak. Badakite, ez gobernariak ezen ez eta harekin batean bere bilguma osoak ere, ezin kenduko digula fueroak ematen digun eskua, libertadea ta
|
bidea
–.
|
|
|
Hala ere, Espainian, 1978ko Konstituzioak ez zuen jarraitu Suitzakoaren
|
bide
eredugarria, ezta ONUk 1948 urtean giza eskubideez agertu zuen agiriaren 2 artikuluak bere orokortasunean adierazten duena ere. Baina oroigarriagoa dugu oraindik Unesco erakundearen L, emploi des lan gues vernaculaires dans l, enseignement (1953), guztiontzat hain gomendagarria dena.
|
|
|
3 Herriaren borondatea da botere publikoaren agintearen oinarria; borondate hori aldian aldian egingo diren be netako hauteskundeetan adieraziko da. Hauteskundeok bozketa orokor eta berdinez eta isilpeko boto
|
bidez
egingo dira, edo boto askatasuna bermatzen duen beste bide batez.
|
|
|
Hizkuntzaren ofizialtasunari buruzkoan ordea, kon tuan hartu eta ezagutarazi beharrekoa iruditzen zait, euskarak lehen aldiz izan zuen ofizialtasuna, Nafarroako erresumaz gainera, Iparraldean gertatu zela, Frantziako Estatuaren barnean XVI. mende hasieran. Bazirudien
|
bide
egokia hartu zutela, baina laster aldatu ziren irizpideak eta, gerorantz, hango hertsitasuna na bar menagoa izan da.
|
|
|
Gezurra badirudi ere, Frantziako Errege Luis XII.ak, 1510 urteko ekainean, ordenantza
|
bidez
agindu zuen epaiketa guztiak biztanle bakoitzari bere hizkuntzan egiteko. Erabaki hori, haren ondorengo Frantzisko I.ak, 1531 urtean berretsi zuen.
|
|
|
Esan dezatela nor noren menpe egon behar duen, Europa Frantziarena ala Frantzia Europarena? Horregatik, Frantziak aintzat hartzen ez bagaitu, Estrasburgoko Parlamentura jo ezinik ez dugu, eta horretarako
|
biderik
egokiena Europako Ombudsmanaren bidez joatea litzaiguke.
|
|
|
Esan dezatela nor noren menpe egon behar duen, Europa Frantziarena ala Frantzia Europarena? Horregatik, Frantziak aintzat hartzen ez bagaitu, Estrasburgoko Parlamentura jo ezinik ez dugu, eta horretarako biderik egokiena Europako Ombudsmanaren
|
bidez
joatea litzaiguke.
|
|
|
Inperio hark hizkuntzarik gehienak suntsitu zituen. Gureak ere
|
bide
hori eraman zezakeen, baina hara hor suspertu eta indarberrituz gure herriak nola berreskuratu zuen.
|
|
|
Euskarazko literatura ezagutzeko
|
biderik
aukerakoenak Yon Etxaide adiskide nuenari zor dizkiot. Hortik ohartu nintzen mugaz handiko literaturaren aberastasunaz.
|
|
|
Gerora, Espainiako Administrazioak tinko jarraitu zuen errege Karlos III.aren Real Cédula de 23 de junio de 1768 delakoak markatu zuen
|
bidea
, lehen eta bigarren mailako eskola guztietan irakaskuntza gaztelera hutsean emateko,? únicamente en lengua castella na?. Ohi bezala, hor erori ziren gure foruzale porrokatuak ere.
|
|
|
Historian hain nabaria zen hutsune horri nolabaiteko konponketa
|
bidea
eman nahirik edo, Nafar Gobernuak Ley Foral del Vascuence sortu zuen, Aholku Kontseilua jarriz 1996ko martxoaren 11.ean, 135/ 1996 Foru Dekretuaren bidez. Urralburu presidente zelarik, honako hitzen arabera aurkeztua izan zen: –Aquellas Comunidades que, como Navarra, se honran en disponer en su patrimonio de más de una lengua, están obligadas a preservar ese tesoro y evitar su deterioro o su pérdida?.
|
|
|
Horrela erakutsiko lukete federalismoaren ongi betetzea. Zeren, hemen bake
|
biderantz
abiatuko bagara, bi hizkuntzak ditugu beharrezko.
|
|
|
Non da hemengo kristautasuna? Non Euskal Herriko hainbeste seme alaba eredugarrik adierazi ziguten
|
bide
egokia. Guztiok dugu bizitzeko eskubidea eta, ezbairik gabe, inork eta ezergatik ez du beste bati bizia kentzeko eskubiderik.
