|
2000
|
|
|
Ia
|
bi
mende igaro dira lehendabizikoz Grimm anaiek ipuin bilduma kaleratu zutenetik. Hasieran sortutako gaitzespena lilura bihurtu da mundu osoan.
|
|
|
Valdez ek eta Cordova k bezala, izen espainola du irlatxoak. Duela
|
bi
mende, hegoaldekook gaupasarik gabeko inperioa genuenean, Arteaga, Fidalgo, Martinez, Lopez de Haro, Bodega y Quadra eta Malaspina nabigatzaileak hemen pasatu ziren, baina finkatzeke, gaztelerazko leku izen batzuk utzirik soilik. Joan den gizaldiaren hasieran ere bisitari izan ziren:
|
|
|
Batasunaren partaide diren hainbat estatutako agintari sozialistek ere ez dute lortu ezaugarri hori EBri ematea; ingeles erako" sozio liberalismoa" ren desitxuratze estrategien anbiguotasuna areagotu besterik ez baitute egin. Gaur egun Europan boterean dauden sozialdemokratak monetaren egonkortasunaren eta aurrekontu zorroztasunaren izenean, borroka sozialaren bidez azken
|
bi
mendeetan lortutako emaitza miresgarrienak suntsitzen ari dira: unibertsaltasuna, berdintasuna eta nazioartekotasuna.
|
|
|
Scrapie" edo dardarakorra izeneko gaitza 1732an ardietan agertutako gaixotasuna da, kutsatutako animaliaren kirio sistema eragiten duten proteina okerrekin lotua dagoena. Berez, gizakiarengana ezin da igaro gaixotasun hau eta horrela izan da
|
bi
mende eta erditan, baina egun batean norbaiti animalia belarjaleak haragijale bihurtzea bururatu zitzaion eta gaur egungo amesgaiztoari atea ireki zion.
|
|
|
Abeltzaintzak, eta bereziki esne sektoreak jasan duen espezializazioa dela eta, kanpoko arraza kopurua emendatuz joan da azken
|
bi
mendeetan. Esne behiek zabalkuntza handia izan dute, frisona arrazak batez ere.
|
|
|
Izan ere, badirudi ezen orain dela
|
bi
mende eta erdi —Urbiain fundatu zenetik ehun bat urte geroago edo, beraz— lehorte izugarria izan zela Urbiainen, ekainean eta uztailean ur xortarik ere egiten ez zuela. Eta ekainaren azken aldean herritarrak kezkatzen hasi, eta uztail osoan prozesioan atera zuten herriko patroina, zeina baitzen denbora hartan san Mamerto, bere ezin konta ahala mirakuluengatik ezaguna izan zen Vienako artzapezpikua, baina alferrik.
|
|
|
Eta arras beldurtu nintzen, pentsaturik frantsesen gaitza izan zitekeela, edo, bertzenaz, napolitarrena, zeren, erran komunak dioen bezala, zenbat buru, hainbat aburu, eta zeren eritasunaren eta gaitzaren itsusia ez baita nehoiz gure baitan sortzen eta errotzen baina etsaiarenean, eta hala gertatu zen
|
bi
mende lehenago ere, noiz eta Napolin frantsesen kontrako gerla piztu baitzen, eta noiz eta, haren ondorez, berretu, emendatu eta hedatu baitzen narrio eta arrazadura hura, erraiten zutelarik batzuek ezen soldadu frantsesen kulpa eta faltagatik izan zela, eta bertzeek napolitarrenagatik, ongi dakikezun bezala.
