|
2022
|
|
|
Erran niolarik, orduan, menturaz beste zuberotar berriketari batzuk Panpeia behar luketela lauzkatu, Allandek erran zidan haren ustez zoritxarrez zuberotar guti zela zubereraz behar den bezala idazten zakienik. Horretan gelditu zen gu
|
bien arteko
orduko solasa, Herriari doakionez.
|
|
|
Herri zenbaitetako zenbakiak bilduak izan ditugu, Zuberoatik adibidez: Altzürükün 1981ean bederatzi harpidedun, 1995ean bost eta 2004an hiru; Domintxainen, 1981ean zortzi, 1995ean
|
bi
eta 2004an hiru; Muskildin, 1981ean hamar, 1995ean bi eta 2004an bederatzi... Kasu arraro batzuetan kopuruak gora egin badu, gehienetan behera egin du.
|
|
|
Herri zenbaitetako zenbakiak bilduak izan ditugu, Zuberoatik adibidez: Altzürükün 1981ean bederatzi harpidedun, 1995ean bost eta 2004an hiru; Domintxainen, 1981ean zortzi, 1995ean bi eta 2004an hiru; Muskildin, 1981ean hamar, 1995ean
|
bi
eta 2004an bederatzi... Kasu arraro batzuetan kopuruak gora egin badu, gehienetan behera egin du.
|
|
|
Dena den, zuberotar andana bat telefonoz juntaturik eta dozena bat lagun bilkura batentzat ados agerturik, hitzordu bat finkatu genuen larunbat goiz batez, Gotainen uste dut (ez dut nehun aurkitu bilkura entsegu horren arrastorik paperetan, ondorioz zalantzak baditut urteaz eta lekuaz). Paxkalin eta
|
biak
harat joan ginen, hitzartutako tenoreko, baina nehor ez zizaigun agertu, bat salbu, beranduago, errateko ez zela harritzen gisa horretako urratsa biharamunik gabe egotea. Eta etxera itzuli ginen, besterik gabe, ulerturik iniziatibak han beretik behar zuela etorri eta ez gugandik.
|
|
|
Gaur egun, 2022ko urte hastapenean, 23 baizik ez ditu. Muskildin zazpi, Sohütan bat, Ezpeizen
|
bi
, Maulen lau, Urrüstoin bi, Bildozen hiru, Garindainen bi, Barkoxen bat eta Gotainen bat. Hara gaurko errealitate gordina.
|
|
|
Gaur egun, 2022ko urte hastapenean, 23 baizik ez ditu. Muskildin zazpi, Sohütan bat, Ezpeizen bi, Maulen lau, Urrüstoin
|
bi
, Bildozen hiru, Garindainen bi, Barkoxen bat eta Gotainen bat. Hara gaurko errealitate gordina.
|
|
|
Gaur egun, 2022ko urte hastapenean, 23 baizik ez ditu. Muskildin zazpi, Sohütan bat, Ezpeizen bi, Maulen lau, Urrüstoin bi, Bildozen hiru, Garindainen
|
bi
, Barkoxen bat eta Gotainen bat. Hara gaurko errealitate gordina.
|
|
|
Horiek horre la, Zuberoa mitikoa, euskal kulturaren gotorleku ezin hartutakoa, mito hu tsa dela argi geratzen da. Euskararen beherakada itzelaren kontutik, Ipar Eus kal Herriko beste
|
bi
herrialdeei alderatuta, ez dugu berezitasunik... Peko errekarat goaz guztiak.
|
|
|
Mirari huts bat bilakatua da haur edo gaztetxo bat euskaraz hitz egiten entzutea, Zuberoako herri ustez euskaldun batean ere. Gainera, euskaraz dakiten
|
bi
haur egonda ere leku batean, haur
|
|
|
Jakin 66
|
biak
uztar daitezkeela erran daiteke azkenean. Itsuskeria, bai, euskaraz dauden etxe, etxalde edo auzoen izen horiek ortografia frantsesa oinarritzat harturik egin baitira.
|
|
|
Eskolan gutxi edo aski ikasia eta irakatsia den hizkuntza bat, etxean, karrikan, dendetan, egun eroko harremanetan mintzatua den hizkuntza bat baino gehiago. Hori gero eta nabarmenago egia
|
bi
hurtuko balitz, ondorioztatu beharra genuke eus kara idatziaren beti eta gehiago plazaratzeak ez duela jendartean halako eragin psikologiko onuragarri rik sortu eta hazi, uste izan zitekeen bezala... eta beharbada, aitzitik ere, eus kara mintzatuaren atzera egitea areagotu egin duela. Ondorioztatze hori ateratzea larria litzateke, baina salbagarri ere izan daiteke euskararen sustatzaile eta garatzaile garenon artean kontzientzia hartze baten sorburua izango balitz, hau da, mintzaira bizidun bat, lehenik eta behin, mintzatzeko egina dela!
|
|
|
Ate joka ari zaigun 2014 urte honetan,
|
bi
pastoral paratuko eta ikustera emango dira Zuberoan. Alabaina, joan zaigun 2013 honetan ere hala gertatu da, Sohüta herriak oholtzaratu duen René Cassin trajeriaz gain, Mixel Etxekopar irabarnetarrak idatzitako Ederlezi pastorala ere ikusgai egon baita.