|
|
|
Baina, horiek guztiok bideratzeko asmoz, azkenik gazteleraz eta euskaraz aurkezten dut 1948an Nazio Batuen Erakundeak agerrarazi zuen. Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala?. Hori baitugu arrazoi
|
biderako
tresna egokia, eta horretan oinarriturik joan ezinik ez dugu.
|
|
|
Non ote zegoen azeleragailua? Txemak
|
bidera
begiratu zuen. Abiadura handia zeramaten.
|
|
|
Autoa errepidetik irten zen gero eta abiadura handiagoan. Azeleragailua askatzeko Irinak egindako saiakera guztiz alferrikakoa izan zen, eta
|
bidetik
hurbil zeuden zuhaitz batzuk gero eta azkarrago zihoazen euren enkontrura.
|
|
|
Eguzki printza lodi batek mokoa, hegoak, paparra berotu zizkion. Eguneroko eguzki horrek, bere seinaleari kasu eginaz goizero biluzten zen eguzki horrek
|
bidea
aurkitu zuen, dinosauru handi eta otzan baten antzera.
|
|
|
Bost haietan erreparatu nuen, izan ere ahopeka ari baitziren hitz egiten, eta horrek harritu egin ninduen. Eta bat batean, Enniseko
|
bidetik
, Chrysler zuri bat azaldu zen, luze horietako bat, badakizue; eta hondartza parean jiratu eta bere barrutik bi tipo irten ziren. Beno, uste dut bietatik bat neska zela.
|
|
|
Gidariaren eskuak esnatu zuen. " Heldu gaituk Clifden a, Connemarako hiriburura...", esan zion eta segituan gaineratu zuen egunero egiten zuela berak
|
bide
hura, eta gutxitan ikusi zuela Connemara hain eder. Eta ez zuela ulertzen nola lokartu zen, eta ea nola zen posible, inoiz ez zuela aukerarik izango naturaren holako espektakulurik berriz ikusteko eta hala ere lotan pasatu zuela bide guztia, eta ardiak errepidetik joaten ez zirelako taxia ordu laurdenez geldirik izan zuela, eta paisaia hark arnasa ere osten dizula (noski, esna egonez gero), eta berrogeita hamar libera zirela, mesedez.
|
|
|
Eta orduan bai, orduan ondo itsatsi nituen aurikularrak nire belarrietan. Laino mehe baten erdian gindoazen,
|
bide
estu eta amaigabe baten gainean, zelan azaldu... Zerua inoiz ikusi dudan grisena zen, eta errepidearen albo bietan ehun laku eta beste ehun gehiago etengabean, belar motza eta marroia, lurrari zohikatza ostu dioten seinaleak han eta hemengo zulo beltz sakonetan, ardiak bide erdian asfaltoaren arrakaletatik sortzen diren belartxoak janez, mendixken gailur borobilduak, eta Breschi jaunaren pianoa denaren gainetik, kaio harro baten hegaldi pausatuaren moduan, denaren gainetik eta denarekin bat eginik.
|
|
|
Adibidez, Dingletik Lahincheraino bikain portatu ziren nirekin: lekua utzi zidaten, ez zidaten uzten ezer ordaintzen eta
|
bidean
geratu ginen Lahincheko aterpetxera telefonoz deitzeko eta logelak erreserbatzeko. " Sei mutil eta neska bat", ondo zehaztu zuten.
|
|
|
Despistatu hutsa naiz", argudiatu zuen. Chryslerra Lahincherako
|
bidean
desagertu zen, deabruaren abiadan.
|
|
|
Handik gutxira konpresak erosita genituen eta prest geunden Lahinchera bueltatzeko. Baina (eta hemen hasten da kontatzeko zailena, hain zuzen ere zoragarriena delako) Ralphek ez zuen Lahincheko
|
bidea
hartu, Galwaykoa baino. Izugarri beldurtu nintzen; erabat paralizatuta nengoen eta oihuka hasiko nintzatekeen Ralphek furgoneta bide ertzean geratu eta hain ezti berba egin ez balit.
|
|
|
Esan zidanez, Dingleko atentatuaren egunean ere nirekin jator hitz egin besterik ez zuen nahi. Nahiko tristatuta itzuli zela etorritako
|
bidetik
, nire erantzuna ez zitzaiola asko gustatu, zakar jokatu nuela berarekin. Eta egia da.
|
|
|
Gaur Jabirekin gogoratu naiz. Eta hori gertatu denean ez dut jakin zerk bultzatu nauen oroipen hori izatera, baina geroago konturatu naiz Ralph izan dela gogoratzearen
|
bidea
ireki didana.