|
|
|
Eta ibai Orinocoren ahorat iristeko, bertzalde, La Hispaniolan lehorreratu genuen, lehen urrats gisa, profitatuz galeoi flotak uharte hartan egin izan ohi zuen geldialdia. ...ko uhartea esklabo beltzez beterik zegoela—, halako tailuz, non, handik aitzina, baltsa hartan abia baikintezkeen, lehenik ekialderantz eta gero hegoalderantz, uhartez uharte —zeren eta inguru hura arrosario bat omen zen, uharte tipiz osatua—, Tierra de Graciaraino edo Trinidadeko uharteraino, eta handik ibai Orinocoko ahorat, Tierra de Graciako golkoko ur gezetan barrena, non kasik
|
bi
mende lehenago egon baitzen Kolon, sinetsirik ezen Paradisua aurkitu eta kausitu zuela.
|
|
|
Machen ideiak une hartako testuinguru intelektualean hedatuz joan ziren pixkanaka, haietako batzuk aldez aurretik Helmholtz, Kirchhoff eta beste zenbait zientzialariren lanetan ere suma daitezkeen arren. Horien denen xedea, dena dela, fisiko eta psikikoaren arteko erlazioak garbi eratzean zetzan, Descartesek
|
bi
mende lehenago jarritako muga dualista hura gainditu nahian10.
|
|
|
Jakina, egitasmoa bukatu gabe geratu zitzaion, batez ere Leibnizen logikaren eskema aristotelearrak, proposizioa subjektu/ predikatu moduan soilik onartzen baitzuen eta ez era erlazionalean, galgatu zuelako.
|
Bi
mende geroago, 1879an hain zuzen ere, Fregek Begriffsschrift edo Kontzeptugrafia26 idatziko zuen, logika paradigma zehatz eta ez aristotelear gisa finkatuz, eta Leibnizen asmoak berpiztuz. Idatzi honek eta George Boole ingelesaren The Laws of Thought [Pentsamenduaren legeak] liburuak logika matematikoan izandako iraultzaren zutabeak ezarri zituzten.
|
|
2001
|
|
|
|
Bi
mende eta erdi beranduago, 1793an, Bilboko erregidore batzordeak zera eskatu zion Juan Ortiz de Azorin korrejidoreari, Alejo de Miranda izenekoari errota zaharra izandakoaren gainean okindegia eta labeak egiteko planoak egin ziezazkiola. Horixe da historiak dioena behintzat.
|
|
|
Euskal Herriak hogeita bi urte pasa ditu egungo markoan, baina lehenagoko
|
bi
mendeak ez dira alferrik pasa. Abertzaleok ezagutzen dugun Euskal Herria (sei edo zazpi lurraldekoa) Frantzia nahiz Espainiako egitura politikoen azpian egon da azkeneko bi mendeotan.
|
|
|
Euskal Herriak hogeita bi urte pasa ditu egungo markoan, baina lehenagoko bi mendeak ez dira alferrik pasa. Abertzaleok ezagutzen dugun Euskal Herria (sei edo zazpi lurraldekoa) Frantzia nahiz Espainiako egitura politikoen azpian egon da azkeneko
|
bi
mendeotan. Egitura politiko horien eraginak eta ondorioak ezin daitezke eraldatu, ez hogeita bi urtetan eta are gutxiago bizpahiru urtetan.
|
|
|
Abertzaleen ikuspegiak ezberdinak dira. Honetara iritsita, zein da abertzaleen ikuspegitik proiektu egokiena azkeneko
|
bi
mendeotan estatu horiek izan duten eragina ezabatzeko. EAEren espresio politikoetatik abiapuntu berri bat garatzeko gai baldin bagara, Euskal Herri osoari kalte ala mesede egingo al dio horrek?
|
|
|
Istorio hau, modu egokiagoan, errimaturik eta gaztelera aberatsean Felix Maria Samaniego() biasteriarrak idatzi zuen duela
|
bi
mende pasatxo. Bereak dira, halaber, beste hainbat fabula ezagun:
|
|
|
Herrian nabarmentzen den eliza San Joan Ebanjelizatzailearena da. XVI. mendean altxatua, hurrengo
|
bi
mendeetan zenbait aldiz berritua izan zen, eta barruan Berpizkundeko eta Barroko estiloko erretaula ederrak ikus daitezke.