|
|
|
Alabaina, joan zaigun 2013 honetan ere hala gertatu da, Sohüta herriak oholtzaratu duen René Cassin trajeriaz gain, Mixel Etxekopar irabarnetarrak idatzitako Ederlezi pastorala ere ikusgai egon baita. Baten batek pentsatuko du, beharbada, Ederlezi ez zela" egiazko" pastoral bat, udan aspal didanik eman ohi diren ikusgarri jendetsu horietarik bat ez baita izan eta, aktore kopuru gutxikoa izateaz gain,
|
bi
ordu baino laburragoa baitzen. Ikusmolde horietan guzietan okerrean izango da, baina.
|
|
|
|
Bi
pastoral, bi ikusmolde ezberdinetatik...
|
|
|
Bi pastoral,
|
bi
ikusmolde ezberdinetatik...
|
|
|
" Sainte Helene". Horrela, 1909ko ekainaren 6an
|
bi
pastoral egon ziren Urdiñarben, gizon zuriena eta emakume gorriena.
|
|
|
Bai, aldatu ez direnak dira funtsezko arauak; oso guti dira.
|
Bi
talde behar dira, bata bestearen arerio direnak, talde horiei erraten zaie, urdinak eta gorriak, edo giristinoak eta turkoak; urdina zeruaren kolorea da, eta gorria infernuarena.
|
|
|
Gertatzen dena da gaur egun ez direla lehiatzen, oraindik. Izan ziren
|
bi
;" Ederlezi" pastoral alternatiboko errejenta Nicole Lougarot izan zen, eta, aurretik," Jesüs" pastoralean, San Frantses kolegioko gazteek eman eta Aita Junes Cazenavek idatzi zuena, errejenta Sophie Larralde izan zen.
|
|
|
Liburuko berezitasun bat da kronikak
|
bi
orrialdetan ematen ditugula, ezke rreko orrian jatorrizkoak agertzen dira eskaneatuta, orduko ortografian, eta, eskuinean, guk geuk eman ditugu egungo idazkeran. Horrek aukera ematen du ikusteko zer nolako aldeak izan diren euskara idazteko moldean.
|
|
|
Iparretarrak IK ko kide izana, Zuberoako Herri Elkargoko presidenteorde ohi, Sü Azia elkarteko ki de, hamaika ditu lan eginak, eginkizun dituenak bezainbat.
|
Bi
de horretan, hala ere, zenbait liburu ditu onduak: Maule Lextarre, Züberoa Herria –Jean Louis Davantekin lankidetzan–, Ziberouko Egu naria, Hiztegi Ttipia Euskara Batua Zuberera/ ZubereraEuskara Batua...
|
|
|
Txomin Olhagarai eta Ramuntxo Arruizen hiltzea Baionan, 1980ko martxoaren 26an.
|
Bi
gazte abertzale, Ipar Euskal Herrian borrokan hil diren lehenbizikoak. Sekulako txokea izan zen haien hiltzea.
|
|
|
Agian, oroitzen zara: lehergailu baten paratzen ari zirelarik, honek eztanda egin zuen eta
|
biak
batean hil ziren. Hogeitsu urteko gazteak ziren.
|
|
|
|
Bi
heriotza...
|
|
|
|
Bi
gertakariok inarrosi zintuzten.
|
|
|
Ihes egin zutela kide gehienek, eta, haietarik batek, basora buruz ihes egin zuela. Zurrumurru hori bazen, baina handik
|
bi
asteren buruan IK k ofizialki erran zuen: " Gutarik batek ez du ihes egitea lortu, eta ez dakigu non den".
|
|
|
Nahastu egiten dute, nahitara, Euskal Elkargoan eta Euskararen Erakunde Publikoan. Elebitasuna da
|
bi
hizkuntzak guztiz eskubide eta baliabide berdin berdinak izatea, gehi atzerago den hizkuntzaren hobesteko laguntzea. Hori da elebitasuna.
|
|
|
Politikak errespetua ekarri dit, ikasten da besterekila lanean. Garai batean baziren
|
bi
mundu, elkarrekin ibiltzen ez zirenak: hautetsi ziren abertzaleak sartu direlarik hautetsi frantses sistemaren aldekoekin, gauza batzuk aldatu dira.
|
|
|
Nola ikusten dituzu Zuberoatik Euskal Herriaren beste
|
bi
administrazio entitateak, EAE eta Nafarroa?
|
|
|
idazmakina, faxa, teletipoetako aparailua, eta Internetik gabeko eta pantaila beltzeko konputagailu geldoak. Tresna horiekin saiatu ginen Allande eta
|
biok
Euskaldunon Egunkariako ‘Estatuak’ saila aurrera eramaten, 1991ko udatik aurrera. 21 urte bete berritan, bekadun gisa egindako bi hilabeteak ziren nire esperientzia bakarra; hutsaren parekoa, alegia.