|
|
|
belaunak, sustraietatik agertu behar zuen umeak
|
bidea
libreago izan zezan buru likatsua ateratzean. Indarra egin zuen, bere eskuen noraezean kausitutako beso arrotz bat oratu zion, kexu indartsu batek egin zion ihes eztarritik gora umearen burua ate zarratuak irekitzen ari zela ohartzean.
|
|
|
Eta kontatu ez dudan arren, aipatzekoa da ijito familia baten karabanan sartuta egin dudala honainoko
|
bidea
. Ez dira guk ezagutzen ditugun ijitoak, noski, ezpada ilehoriak eta begi urdinekoak.
|
|
|
Zer ote zuten horren desberdina, Eiderren iritziz Dublin izeneko mosaiko erraldoi bat eraikitzeko gauza ziren milaka aurpegi haiek. Lehenago, aterpetxera heldu arteko
|
bidean
, makina bat jenderekin gurutzatu zen, eta baita behin baino gehiagotan galdetu ere kale hau edo beste hau non zegoen; baina, zinez, aurpegi haietan ez zuen inongo mirakulurik ikusi. Akaso egunerokoa irakurri eta gero, Eiderrekin birtualki ordu erdiz egon eta gero, bost sentimenak erneago izango zituen, prestatuago Pavlov-en erreflexu baldintzatua egia bihurtzeko.
|
|
|
Kaleak luzeak ziren, nahiz eta –hizkuntza ondo erabiltzekotan–, kaleak ez baina
|
bideak
esan litzatekeen. Arbolaz eta etxetxoz beteak zeuden, zerbaitek betetzen bazituen behintzat.
|
|
|
Batez ere sentsazio ikaragarri batek egin ohi dit bisita, eta ez naiz neska pesimista bat, ezta antzik ere, baina benetan zapore tragikoa izaten du intermitentearen une horrek. Ez dut esan nahi negarrez hasten naizenik holakoetan; alderantziz, irribarretsu hurbiltzen natzaio gidariari, nire
|
bide
bera egingo duen galdezka. Baina segundo frakzio txiki batez iruditzen zait... ez dakit, hor dagoela, gidari horrek erabakiko duela nire bizitzak momentu horretatik aurrera nondik nora jo behar duen, guztia idatzita dagoela, ez dakit, ezin dudala patu horretatik alde egin.
|
|
|
Gero soldadua kanpora atera da autobuseko gazte gehienon karnetekin, eta ordu laurden batez datu guztiak kopiatzen ikusi dugu leihatilatik. Berriz autobusera igotzean, banan banan itzuli dizkigu karnetak eta ezer esan barik bueltatu da etorri den
|
bidetik
.
|
|
|
Lanera
|
bidean
, egunero legez, Seat zaharra estarterraren bidez jarri behar izan dut martxan, inork errespetatzen ez duen stop seinalea aurkitu dut beti bezala ehun metro harago, bariantea, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusi ditut:
|
|
|
Lanera bidean, egunero legez, Seat zaharra estarterraren
|
bidez
jarri behar izan dut martxan, inork errespetatzen ez duen stop seinalea aurkitu dut beti bezala ehun metro harago, bariantea, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusi ditut:
|
|
|
Osaba Pedro gaixo dago, ospitalean. Lanera
|
bidean
ez dut ardirik ikusi bere baserrian, eta arratsaldean euria egin du. Bisitatzera joan naiz, baina lasaigarria eman diote eta lotan pasatu ditu ez dakit zenbat ordu.
|
|
|
Baserria, berriz, eta paper kontuek
|
bide
onetik jarraitzen badute, nire gurasoentzat izango da. Honek ez du esan nahi segituan etorriko direnik hona bizitzera.
|
|
|
Neuk ere, beste norbait balitz nire lekuan legokeena, eta ni nahaste honetatik kanpo banengo, erraz emango nuke iritzia. Baina arrazoia eta sentimenduak
|
bide
desberdinetatik doaz, eta hara: maite ez dudanarekin bikote bizitza ia normala egiten ari naiz, gerta daitekeenaz beldurtuta.
|
|
|
Azken aldiz Seat zaharra estarterraren
|
bidez
jarriko dut martxan, inork errespetatzen ez duen stop seinalea errespetatuko dut (ekintza sinboliko soil bat izan daiteke), bariantea gero, eta hain txarto peraltatutako bihurgune horren atzetik osaba Pedroren baserria ikustera ez naiz iritsiko. Seguru naiz, halere, gaur ez dela ardirik egongo larrean.
|
|
|
Eta hala, 498 haietatik erdia baino gehiago etorritako
|
bidetik
bueltatu ziren kartzelara. Ez zuten nora joan, ez zekiten laguntza nori eskatu.