|
|
|
Bere jatorria J.M. Lojendiok argitu zigun Eganen argitaratua izan den  hitzaldi eder batean2 Ez dugu Peru, gezurra badirudi ere, J.J. Rousseau-gandik oso urruti sortua. Egia ere da, bai, Basagizon Ona kristau misiolariek aurkitu zutela, Rousseauk baino
|
bi
mendez lehenago, eta Europan barrena erakutsi.
|
|
|
Izan ere, hizkuntzaren lurrak eta mugak mehartu eta murriztu ahala, hedatzen eta aberasten ari dira literaturarenak. Eta ondorio horren balioa ez da
|
bi
mende horietan ahitzen.
|
|
|
Bere buru berde erraldoian, garai, toki eta erregistro guztietako euskara guztiak kabitzen ziren: berdin egiten zizun Axularren liburuak bezala nola Bizkaiko azken baserriko aitona hortzik gabeak orain
|
bi
mende egingo zizun bezala, era arrunt eta estandarrenak ere ahaztu gabe, noski. Harrigarria zen; denok, une batean edo bestean, izatea amesturiko hiztun aparta, bikain, egoki, tenoreko, ezin hobea zen.
|
|
2002
|
|
|
|
Bi
mende osoz egon ziren Arregitarrak baserrian, azken oinordeko gisa berriro emakume bat geratu zen arte. 1920an Frantziska Arregik Juan Ignacio Mendiguren ekarri zuen auzotik etxera.
|
|
|
Hurbileko begirada» idazlan argiaren bidez azaltzen du Ongarri argitaletxeak plazaratutako «Canopus» liburu ederrak, argentinarren gehiengo bati iraganean eta gaur egunean jasatea egokitu zaien egoera tamalgarria. Duela
|
bi
mende inguru, batik bat Europa aldetik, itsasoa zeharkatu eta Argentinako lurraldeetan finkatu ziren haien ondorengoak, aireportuetako leihatiletan pilatzen dira egun, arbasoen lurraldeetara itzuli ahal izateko baimena emango dien txartelen zain. Aurretik, jeneral kolpisten garai zitala, Peronen ondorengo diktadura militarra, haien jarraian bizi izandako itxaropenen porrota, goikoen ustelkeria...
|
|
|
Ipar Euskal Herrian egituren eraldaketa prozesua oso bestelakoa izan zen, zeren Frantziako Iraultzaren eta Estatu liberal frantsesaren agerpenak eta finkatzeakabiarazitako eraldaketa liberalekin lotuta egon baitzen. Frantzian erakundeen aldaketaren muturreko izaerak Antzinako Erregimenak berezko zituen erakundeak akabatu zituen,
|
bi
mende lehenagotik arrastaka ekarritako homogeneizatze prozesubat jasan ondoren. Bestalde, jaiotzen ari zen Estatu frantsesaren zentralismo gogorrak ahuldade bikoitza eragin zion Ipar Euskal Herriari, etapa berriaren bereizgarri zen hazkunde ekonomikoan fruiturik lortu ahal izateko:
|
|
|
Gaur egungo ekonomia kapitalistetan soldatapeko lana da nagusi, baina horiez da berezko gauza, azken
|
bi
mendeetakoa baizik. Soldatapeko lana nagusi denekonomia hori baliabide produktiboen banaketa konkretu baten eta gizarte instituzio konkretuen menpekoa da.
|
|
|
Atzera begiratuz gero, erraz antzematen da ezen Unibertsitatea Euskal Herrian kokatzeko asmoak eta ahaleginak ugari izan direla azken
|
bi
mendeotan. Izanere, Europan Unibertsitatea instituzio kultural gisa bere lozorrotik atera eta prestigioa irabazten hasi zenean, XIX. mendetik aurrera, Euskal Herria unibertsitaterikgabe zegoen, eta horrela jarraitu zuen duela gutxi arte.