|
|
|
Tresna horiekin saiatu ginen Allande eta biok Euskaldunon Egunkariako ‘Estatuak’ saila aurrera eramaten, 1991ko udatik aurrera. 21 urte bete berritan, bekadun gisa egindako
|
bi
hilabeteak ziren nire esperientzia bakarra; hutsaren parekoa, alegia. Allande, ordea, kazetaritzan aritua zen aurretik ere, eta hark emandako patxadak lana asko errazten zuen.
|
|
|
Amaitu zen aro hori, elkarrekin lan egiteari utzi genion Allandek eta
|
biok
, baina eguneroko harremanak sortutako adiskidetasunak jarraitu egin zuen. Lehen eguneroko harremana zena tartean behinekoa bihurtu zen, eta lanean oinarritutakoa izatetik, mendizaletasunean errotutakoa izatera pasatu zen.
|
|
|
Gainera Sü Azia elkartearen xedeak aipatu zizkidan. Beraz etsidurarik ez zidan agertu, eta ez nuen inondik ere asmatzen ahal
|
bi
egunen buruan hedatu beharra zen berri latzaren menturarik. Itxura guztien arabera, bihotzak huts egin dio, beharbada nekaduraz.
|
|
|
Haatik Allanderi ama Pettarretik etorri zitzaion, niri aldiz Basabürütik, Altzaiko menditik. Beraz urguilu poxi batekin erran dezaket Allande eta
|
biak
zuberotar osoak garela. Ez dakit hortako ginen ote hain ongi konpontzen, bestalde politikan bereziki genituen diferentzia batzuen gainetik?
|
|
|
· Züberoa Herria (euskaraz eta frantsesez, baita euskaraz eta gaztelaniaz), Elkarlanen, 2013
|
Bien
izenean eman zuen, baina berak hamarretarik zortzia eginez: nik Zuberoako historia laburra baizik ez dut hor idatzi.
|
|
|
Holaxe beraz abertzaletarzüna nola sortü zeion eta
|
bi
urte berantago, 1980an Iparretarrak erakundeko bi lagün hil ziren Baionan, suprefeturaren kontrako egintza bat prestatzen ari zirenean. Txomin Olhagarai eta Ramuntxo Arruiz güdülarien hiltzeak lazgarriko bihotz hunkidüra Iparralde osoan sorrerazi züan eta ondorioz honenbeste militante bultzatü sasiko güdükan sartzea.
|
|
|
Holaxe beraz abertzaletarzüna nola sortü zeion eta bi urte berantago, 1980an Iparretarrak erakundeko
|
bi
lagün hil ziren Baionan, suprefeturaren kontrako egintza bat prestatzen ari zirenean. Txomin Olhagarai eta Ramuntxo Arruiz güdülarien hiltzeak lazgarriko bihotz hunkidüra Iparralde osoan sorrerazi züan eta ondorioz honenbeste militante bultzatü sasiko güdükan sartzea.
|
|
|
Euskara, euskararen berpiztea egünorozko bizitzan, Euskal Herri osoan eus karaz, betidanik Allanderen borroka bidea izan da eta beraz, erakasle behar gorrian zen AEK Xiberoko Gaü Eskolak, erakasle bolondres gisa behartü züan. Ez zen
|
bi
telefona dei izan beharrik. Hain xüxen, Jojo Etxebarne barkoxtar lagünak zion bezala:
|
|
|
Ontsa oritzen niz, nola ikastaldi batean, pista jokü batetarik landa, Gaü es kolako ikasle eta erakasleak loriatürik ginen haier beha.
|
Biren arteko
konplizitatea ikusi behar zen hitz batetaz mintzatzen zirelarik. Erri karkaza bateki ürrentzen züan ondoko ikusbide hau Allandek bigabostetan aipatzen züan:
|
|
|
Ez züan ez, gogoeta handirik eramanen beste hitz baten edireiteko, ützülpengintzak, artetarik, libertate osoan kurritü behar beitü eta segürtamen hau
|
bi
hoiek ontsa bazakien, beraz, üsüan erriño eta begi klixka batek eztabada güziak geldiarazten zütüan.
|
|
|
lürra eta euskara, herria eta hizkuntza hots, berriz esküalatzeko bideak ideki zütüen" Autonomia" deitü aitzin xedean. Eta hola nola, Hizkuntza eta Herria
|
bi
idiak üztarrian, pertika esküan, Autonomia aitzin xedea organ sartürik, abiatü zen Allande unaia bere ondoan zoatzan honenbeste abertzaleeki, hazigarri zen (eta orano den funtsean)," Eraikitzen" taldean hontürik izan zen eta aitzin xedetik xede osoalat egiaztatü züen honenbeste alkarteek, (sindikat, sozial saileko talde, kirol talde, kultur eta hizkuntza batzorde etb...) Ipar Eus... Allanderi galtegiten zeiolarik zer ote den autonomiaren bidean beste batean ez dena eta egün batez Euskal Herriko Iparraldealat heltüko denez, erantzüna bertan heltzen zeion:
|
|
|
Hola nola lan sail berri hontan, honenbeste pastorala libürü xüxentü zütüan eta ber ildotik doan Jean Louis Davant euskaltzaina Xiberoko hixtoriaren lantzeko behartü züan.