|
|
|
Barre egin zuen leihatilaren atzeko Connemara urruntzen zihoan heinean. Autobusaren abiadura berean joan ziren desagertzen laku eta zelai berdeak, itsasoa eta ardiak
|
bidearen
erdian. Eta erabaki zuen, artean mendeku gosez, Derryko aterpetxean neskatila bat aurkitu behar zuela, Eiderrekin ez baina Rocío García de Mainuetarekin gogoratuta txortan egiteko.
|
|
|
ez zaitez horra joan, mesedez, ez du merezi. Eta autobusaren zaratak dena estali du, eta Dublinerako
|
bidea
hartu du, eta Rocíoren eskua ikusi dut leihatilatik ozta ozta irteten, ezezko keinua eginez."
|
|
|
|
Bidean
aurrera eginez, gaelikoa entzun dut nire bizitzan lehenengoz, izenik gogoratzen ez dudan herri batean. Zelako poza hartu dudan belarrira harria baino gogorragoa egin zaidan hizkuntza hura entzutean!
|
|
|
Ez dakit nola ikusi nuen ere. Beno, bai, badakit, baina esan nahi dut
|
bidetik
ia ezinezkoa zela urtegia ikustea. Batez ere autoa gidatzen joanez gero.
|
|
|
Are gehiago urtegi baten azpian ito direnei. Beraz, eta birritan pentsatu barik, harako
|
bidea
egin nuen.
|
|
|
Hurbildu ahala Riañokoaz oroitu nintzen,
|
bide
asfaltatuak uretan nola galtzen ziren. Edo Ciudad Realeko beste hartaz, zeinen azpian gordetzen zen herriko kale batean egin bainuen lo.
|
|
|
Elkarrizketak, gidariei zor zaizkien ordain txiki horiek, luze egiten zitzaizkion Txemari. Bai Casheletik Corkerako
|
bidean
(zeinetan egun oso bat eta hiru auto erabili zituen), bai Corketik Killarneyrakoan (bost auto egun osoan zehar). Luze egiten zitzaizkion, beti berdina hartu ohi zutelako hizketagai eta, nola ez, Txema nazkatzen hasia zelako lehenengo eguneko bigarren autoan.
|
|
|
Esan nahi baita askoz errazagoa zitzaiola kaleetan zehar, eta aterpetxeetan, eta autoen barruan ere berbarik ez egitea. Oroitu nahiari ere ez zion onik egiten berbetan aritzeak, zeren bien bitartean leihatilaren bestaldetik ihesi baitzihoazkion Eiderrek urtebete lehenago ikusitako paisaiak, eta langarraren tantak zelai (oraindik ez guztiz) esmeraldetan, eta
|
bidean
utzitako herrixkak, denboraren nozioa ezagutzen ez dutenak. Horretarako hobe zen isilik joatea, batez ere Eider bertatik pasatu zelako.
|
|
|
ohetik jaiki eta egunean gertatuko zitzaidana ia minutuz minutu ezagutzen nuen. Banekien ze arropa jantzi behar nuen, termostatoak hamar minutu behar zituela ura berotzeko, Seat zaharra estarterraren
|
bidez
jarri nuela martxan, inork errespetatzen ez duen stop seinalea ehun metro harago zegoela, bariante berria, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusten banituen arratsaldean euririk egingo ez zuela ere banekien, eta gero egunero aurreratzen ninduen zoroa zegoen (kilometro batzuk lehenago edo geroago, beti erakusten zizkidan bere atzealdeko pegatinak:
|
|
|
Baina utzidazu aholku bat ematen: akaso ez zara konturatzen, baina memoria bizkarrean daramazun karga bat baino ez da, eta
|
bidean
laga behar duzu ezinbestean. Bestela ez zara inora ere helduko.
|
|
|
Artean
|
bideak
ere ezezagunak
|
|
|
Gero, herrira bueltan, behi, txori eta tximeletekin gurutzatzen ginen. Mendirantz egiten zuten alde, eta uste genuen eurak zirela zuhurrenak eta jakintsuenak, inori ezer esan gabe bazekitelako orain
|
bidera
, orain mendira joaten. Eta igual hirira joaten ere jakingo zutelako.
|
|
|
Urtea izango zen, hilen bat gorabehera, Eiderrek ere antzeko zalantzak pairatu ondoren Irlandara
|
bidea
hartu zuela. Ondo gogoan zuen, bai.