|
|
|
Aipatzekoada Ildefonso Gurrutxagaren lana, bereziki lehen gerra karlistari buruzkoa, bertanzuzenki kritikatzen zuelako Galindezek eta beste batzuk asmaturiko interpretazioa, non karlisten borroka euskal abertzaleena bihurtzen zen Galindezen artikuluetan.Argentinan beste saiakera garrantzitsu bat argitaratu zen Euskal Herriko gerra zibilei buruz, Ramon Aldasoro errepublikarrarena. Askatasunaren kontzeptuareninguruan artikulatu zuen bere diskurtsoa, azken
|
bi
mendeetan izandako bi gerrenazalpena egiteko orduan.
|
|
|
Euskal Herria bere osotasunean hartzea eta historiaren objektu berrietatikabiatzea artikulu honen lehenengo irizpideak izan badira ere, badugu hirugarrenirizpide bat gehitu beharra, batez ere, irakurleari egoeraren ulerkuntza errazteko.Zentzu horretan, eta irizpide gisa, denborari dagokionez, bi momentu edo garaizabal bereizi ditugu: Erdi Aroan eta Aro Berrian gertatutakoaren inguruan jardunduen historiografia, alde batetik, eta azken
|
bi
mendeetan jazotakoari buruz aritudena, bestetik.
|
|
|
XIX. eta XX. mendeei buruzko historiografiak azken
|
bi
mende hauetan EuskalHerrian hezkuntzak izan dituen ezaugarri nagusiak ezagutzea ahalbidetzen badiguere, ezin da esan gauza bera Aro Berriari dagokionez, edo, ikuspegi historiografikotik behintzat, egoera askoz ere pobreagoa dela aitortu beharrean gaude?; aregutxiago, Erdi Aroari buruz ari baldin bagara. Aurkitzen ditugun lanak oso sakabanatuak dira, eta askok ez dute ezer berezirik eskaintzen, edota oso ikuspegi mugatua dute.
|
|
|
Ez gara, ordea, lanbrotik atera eta kontuak ez daude argi batere, nik dakidala. Jakina, batek esan dezake euskaraz ardura hartu izan duten hizkuntzalari guztiek antzeko kezkarekin ikusi dutela, azkeneko
|
bi
mendeetan gutxienez, euskararen etorkizuna. Baliteke.
|
|
|
Azken
|
bi
mende hauetan indioek, gizon zuriek eragindako lokamutsak uxatu nahian, zenbat amets harrapagailu ez ote duten erre behar izan, ari nintzen pentsatzen nire kautan. Supituan, gurekin berbetan ari zen neskak aurpegia jiratu zuen.
|
|
2003
|
|
|
|
Bi
mende luzeko kultur ezarpenak bere ondorioak ekarri ditu: Hexagonoaren hizkuntza batzuk hil zorian daude (bretoieraz, esaterako, biztanleriaren %10 baino gutxiagok hitz egiten du) eta denek frantsesaren mesedetan galdu dute haien hizkuntz nagusigoa.
|
|
|
(...) Aurreko gure erreferentzia asko zaharkituta geratu zaizkigu.
|
Bi
mendetako irizpide politiko edo soziologiko sendoak hondoratu egin dira. Gauzen bilakabidea ulertu eta esplikatzeko urte luzez erabili izan dugun erreminta kontzeptualen kaxa bat batean desegokia geratu zaigu, bidean diren aldaketak neurtzeko gai izan behar duten tresna berrien faltan».
|
|
|
Azken finean, Estatu Batuen «konponketarako» gaitasuna Amerika Latindarrean ikusi da historikoki,
|
bi
mendez. Eta horixe da, hain zuzen, Irakeko krisi honek, bere gordintasunean, nabarmentzen duena:
|
|
|
Inportanteena kontzepzio horiek estatuaren administrazioan nola aplikatu ziren ezagutzea da, baita harrezkeroztik sortu zen kultur politika ere. Zentralizazioa, funtsean, ez da instituzioen politika soilik, kultura politiko baten ondorioa baizik, jendeak kultura hori
|
bi
mendez bere baitan barneratu du. Ez dut deus aldatu ez denik erran nahi, baina, funtsean, espiritua duela bi mendekoa bera da.