|
Biek
eta Christophe de Prada argazkilariak egin argazkiek apaintürik Züberoa Herria libürüa idatzi züen. Egünko Xiberoa agertzea helbürüa züen eta ez hegoaldean hain gustüko düen Xibero mitiko bat.
|
|
|
" Militantziak bizitza hartu deit!..." bat militantzean... Güdükarte goxoek (Paueko presontegitik
|
bi
kideen libraztea ikusbidez) indarrak berritüz eta güdükarte txarrek (militanteen heriotza besteak beste...) egartüz. Haatik, azken horietarik ixil ixila bere korpitzan egartü düan tortürazalea, hortzetako mina izan da.
|
|
|
Agitü izan zeitan Ane emazteareki hebentik Altzairat joaitea, JeanMixel Bedaxagar, Ttitika Rekalt eta Juan Mari Beltranen ekitaldialat. Txaranbela soinütresnaren eta kantatzeko manera zaharreko edo atonala denaz egin züen emanaldian, aldameneko jarleküan
|
bi
hegoaltiar ziren, espeleologoak. Haiekila amiñi bat mintzatü nintzan eta Allendereki izanak ziren aitzineko egünean, Xiberoko gaüzetaz informazionea biltzen.
|
|
|
Eta ondoko egünean ere berareki biltzeko ziren. Üdan, Gaü eskolakoek ikastaldia antolatzen düe aste betez, pastoralen
|
bi
emanaldien artean. Orai hasiak dira hiru emanaldi emaiten.
|
|
|
Azken hogei urte hoietan, Mendikotan, laborantxa eskolan. Bena egin üken düe Berrogainen
|
bi
aldiz, Mauleko Agerrian behin. Xiberotarrentako emaiten dira eskolak bereziki, bena baita baxenafartar, lapurtar, hegoaltiar edo kanpotik jiten direnentzat ere:
|
|
|
Eüskararen mütür
|
biek
, xiberera eta mendebalde edo bizkaiera mintzazaleek beti üken dügü alkar ontsa hartzeko zoria. Agian, erdiko mintzajeek egite bazüela, nolabaiteko batarzün bat, gü mütürretako biek kanpo üzten güntüana.
|
|
|
Eüskararen mütür biek, xiberera eta mendebalde edo bizkaiera mintzazaleek beti üken dügü alkar ontsa hartzeko zoria. Agian, erdiko mintzajeek egite bazüela, nolabaiteko batarzün bat, gü mütürretako
|
biek
kanpo üzten güntüana. Hegoaltean diren institüzione eta diharü hanitxek sortü düe, beste hainbat erakünteren artean, bizkaieraren alteko Labayru sendoa Bizkaiko Sü Azia edo izan ziteana, eta ahülago den Euskerazaleak.
|
|
|
Edota" Kantore kronika" izeneko emanaldia, non dantzan eta kantatzen ez omen zakianak argitarzün zinez interesgarriak emaiten zeizgün Xiberoko 40 üngürü khantore nausietaz, hain ezagütürik direnak, ikusbidez: Txori erresiñula, Eperra, Goizian goizik, Orai hasten niz kantatzen herrikoiak direnak; Etxahun Barkoxe ren Maria Solt eta Kastero edo
|
Bi
bertset dolorusik; Etxahun Iruriren Ai zer plazera eta Ama Euskadi; eta baita egünko kantariek sortüak ere, hala nola Berzaitzen Baratze bat.
|
|
|
Ekonomian Polinesiako autonomia erabat Parisen menpeko da eta hori ozen salatzen dute abertzaleek. Frantziako presidentearen bisitaren karietara, Tavini Huiraatira (Polinesia Askea) alderdi abertzaleak
|
bi
manifestazio anto latu ditu asteburuan. Atzo elkarretaratze bat egitekoa zen Oscar Temaru, Tavini Huiraatirako buruzagia, Faa' ako udaletxe aurrean (bertako alkate da) eta, ondoren, ibilaldia Papeete hiribururaino, abertzaletasunaren figura nagusia izandako Puvanaa a Ooparen oroitarriraino.
|
|
|
Pettarreko lau herrik paratutako ‘Abdelkader’ pastoralaren lehen agerraldiak arrakasta izan du. Berriz antzeztuko dute ostiral arrats honetan eta abuztuko lehen
|
bi
igandeetan
|
|
|
Go rrien aldetik, berriz, guztiz alderantziz agertu behar da, eta horretan gaizto sinesgarriak, hots, oso garratz, gogor eta ahoberoak izan ziren, besteak beste, Bugeaud jeneral frantsesa jokatzen zuen Allande Davant eta Clauzel egiten zuen Be ñat Kaskü.
|
Bi
alditan bederen, gorriek hainbeste zuten suharki jokatu, non mikrofonoak makilekin nahigabe jo zituzten. Biziagoa izatea merezi izan go zuena, berriz, soinularien taldean jelkaldiaren zenbakia azaltzen duten pane len ezarlea zen, behin baino gehiagotan oso berandu ibili baitzen jarduera ho rre tan.