|
|
|
Eta hau ere, idazten ari naizen hau ere, kursia iruditzen zait; baina hori orain, ze eskailera erdian aurkitu naizenean ez zait hala iruditu. Kontua da, eta horretara noa, nire aurreko maila bakoitza etorkizun eta errealitate altuago batera eramango ninduen
|
bidea
begitandu zaidala: egunerokotasunaren loturak apurtu, hankak aireportuko pistatik bereizi, eta bizkarrean grapaz josita ditudan hegalak zabaldu, hegazkineko atea zeharkatu eta gora, gorago hegan egitea, indarrez eta ilusioz.
|
|
|
Muino bat, txarto asfaltatutako bidetxo bat gero. Eta
|
bidearen
ertzetan harrizko hiru txabola; gizon zahar bat txabola nagusiaren aurrean jesarrita. Ardiren bat, lurretik atera berria izan daitekeen zohikatza; eta topikoegia ematen badu ere, zelai berdeak, berunezko zeruak.
|
|
|
Eta gainera gero, etxera bueltatzean, parejatxoarekin joan behar izaten nuen, nire amorraziorako. Beno, gure amorraziorako, zeren Txemak ere
|
bide
bera egiten baitzuen. Eta hura zen koadrila itxura geneukana:
|
|
|
Bizkarzainak ematen genuen. Eta Txema hain hurbil baina espaloiaren bestaldean, eta nik begiradak botatzen nizkion, eta niregana heltzeko
|
bidea
maldan behera uzten nion, baina inoiz ezagutu dudan pertsonarik lotsatiena da. Eta begiekin adierazten nion, joder Txema, gure lagunik onenak galdu ditugu, joder Txema...
|
|
|
Zeren momentu hartan niri ez zitzaidan Txema kasik interesatzen, ezta Jabi ere jadanik. Nik Tereren laguna izaten jarraitu nahi nuen, eta horretarako
|
biderik
onena, dudarik ez, Txemarekin hastea nuen. Eta horrela, akademiako hurrengo klasean bi ginen elkarren ondoan ingelesa ikasten ari ginen bikoteak.
|
|
|
Artean
|
bideak
ere ezezagunak
|
|
|
Eta hori da, hain zuzen ere, literatura ona egiteko bide normalena.
|
Bide
bakarra, esango nuke, gogoari talentuak lagunduz gero.
|
|
|
Antzinakoa, hori bai. Herritik ibili zen gero, hurrengo egunerako hiru sandwich erosi zituen eta aterpetxera bueltatu zen biharamuneko
|
bidea
zein izango zen mapan aztertzera. Jonathan Swift handiaren irudiak estaltzen zuen bere gelako atea.
|
|
|
Esku batean kabitzen ez diren eta beraz existitzen ez diren itsaso eta lurrak. Eta beste pauso bat emanda,
|
bideak
eta herriak eta fruitu arraroak eta kontinenteak eta lurmuturrak eta ezezagunak ziren txoko guztietako gau sargoriak (bere izar eta guzti) oparitzen zizkion Eiderri. " Esaidazu zein lurralde nahi duzun, eta zuretzat konkistatuko dut", promes egiten zion maitale utopikoak, artean poetikotzat jotzen zituen esaldiak erabiliz.
|
|
|
ireki zuten ateska, sartu ziren hiru gizonak, hertsi zuten ateska; atzeman zuten, bi gizonen artean, bereiz zebilen oreina; hirugarren gizonak aiztoa jaso... eta gero, bi oholen arteko zirritutik, odol iturri hura eta oreinaren gorputz dardarak hartua begiztatu nituen... eta ene begiak eta ene behakoa, bere batez, oreinaren begietan pausatu ziren: ai, oreinaren begi bi haiek, noraezean!, oinazeak iparrik ez balu bezala, zeren, oinaze oinazetsuak bere erpez eta atzaparrez harrapatzen gaituenean, jaun André, galtzen da iparra hegorako
|
bidean
, ekia mendebalerakoan, oinazea bera bihurtzen delarik, finean, ipar eta hego, eki eta mendebal, errealitate bakar eta gordin.
|
|
|
—Baina gutuna
|
bidean
galdu bazen ere, eta harekin Estebanek skribatu letrak, letren spiritua, aldiz, belaunez belaun jaso diagu, ezkutuan izan bada ere... eta, hala, jakin ezak ezen, izeba Joanak neuri erranaren arabera, Estebanek ez zuela koldarkeriaz bere buruaz bertze egin, zeren eta berak sinesten baitzuen ezen odolik onena beti ere zela isurtzen ez zena, noiz eta haren isurtzeko arrazoinik ez baitzegoen. Eta ez zegoan, Urbiaingo jauregia bertze Massada bat, edo bertze Numantzia bat bihurtu nahi ez bazuen bederen.