|
|
|
Zentralizazioa, funtsean, ez da instituzioen politika soilik, kultura politiko baten ondorioa baizik, jendeak kultura hori bi mendez bere baitan barneratu du. Ez dut deus aldatu ez denik erran nahi, baina, funtsean, espiritua duela
|
bi
mendekoa bera da. Irakasleak dira etsenplu agerikoena.
|
|
|
Konparazione, estatuaren gainean konfiantza gehiago dago hauteskundeen gainean baino. Hau da, Frantzian estatuak legitimotasun osoa dauka,
|
bi
mendez hartu duen legitimotasuna. Anartean, bi dira estatuaren baitan sortu diren egitura nagusiak:
|
|
|
Iparraldeko hiru euskal lurralde historikoak egitura batean sar zitezen eskatu zuen Lapurdiko Biltzarrak. Duela
|
bi
mende luze eskaera horiek aldarrikatu ziren eta gaur egun ere horiek dira eskaerak. Beraz, deskontzentzazioa edo deszentralizazioa, nahi den bezala, problematika beti bera da.
|
|
|
P. BIDART. Duela
|
bi
mende jende gehiena analfabetoa zela erran dugu. Egun alderantziz da, edo jende gehienak badu kultura oinarri bat behintzat.
|
|
|
Eta jendeak ez du arras konfiantza egiten lekuan lekuko botere horietan; arrazoia estatuaren eskuetan uzten du jendeak. Frantzian, estatuak neutraltasunaren balorea bere egin du
|
bi
mende hauetan. Beste puntu bat:
|
|
|
Beraz, lan handia dugu egiteko. Elkar ezagutzeko behar handia dago,
|
bi
mende ez dira alferrik joan. Bakoitzak geure interesak eta arazoak ditugu Europa egiterakoan, eta horrek ahalegin handia eskatzen du.
|
|
|
Deszentralizazioaren aldaketa kontzientzia aldaketa horren eraginez etorriko da. Frantziako estatuaren kontzepzioa gibelka joanen da, baina emeki emeki,
|
bi
mendeetan barneratu den kontzientzia ez baita berehala aldatzen.
|
|
|
konfederazio modukoa da Sabinorena, federalistak dira beste xede guziak. Zer pentsa ematen digu duela
|
bi
mende Garatek idatzi zuen horrek. Gainera lau lurralde aipatzen dizkigu hegoaldean, eta hiru iparraldean:
|
|
|
F. G. Bi galdera nagusiri eta bakoitzari lan batek. Lehenengoak, euskaldunok eta euskotarrok azken
|
bi
mendeotan bizi izan ditugun herri arazoen eta subiranotasunaren arteko zer ikusia jorratzen du. Eta bigarrenak...
|
|
|
Eta orain, urte ilunetako gure historiari behako baten emaiteak argitzen bazuen apur bat gure ostartea, iragan
|
bi
mendeetan gure Iparrak eta Hegoak historia bedera harilkatu izanak zenbait ohar egiteko parada eskainiko digu menturaz.
|
|
|
Demografiaren aldetik ordea, aldaketa ikaragarria gertatu zaigu azken
|
bi
mendeetan, eta hori Frantziaren menpe dagoen Iparraldearen kaltetan: XIX. mendean alabaina, ekonomiaren beherakadak eraman gaitu jendetzearen erdia galtzera, eta XX. mendean ez dugu jakin herriaren odolustea geldiarazten, ez aterabide berriak asmatzen.
|
|
|
Zenbaki horiek erakusten dute zertaratu gaituen, azken
|
bi
mendeetan, Frantziako estatu nazioak Iparraldeko euskal herritar prestuak. Erran genezake, nolazpait, suntsitzera eta heriotzara gaituela eraman.