|
|
|
Txalo zaparrada handia eta merezitua jaso zuen 24 jelkaldian eman zuten dan tza sorkuntzak. Honetan ederki ari izan ziren pastoraleko hamahiru dantzariak, hauetatik 11 neskak zirela, eta mutikoak
|
bi
baizik ez.
|
|
|
Trajeria baten historia llabürpena den lehen perediküaren emailea dateke Jean Claude Barthaburu, eta hori eginen dü
|
bi
agerraldietan. Historiaren erakaspenak lau aizetara zabaltzen dütüan azken perediküarentako, berriz, bost emazte dirateke, horietarik bata bi agerraldietan ariko delarik.
|
|
|
Trajeria baten historia llabürpena den lehen perediküaren emailea dateke Jean Claude Barthaburu, eta hori eginen dü bi agerraldietan. Historiaren erakaspenak lau aizetara zabaltzen dütüan azken perediküarentako, berriz, bost emazte dirateke, horietarik bata
|
bi
agerraldietan ariko delarik. Lehen agerraldikoak dütükegü:
|
|
|
Eüskaldün, bai... bena Frantses ere! Ürrentzeko
|
bi
hitz erran dezagün trajeria honen personaje nausiaz. Garat anaiak, Josepe eta Domingo, Lapurdiko ordezkari izendatürik izan ziren, Luis XVI. Frantziako erregeak, 1789ko urtarilan, deitü zütüan Batzar Nausietara.
|
|
|
Arren, züberotarraren ahozkatzea süstatzekotan, nola plantatü dü Sü Aziak? Sinple sinpleki, eta hatsarre hontan pürü, züberotarrez izkiribatürik izan diren gaüza elibat, lehenagokoak nahiz oraikoak, irakurtez
|
bi
botzetara, bi jenteren arteko kumersa gisan. Lehen lehen entzügei horietan dirateke, arren, Émmanuel Inchauspé züberotar hizkuntzalari famatüak hontü zütüan ‘Iturriagaren elhestaldiak’ bi botzetako kumersak eta haur literatürako pasta elibat ere.
|
|
|
Arren, züberotarraren ahozkatzea süstatzekotan, nola plantatü dü Sü Aziak? Sinple sinpleki, eta hatsarre hontan pürü, züberotarrez izkiribatürik izan diren gaüza elibat, lehenagokoak nahiz oraikoak, irakurtez bi botzetara,
|
bi
jenteren arteko kumersa gisan. Lehen lehen entzügei horietan dirateke, arren, Émmanuel Inchauspé züberotar hizkuntzalari famatüak hontü zütüan ‘Iturriagaren elhestaldiak’ bi botzetako kumersak eta haur literatürako pasta elibat ere.
|
|
|
Sinple sinpleki, eta hatsarre hontan pürü, züberotarrez izkiribatürik izan diren gaüza elibat, lehenagokoak nahiz oraikoak, irakurtez bi botzetara, bi jenteren arteko kumersa gisan. Lehen lehen entzügei horietan dirateke, arren, Émmanuel Inchauspé züberotar hizkuntzalari famatüak hontü zütüan ‘Iturriagaren elhestaldiak’
|
bi
botzetako kumersak eta haur literatürako pasta elibat ere.
|
|
|
Allande Socarros euskaltzain urgazleak eüskararen saileko bere jakitateak ekarriren dütü eta Marcel Be daxagar eüskarazko irratilari ohiak, berriz, eüskaraz düan trebetarzünaz gain, jakintza teknikoak ere ekarriko dütü.
|
Bi
arizale horien helbürüa –berriz ere erraiteko–, eüskararen aspaldiko denboretako ahozkatzearen jakilegoaren zabaltzea dateke. Poscast delako baten, teknika moldadüraren aldetik, hontzeko maneretan lagüntzale baten beharra ükenik, Dominique Barreix jüntatü zaie Sü Aziakoer.
|
|
|
XiberoKazten bidez hedatürik diratekean beste
|
bi
entzüngeiak dirateke, berriz, interneten bidezko zuberotar.free.fr züberotarraren ikasbideko ikasgeien zabaltzea eta Züberoako kantagintzako Sü Azia sonüki bildümako ekeien baliatzea. Azken egingei honentako, Euskal Kultur Erakundeak 1.500ko diharülagüngoa bat eman deio jada Sü Aziari.
|
|
|
Pastoraleko historia llabürbiltzen düan Lehen Perediküa emanen düe Alicia eta Aurélie Chabay ahizpek eta trajeriaren erakaspenak emaiten dütüan Azken Perediküaren kantazale dirateke Charlotte Baumel, Maider Davant Urruty eta Laurentx Uthurralt. Trajerian, bata bestearen eretzean diren
|
bi
gizataldeen ban derainak dütükegü, azkenik, Urdinen gaintitik Margot Faurie eta Gorrien aldetik Marlène
|
|
|
Jean Mixel Bedaxagar Sü Aziko alkartebürüa eta Allande Etxart
|
bi
libürüen presentazionean
|
|
|
" Sü Azia alkarteak
|
bi
ützülpen lan berri argialatü dütü" 2
|
|
|
Züberoako eüskararen süstatzeko eta hazteko eginahaletan ari den Sü Azia alkarteak
|
bi
libürü berri argialatü dütü, biak ützülpen lanak.