|
|
|
Eta Estebanek ez zian nahi, uste zuelako bere heriotza aski izan zitekeela auziaren erabakitzeko, jauregia gaztelau soldaduek setiaturik zegoenez gero, itxuraz, bere erranetarat zituèn hirurogei bat soldadu agramondarrak alferrik sakrifikatzerat utzi gabe... menerat zituen zortzi beaumondar preso laxatzen zituela, aldi berean. Eta,
|
bide
hartarik bere deliberamendu hura aitzina zeramala, bere buruaz bertze egin zian, ezpata bihotzean sarturik, eta pentsaturik ezen zeruan bilduko zela bere bi anaienganat —Eusebioganat eta Pedroganat—, zeinak, bera ez bezala, katolikoak baitziren, baldin bere bi anaia haiek hilik bazeutzan, Noaingo guduaren ondotik...
|
|
|
Eta ez zen harritzekoa jelosiazko sentimendu hura, zeren aitonak hondoratu untzia urgainerat ekarri baitzuen gure aitak denbora laburrean... eta, zihoan
|
bidetik
, hegan ere jar zezakeen, hegan jarriko zuen, segur, nola Eliasek jarri baitzuen bere suzko orga.
|
|
|
‘Aski duk, Joanikot! Zeren,
|
bide
horretarik aitzina egiten baduk, guztiz alda baitezaket testamenta Martinen alde... ’, eta ez nioan bertze hitzik atera".
|
|
|
" Nik ez zekiat salbatuko garen, baina Kris toren Pasioneak salbatuko gaitik", eta sineste hark eta konfiantza hark emaiten zioten bertze anitz jendek izaiten ez zuten libertatea, bide bati zein bertzeri ekiteko erabiltzen zuena. Eta,
|
bide
haietan barrena, protestantismoaren inportantziaz baino areago, zientziarenaz aritzen zitzaidan behin eta berriro. Eta ikus dezazun halaxe izan zela, hatsarre hartako anekdota bat kontatuko dizut, arestian errana ilustra diezazukeena:
|
|
|
Baina eternitatea denbora balitz eta denbora eternitate, mundua Jainkoa bezain betidanikoa izanen litzateke; eta materia eta spiritua bat balira, Jainkoa eta mundua bat lirateke, eta, halatan, sainduen komunionea kreazio osoaren eta bertan bizi garen izaki guztien komunione jainkozko bihurtuko genuke. Zeren, Jainkoaren baitarik Jainkoaren baitarako
|
bidean
, Jainkoaren baitan baikeundeke jadaneko... Eta komunionea izanen litzateke ez ezinezko bat eta gezur bat, nola uste izan baitut anitzetan, baina egiaren egia...
|
|
|
lehenbizikotz, Piarres Oihartzabal kapitaina ikusi nuen, gure aitarentzat aldi batez lan egin zuen gizona, baina batik bat osaba Joanikoten lagun mamia izan zena eta jauregirat noizik behin etortzen zena, osabarentzat libururen bat zekarrela edo bertze zernahi. Eta ene amets hartan ere halatsu zetorren Piarres, gurdi batean kutxa bat zekarrela, jauregirako
|
bidean
. Eta iritsi zen jauregirat, beheititu zuen kutxa gurditik, ireki eta zabaldu zuen hura osaba Joanikoten eta bion aitzinean, eta erran zigun:
|
|
|
Jaun Marcel apez izaiteko
|
bidean
egon zen; ordenatzeko puntuan zegoela, ordea, neska batez amorostu eta harekin ezkondu zen, handik gutirat alarguntzeko. Hartaraz gero, ez zen berriro ezkondu ez apez egin.