|
|
|
Berriz ere gogoratuko dugun bezala, Humboldt prusiarra ohartua baitzen, duela
|
bi
mende, Hegoaldeko euskaldunek bazekitela ordukotzat beren euskal naziotasuna mendekatzen, ez gara harrituko gaur egun oraino, Pariseko kazetariak mintzo baldin bazaizkigu Hegoaldeko euskaldunen nazio kontzientziaz.
|
|
|
Goazen beraz, Hegoaldeko haurrideen azken
|
bi
mendeetako historiari so baten egitera! Eta aspaldiko arazoak badituztela zuritzeko hango gure herritarrek, bai beren artean, bai eta beren auzoekin, erran behar dugu lehenik.
|
|
|
Ez da zaila bizkitartean ohartzea, II. Mundu Gerla bururatzean, New Yorkeko Nazio Batuen Erakundeak bere gain hartu zuelarik 1945ean Genevako Batasunaren ondarea, 50 bat estatuk osatzen zutela erakunde berria.
|
Bi
mende laurdenen buruan ordea, estatu horien kopurua, bi aldiz biderkaturik, 200etara heltzen ari zitzaigun.
|
|
|
Nazio Handia eraiki zuten apostoluen artean, ordea,
|
bi
mendeen buruan fama txarra du oraino, zorigaitzez, Federalismo hitz gaixo horrek: Batzuentzat Elkartasuna adierazten duen hitz berak, ez ote du besteentzat Zatiketa erran nahi?
|
|
|
Euskaraz propioki historia lanik idatzi ez arren bere gaztaroa neurtitzetan kontatu zuen. Oihenarten saioa gora behera, historia kantabrista, euskal noblezia eta kaparetasuna legitimatzeko zituen inplikazioekin, garrantzitsuegia zen kritika batzuengatik desagertzeko, eta nagusi izaten segitu zuen hurrengo
|
bi
mendeetan. Ikuspegi kantabristari sinesgarritasuna ematen zion oinarri nagusia, agiri historikoak barik euskararen existentzia zen.
|
|
|
Hantxe, munduko herrialde ekonomikokipotenteenak beren produkzio eta kontsumo ereduari mugak jartzeko adostasunabilatu zen, batez ere energiaren kontsumoari dagokionez. Berotegi efektuagatik etagas kutsakorren isurketa hazkorragatik, International Pannel of Climate Change (IPCC) taldean biltzen diren milaka zientzialarien kalkuluen arabera, 1980 1990hamarkada izan da
|
bi
mendean berotsuena eta horrek ekosistemetan, itsasoenegoeran, osasun arazoetan edo nekazaritzan ondorio eta kalte larriak ekar ditzake.Horregatik Aldaketa Klimatikoari buruzko Tratadu bat lortu zuten, bost urte geroago Kiotoko Protokoloan kopuru zehatzetan baieztatu zena. Diplomazia energetikoaren atzetik interes ekonomiko asko egon dira eta gutxi aurreratu da Rio deJaneiroko bileratik ona.
|
|
|
Borroka armatuan edo karrika erasoetan harrapatzen den gaztea, ez da bere ekintzaren gaitzaz errudun sentitzen eta hori gizartean hedatua den biktima ikuspegiari esker. Atentatu egileek erran dezakete, ukabila altxa eta hori diote goraki auzitegien aitzinean, ez direla etsaiaren hiltzeaz hobendun, berak bakezale direla, baina bake justua nahi dutela eta etsaiak duela
|
bi
mendeotan Euskal Herriaren kontrako gerla eramaten. Hobengabeak dira edozein egoeratan.
|
|
2004
|
|
|
Gure ardura oso handia da gatazkaren efektuak oso dramatikoak direlako. Azken
|
bi
mendeetan Euskal Herrian ez dago kartzela, heriotza eta errepresio politikoa ezagutu ez duen belaunaldirik. Garaia da bakean bizitzeko eta politikagintza' normalizatu' bat egiteko.