|
|
|
Züberoako eüskararen süstatzeko eta hazteko eginahaletan ari den Sü Azia alkarteak bi libürü berri argialatü dütü,
|
biak
ützülpen lanak.
|
|
|
Bestea da, Jose Miguel Barandiaran antropologo famatüak Liginaga Astüe herrian 1937 urtean egin züan egonaldian espainolez izkiribatü zütüan xehetarzün eta oharren Allande Etxart eüskaltzale ezagünak züberotarrealat ezartea.
|
Bi
libürü hauk dagün ürrietan agitüko den Sarako Eüskal Idazleen Biltzarrean Sü Aziaren erakusmahainean presentatürik di rateke.
|
|
|
Hitz gütiz, gaüza hanitx hunkitzen dü istoria llabür horietan: lehe nago ko laborantxa, ekoizte hanixtarzüna Züberoako etxalte batetan, gizaldi bakoitxaren leküa eta egitekoa familia handi batetan (15 bat pertsona ber hegatz pean!), ezkontze" arranjatüa" eta gazteen amo dio nekeziak XX. mente hatsarrean, errejentsa gazte baten entrabalak Züberoako he rri ttipi eta baztertü horietan Bigerren Mündü Gerla beno lehen,
|
bi
min tzaje ezbardinen ar teko joküa (eüskara güneko mintzajea eta frantses kanpotiarra) eta gorabeherak eüskara elebakoitxeko züberotar laborari gizartean, züberotar emazte gazte batentako" gizarte igangailüa" eta frantses min tzajearen bidezko emanzipazionea...
|
|
|
Haren izena eta izana hanitx ezagütüak balin badira ere,
|
bi
hitzez oritaraz dezagün nor zen Jose Miguel Barandiaran eta zer plantaz egin züan egonaldi bat Züberoako Basabürüko herri ttipi hortan.
|
|
|
|
Bi
libürü horik 12 eurotan bakoitxa salgei dirade. Norapait igortekotan, pos ta kostüak gehitü behar dira.
|
|
|
Eta azken horren heriotzaren ondotik bakarrik segitu zuen Zuberoako berrien ematen 2016tik. Hemen lau artikulu argitaratzen ditugu,
|
bi
pastoralei buruz. Irakurlearentzat parada izanen da ikusteko nola Allandek ongi idazten zuen zubereraz, zuberera sotil eta aberats batez.
|
|
|
Lehen artikuluan 2019ko Pagolako Domingo Garat pastoralaren azken mustraka azaltzen du, beti irakurleari pastorala ikusteko gogoa ematen eta kasu hone tan Domingo Garat pertsonaia nagusiaren
|
bi
aldeak erakusten, euskalduna eta frantsesa.
|
|
|
Bigarren artikuluan, 2021eko uztailaren 15ekoan, Marcel Bedaxagarrekin sortu zuen Xiberokazt podcast delakoa aurkezten zuen.
|
Bi
helburu nagusi zituzten, euskaldun xiberotar gazteei entzunaraztea nola adinekoek zuberera ahoskatzen zuten eta bestalde zubereran erabiltzen den alokutibotasuna erakustea. Hor ere gibelean ziren Allandek zituen euskararen bizindarraren axola eta bere jakitatea partekatzeko zuen gustua.
|
|
|
Azken artikulua 2021eko urriaren 7koa da eta hau da Herrian idatzi zuen azkena. Sü Azia elkarteak argitaratu zituen
|
bi
itzulpen aipatzen ditu. Jakin behar da Sü Azia elkartearen helburu nagusia dela zubereraren sustengatzea, hedatzea, argitaratzea, eta lan horretan Allande lehen lerroan zen, bere denbora eta indarrak kalkulatu edo neurtu gabe.
|
|
|
Sü Azia elkarteak Maulen eta Atharratzen merkatariengan eraman zuen euskararen aldeko kanpainaren zailtasunak aipatzen zituen eta nola Zuberoa gero eta erdaldunago zen hola bukatuz: " Euskararen beherakada itzelaren kontutik, Ipar Euskal Herriko beste
|
bi
herrialdeei alderatuta, ez dugu be rezitasunik... Peko errekarat goaz guztiak".
|
|
|
Lehen elkarrizketa 2014ko urtarrilaren 13an Berria egunkariaren Ipar Euskal Herriko Hitzan argitaratu zen, Ainize Madariaga kazetariak eramanik. Hor no la abertzaletu zen kontatzen zuen, hori beti umorearekin(" Umorerik gabeko jendarte bat sekta bat da; egitura totalitario bat!" ohartzen zen), nola Iparretarrak taldean sartu zen, klandestinitatean baina borroka armatua egin gabe, nola atxilotua izan zen
|
bi
aldiz; gero nolako Zuberoako hautetsi izan zen: " Bide egin dezakezu abertzale ez direnekin.