|
|
|
Eta dudos nengoen berriro, Jainkoak apez izaiteko deitu ote ninduen, zeren eta nik uste bainuen ezen, apez izaiteko, gozorik ez duen ate estua iragan behar zela eta nork bere buruari uko egin behar ziola, baita lizifrinaz eta zilizioez baliaturik ere, hala behar izanez gero; ordea, zure hitzetarik bertze mundu bat igar nezakeen, zeina baitzen zabalagoa eta gozoagoa, eta zeinak erakarri baininduen hatsarretik beretik... Eta mudantza haren seinaleak neure baitaren baitan sentitzen nituen jada, zeren eta goiz hartan, etxetik jalgi eta unibertsitaterako
|
bidean
jarri nintzenean, segur bainengoen Jainkoaren deiaz, eta arratsaldeko lehen ordu hartan, aldiz, zure etxetik jalgitzerat nindoanean, ez hain segur, barrenean zerbait hautsi izan balitzait bezala. Baina, bertzeen begietan irakurtzeko gai bazina bezala eta ene haustura hartaz istantean ohartu, hala solastatu zintzaizkidan, adio egiterakoan:
|
|
|
Fede itsuak, ordea, itsutzen gaitu eta bertzeen salatzerat eta haien ezabatzerat eramaiten gaitu... eta pentsu bategatik bertzeen ezabatzea da, hain zuzen ere, ene pentsuak ezin onar dezakeena. Halarik ere, aitortzen dut ezen neke eta gaitz dela, pentsuaren
|
bidetik
, mundu sendo baten lantzea; izan ere, pentsua arrazoinaren esparrua da, bai, baina ezin ahantz daiteke ezen arrazoinak zalantza duela bere egunorozko ogi... halako tailuz, non segur dagoenean ere ez baitago segur, zeren arrazoinak, zalantza bat itzali orduko, pizten baitu bertze bat... pizten ditu bi, edo piz ditzake anitz, zalantzen katea infinituraino luzatuz.
|
|
|
Eta,
|
bide
hartarik, euskaraz skribatzen zuten bertze hainbat skribatzaileren berri jakin nuen: Hirigoiti, Materre, Argaignarats... eta, bere batez, Joanes Etxeberri ziburutarra, manual debozionezko bat skribatu zuena eta bertze liburuska bat, Noelak zeritzana eta poema edo kanta labur batzuk biltzen zituena.
|
|
|
nola espainiarrentzat izanen bainaiz frantses hemen Salamancan gauzak okertzen bazaizkit, zaude segur, Jainkoak ez dezala nahi, Doctor Navarrus ekin gertatu zen bezala. Eta horrela, bada —segitu zenuen—, nola bainekien ezen Miguel de Sandoval Salamancan zegoela, zeren kartazko harremanak bainituen harekin, hura Bordeleko unibertsitatetik Espainiarat itzuli zenetik, eta nola geratua bainintzen harekin ezen elkarri lagunduko geniola edozein hersturaren aitzinean, hala, Espainiarako
|
bidea
hartzen nuela, haren etxerat joan nintzen, non egin bainuen denbora bat, harik eta, Miguel de Sandovalen beraren esku luzeari esker, unibertsitateko latin irakasle izaiteko zortea izan nuen arte.
|
|
|
Aita Bartolome jesuita zen, baina jesuita berezi bat, baldin jendeak haiei buruz zuen iritziari kasu egin behar badiogu behintzat, zeren erraiten baitzen haietaz —Parisko jesuitek jansenisten kontra izan zituzten borroken ondotik bere batez— ezen ez zutela deus ere jakin nahi bekatu benialetarik harat, eta aita Bartolomek, aldiz, bekatu mortaltzat zituen kasik bekatu guztiak; eta jesuita berezia zen, orobat, bertze alde batetik, jaun inkisidorearen lagun zelako eta instituzione harekin harreman estuak izan zituelako... jesuita izanagatik ere eta jesuiten ordenakoa, erdi jesuita eta erdi dominikoa balitz bezala, nolabait erraitearren, horrelako nahaste bat gezurrezkoa balirudike ere. ...tzeko, jaun André? — dohain berezia zuela, eta bazirudiela ezen spirituak —beldurraren spirituak, jaun André? — ukitua zela, zeren joaiten zen herri guztietan uzten baitzuen jendea hunkiturik eta gogo aldaturik, halako suertez, non, misioneak akabatu bezain fite, ezin konta ahalekoak izaiten baitziren konfesionea solizitatzen zioten herritarrak, beren egunorozko desbidetik bidezko
|
biderat
egiteko asmotan. Nik ez dakit ba ote zuen hartan zer ikusirik pulpiturat eramaiten zuen burezurrak, huraxe zelako, hain zuzen ere, haren ohitura, baina baietz erranen nuke, zeren eta batzuetan burezurra bi eskuz hartu eta oihuka erraiten baitzuen:
|
|
|
Eta oroitzen ditut, halaber, amaren hitzak, eta haren behakoa, argi ezkutu batek liluratua zeukana, noiz eta, sermoia akabaturik, etxerako
|
bidean
jarri baikinen, jauregiko kotxean:
|
|
|
Izan ere, Nafarroaz eta katolikotasunaz aritu zen apeza, eta Nafarroak izan zuen suerteaz, noiz eta Fernando Katolikoak erresuma bereganatu baitzuen eta Jainkoaren erresuma are handiagorako irabazi; eta erran zuen: " Herri bakoitzak du bere salbatzailea, eta, hala, Fernando Katolikoa izan zen Jainkoak nafarroi igorri zigun salbatzailea, Na farroa protestantismoaren atzaparretarik libratzeko eta zerurako
|
bidean
jartzeko".
|
|
|
Eta aita Bartolomek erran zion: " Zer erran nahi duzu horrekin, jaun Joanes, katolikoen eta protestanten artean alderik ez dagoela...?", baina erran hura nik ezin garbiago aditu banion ere, gainerakoek ez dut uste, zeren, osabak bere solasa akabatu eta aita Bartolomek bereari ekin orduko, hasi baitzen aita irriz, jarraitu zitzaizkion bertze jauntxo guztiak
|
bide
beretik, eta guztiak aritu ziren irriz, lekat ama, zeinak xuxendu baitzion osaba Joanikoti behako hotz hura, bere etsaigoaren erakusgarri, erran nahi balio bezala: " Gaur ere ihes egin duzu tranpatik, baina egunen batean..."
|
|
|
Eta koleratu zen orduan osaba, mudatu zen kolorez haren begitartea, odola masailetan bor bor jarri arteraino. Eta kanporako
|
bidea
hartu zuen. Baina, kanporat egin aitzin, atea irekitzerat zihoanean, jiratu egin zen, eta, erdi nigarrez, baina baita amorru biziz ere, erran zuen:
|
|
|
Zeren nik uste bainuen erlijionean eta teologian adituak ziren maisuak ediren, eta haiek erakutsi eta irakatsiko zidatela zinezko eta egiazko
|
bidea
, argirako bidean jarriko ninduena, zalantza orotarik urrun. Eta ediren nituen maisuak, baita bideak ere, ez dizut ezetzik erranen, eta ez naiz horretaz kexu ez arrangura.
|
|
|
Zeren nik uste bainuen erlijionean eta teologian adituak ziren maisuak ediren, eta haiek erakutsi eta irakatsiko zidatela zinezko eta egiazko bidea, argirako
|
bidean
jarriko ninduena, zalantza orotarik urrun. Eta ediren nituen maisuak, baita bideak ere, ez dizut ezetzik erranen, eta ez naiz horretaz kexu ez arrangura.
|
|
|
Zeren nik uste bainuen erlijionean eta teologian adituak ziren maisuak ediren, eta haiek erakutsi eta irakatsiko zidatela zinezko eta egiazko bidea, argirako bidean jarriko ninduena, zalantza orotarik urrun. Eta ediren nituen maisuak, baita
|
bideak
ere, ez dizut ezetzik erranen, eta ez naiz horretaz kexu ez arrangura. Eta maisu haien bidez ezagutu nituen maisuen maisu ziren Elizako jakintsu eta doktoreak —jondone Agustin Hiponakoa, edo jondone Tomas Akinokoa, konparazione, aitzinetik ere zertxobait ezagutzen nituenak, batik bat aita Bartolo me ren irakaspenei esker—, baita haien hainbat liburu ere, zeren liburu haien argitan edirenen bainuen, itxuraz, iturri zaharra, zeinari baitzerion, nonahi den eta noiznahi den, betiko ur berri gardena.
|
|
|
Eta maisu haien bidez ezagutu nituen maisuen maisu ziren Elizako jakintsu eta doktoreak —jondone Agustin Hiponakoa, edo jondone Tomas Akinokoa, konparazione, aitzinetik ere zertxobait ezagutzen nituenak, batik bat aita Bartolo me ren irakaspenei esker—, baita haien hainbat liburu ere, zeren liburu haien argitan edirenen bainuen, itxuraz, iturri zaharra, zeinari baitzerion, nonahi den eta noiznahi den, betiko ur berri gardena. Eta, halatan, bada, zinez eta minez entseiatu eta ahalegindu nintzen saindu haiek urratu zituzten
|
bideetan barrena
egiterat, baina ezin izan nuen. Zeren iturri zaharrari zeriòn betiko ur gardena, ene imajinazinoaren lurretarat heldu bezain fite, lohitzen eta lokazten baitzen.
|
|
|
Zeren, amets hartan, jauregiko gelan sentitu bainintzen bat batean eta supituan: ...tsi zuen; eta aitzina egin zuen sugeak Elbiraganantz eta, neskak irri lizun bat egiten zuela, zangoak zabaldu, eta han nonbait galdu zen animalia herrestaria; eta plazer handi batek inarrosi zizkidan orduan barrengo zainak eta barrenagokoak, eta halatan itzarri nintzen, hain bustirik eta hain xipaturik, non baitzirudien ezen Iruñan uholdeak izan genituela eta uholdeak betean harrapatu zuela, bere
|
bidean
, ene ohea.
|