|
|
|
Manu Gojenola bizkaitarrak ere Allande ongi ezagutu zuen," Xiberoko enbaxadorea" deitzen zion. Manuk bere lekukotasuna zuberotarrean idatzi du
|
Biz
kaiaren eta Zuberoaren artean zubia eginez, Allandek egiten maite zuen bezala. Horretan xeheki erakusten digu nola Allanderen jakitatea handia zen zuberotar kulturaz (pastoralak, maskaradak, kantuak, dantzak...), zubereraz (hitzen erranahia, jatorria, beste hizkuntzen eragina, hitz zaharrak...)," üngürüan agitzen zen orotaz", baita ere nazioarteko berriez.
|
|
|
Euskaldunon Egunkaria 28 lagun ho tzagatik hil ziren. Zifra hori oso mugatua dago, Frantzian gaur egun, gutxienez 220.000 herritar
|
biz
itegirik gabe direla eta beste sei milioi larri bizi direla jakinez gero.
|
|
|
Castelloko probintzian, autobus batek izandako istripuan zauritutako
|
bi
ikasle eta bi gidatzaile frantziarrak eta ezbehar horretan minik hartu ez zuten beste 46 gazteak eta irakaslea Marseillako Marignane aireportura iritsi ziren atzo goizean. Haurrek ez zuten autobus edo trenez etxeratu nahi izan eta horretarako, aseguru konpainiak agindutako hiru hegazkinetan itzuli ziren Frantziarat.
|
|
|
Castelloko probintzian, autobus batek izandako istripuan zauritutako bi ikasle eta
|
bi
gidatzaile frantziarrak eta ezbehar horretan minik hartu ez zuten beste 46 gazteak eta irakaslea Marseillako Marignane aireportura iritsi ziren atzo goizean. Haurrek ez zuten autobus edo trenez etxeratu nahi izan eta horretarako, aseguru konpainiak agindutako hiru hegazkinetan itzuli ziren Frantziarat.
|
|
|
Ezbeharra, igande goizeko 1.17etan gertatu zen A autobideko 362 kilometroan, Castello hiritik 70 kilometrora. La Ciotat hiriko Matagots ikaste giko 48 ikasle, lau irakasle eta
|
bi
gidatzaile Sevillarat zeramatzan autobusak go gorki talka egin zuen, apur bat lehenago gertatutako istripu baten ondorioz, au tobidean zeharka iraulita zegoen kamioiarekin. Autobusaren aurrealdea txiki tuta geratu zen txokearen eraginez, irakasle bat hil zen eta bi haur, bi irakasle zein ere bi gidatzaileak zauritu ziren.
|
|
|
La Ciotat hiriko Matagots ikaste giko 48 ikasle, lau irakasle eta bi gidatzaile Sevillarat zeramatzan autobusak go gorki talka egin zuen, apur bat lehenago gertatutako istripu baten ondorioz, au tobidean zeharka iraulita zegoen kamioiarekin. Autobusaren aurrealdea txiki tuta geratu zen txokearen eraginez, irakasle bat hil zen eta
|
bi
haur, bi irakasle zein ere bi gidatzaileak zauritu ziren.
|
|
|
La Ciotat hiriko Matagots ikaste giko 48 ikasle, lau irakasle eta bi gidatzaile Sevillarat zeramatzan autobusak go gorki talka egin zuen, apur bat lehenago gertatutako istripu baten ondorioz, au tobidean zeharka iraulita zegoen kamioiarekin. Autobusaren aurrealdea txiki tuta geratu zen txokearen eraginez, irakasle bat hil zen eta bi haur,
|
bi
irakasle zein ere bi gidatzaileak zauritu ziren.
|
|
|
La Ciotat hiriko Matagots ikaste giko 48 ikasle, lau irakasle eta bi gidatzaile Sevillarat zeramatzan autobusak go gorki talka egin zuen, apur bat lehenago gertatutako istripu baten ondorioz, au tobidean zeharka iraulita zegoen kamioiarekin. Autobusaren aurrealdea txiki tuta geratu zen txokearen eraginez, irakasle bat hil zen eta bi haur, bi irakasle zein ere
|
bi
gidatzaileak zauritu ziren.
|
|
|
Haur gehienak autobusetik irten baldin baziren ere, larri zauritutakoen kasuan tresneria berezia erabili behar izan zuten erreskate egil eek. Zaurituok hanketako eta bularreko hausturak pairatu zituzten eta lesio handienak izan zituzten
|
bi
irakasleak larrialdietako unitate batean jarri zituzten.
|
|
|
Orain dela
|
bi
mende Euskal Herrian kokatua zen mendi zorrotz eta gotor hau Biarnon da gaur egun. Euskal herritarrok joan gaitezen gailur zail honi agur eta ohore egiterat.
|
|
|
" Sü Azia alkarteak
|
bi
ützülpen lan berri argialatü
|
|
|
Liburua
|
bi
zatitan banatua da: lehenean Allandek berrogei bat urtez argi taratu zituen artikulu edo liburu zati hautatuak proposatzen ditugu, bigarrenean Allande ongi ezagutu zutenen lekukotasun batzuk.
|
|
|
Zailtasun maila guztiak dauzka eta hornitua dago. Harat joateko,
|
bi
bide daude: bata, Montori herritik igarota; eta, bestea, Sarantzüne edo Barlanes aldetik etorrita.
|
|
|
Horietarik zonbait baleite lür auhertü edo tartatü ere diren, bena ontsatto, aldiz, etxe bastiarazteko eremü egin dira. Azken kasü hontan, horrek erran nahi lüke herri zonbaitetan laborariak gütitü direla, edo lür eremüen baliapenarentako antoladürarik ez dela plantan ezarri, nahiz
|
bi
arrazuak ere badirela.
|
|
|
ardi ezne erraberokoa, Ossau Iraty eta Ossau Iraty ezne erraberokoa. Gaz nak
|
bi
markarekila saltzen dütü: Azkorria eta Ardika.
|
|
|
Berrogei bat hoillako zonbait aldiz haboro bazütüanaldizkari hau parte desbardinez eginik zen: hatsarreko bizpahiru hoilletan, erran zahar elibat emanik ziren; ondoko
|
bi
hoilletan eta ürrentzealako lauetan, urte berriko egünaria (edo egütegia) agertzen zen; erdiko hoilletan, aldiz, honenbeste artikülü, hamar bat edo, argialatürik ziren. Egünariak bazüan berezitarzün oso interesgarri bat, hots hilabete zonbaiten izen zaharrak agertzen zirela, latinisatürik izan beno le henagokoak, hala nola ostaroa edo martxoa, jorraila edo apirila, epaila edo maiatza, bagila edo arramaiatza, bürüila edo setemera, azaroa, aldiz gorotzila ere deitzen zelarik, negila edo abentüa...
|
|
|
Ordü da orai
|
bi
hitz erran dezagün Ziberoko Egünariaren joanarazle nausia izan zen Jean Félix Larrieu mauletarraz(). Ezen, kaseta argialatzearen lehen hiru urtetan, Zunharretako seme zen Jean Iribarne erretora izan bazen ere bürüzagia, hortik aitzina, eta ürrentzeala artino, Jean Félix Larrieuk zütüan Ziberoko Egünariaren giderrak etxeki.
|
|
|
Bost eüskaltzale hauk, Kepa Altonaga ünibertsitalari eta idazle adiskideak deitü düan Atharratzeko taldeko kideak ziren*. Hala deitü dütü, Basabürüko herri nausikoak edo üngürükoak zirelako eta Atharratzen 1910ean eta 1912an agitü ziren
|
bi
biltzarren handitan peredikü egile gisa erauntsi zirelako. 1913 urteko Ziberoko Egünariaren erraner sinetsi behar bazaie," Atharratzeko taldea" xehetarzün handiz aipatzen düan Kepa Altonagaren artikülüa, ondoko esteka elektroniko hontan ediren daite:
|
|
|
Ordünko eüskaltzaleen mündüan ezagütürik zen eta goraipatürik ere, zeren eta Euskaltzaindiko ürgazle izentatü beitzüen 1919 urtean. Ospe eta mereximentü handiko hizkuntzalaria izan den Resurreccion Maria de Azkuerekin harreman jarraikiak zütüan, Kepa Altonagak ediren
|
bi
leterak agerialat ekarri düen bezala. Bada, halere, Jean Félix Larrieuren bizi aberats hortan misterio bat:
|
|
|
Bertan ezagutu nituen Gabi Mouesca, Gabi Oiharzabal eta Mattin Larzabal, besteak beste. Baina Gabi Mouesca eta
|
biok
ez ginen ber denboran IKn sartu; berantago topo egin genuen bertan. " To, hi hemen?
|
|
|
Ni armarik gabeko sailean ari nintzen lanean; politikagintzan.
|
Bi
adar baitzituen, politi koa eta armatua, nahiz eta biak politikoak diren. Klandestino legala zara etsaiak ezagutzen ez zaitueno; gero ilegala bilakatzen zara, kur kur!
|
|
|
Ni armarik gabeko sailean ari nintzen lanean; politikagintzan. Bi adar baitzituen, politi koa eta armatua, nahiz eta
|
biak
politikoak diren. Klandestino legala zara etsaiak ezagutzen ez zaitueno; gero ilegala bilakatzen zara, kur kur!
|
|
|
Xiberotar/ batua Hiztegi ttipi bat ere agerrarazi züan orano erabilten dügüna Xiberoko Botzan. Proba
|
biak
joanarazten ahal direla gogoa balinbada, eta eüskalkiak ez direla mentüz iragana bena bai geroa.
|
|
|
Gure webgünearen xüxentzale izan da ere
|
bi
urtez, artikülü bakotxak arra irakurten eta xüxentzen züntüan (egünkal bi). Horrez gain ez züntüan sinpleki xüxentzen, bena gorriz markatzen hütsak eta inportantena markatzen zertako ez zen xüxen eta zertako hala ezkiribatzen zen eta ez hala.
|
|
|
Gure webgünearen xüxentzale izan da ere bi urtez, artikülü bakotxak arra irakurten eta xüxentzen züntüan (egünkal
|
bi
). Horrez gain ez züntüan sinpleki xüxentzen, bena gorriz markatzen hütsak eta inportantena markatzen zertako ez zen xüxen eta zertako hala ezkiribatzen zen eta ez hala.
|