|
|
|
Bi estatuen izaeraren menpeko errealitateak. Azken
|
bi
mende luzetan Frantziako Estatua »Espainiako Erresuma ez bezala» demokrazian garatu da. «Demokrazia» ulertzeko eta bizitzeko moldeak bi aldeetako herritarrak ezberdintzen ote ditu?
|
|
|
Nire ustez, ez. Guk azken
|
bi
mendeetan ez dugu demokraziarik izan. Azken 50 urtetan, beharbada, bai.
|
|
|
Zarranzek zuzendutako taldeak hirugarren mutazioa aurkitu du.' Parkinsona da desordena neurologiko konplexuenetako bat. James Parkinson sendagile britainiarrak deskribatu zuen lehen aldiz gaixotasuna 1817an, baina haren jatorria, hura eragiten duen arrazoia, ia
|
bi
mende geroago ere misterioa da. Genetikaren eta biologia molekularraren arloetan berriki egin diren aurrerapenei esker, Parkinsonen forma batzuetan herentziazko faktore baten presentzia identifikatu ahal izan da.
|
|
|
Gipuzkoako Jaizubiako padura
|
bi
mende lehortu ondoren berreskuratzen da
|
|
|
Urak Gipuzkoako Jaizubiako padura inbaditu du berriro,
|
bi
mendetako lehortearen ondoren. XVIII. mendean lehortzen hasi ziren, laborantzako lurrak lortzeko.
|
|
2005
|
|
|
Dinouart apaizak herritarrok horrela, isilik, egoteko esaten zuen. Eta guk,
|
bi
mende luze geroago, kasu egin hari!
|
|
|
|
Bi
mendez goiti badu ez dela horrelakorik gertatu: Frantziako Iraultza garaian, apez eta apezpiku guziak mugaz bestaldera botaiak izan zirelarik ere 11 urte egon zen apez berririk gabe Iparraldea, baina egoera politikoa aldatzearekin errotak egin zuen itzulia.
|
|
|
Honen besta, nonbaitik ere, agorrileko 15ean zen, frantses guziak elizan ibiltzen ziren egun batez! gehiago.251 Eta hori, Napoleonek bere politikaren onetan egin zatiketen menpe dagoelakotz Eliza,
|
bi
menderen buruan oraino.
|
|
|
Baina esklabotasunetik aterako dituen ertzaintza edo poliziarik ez da. Nahiz esklabogoa debekatzen duen lege internazionalak
|
bi
mende honetan. Berek jarri legeetaz axola izpirik ez gure politikariek eta harriturik daude nolaz ez diegun gehiagoko konfiantzarik egiten!
|
|
|
Duela
|
bi
mende eta erdi, Bernard Larreguy Aiherrako erretorak euskaraz itzuli zuelarik Royaumonten Testament Zaharreko eta Berriko historioa50, azken hogeita bost orrialdeak bazterrera utzi zituen: Bibliako gertakari guzientzat urtea ematen du Royaumontek, munduaren hastapenetik, Uholde handiaren ondotik, Abraham eta Jalgitzaren ondotik edo Jesu Kristo baino lehen.
|
|
|
Aldiz,
|
bi
mende berantago, San Joani Krisostomo, Elizako saindu eta teologo handienetarik bat, beheragoko mailan zegoen oraino: " Jondoni Paulok esklaboak gomitatzen ditu beren nagusien ohoratzera, Jainkoaren izena eta erakaspenak ez laidostatuak izateko.
|
|
|
Becerro de Bengoaren ikuspegiari jarraituz, berraztertu eta ara katu litzateke?. Oraingoan landuko dudana, literaturaren inguruko gaitzat ere har daitekeen historiografiaren ardatzak erakusten eta Euskal Herriko historia nola gihartu eta garatu den azken
|
bi
mendeotan erakusten saiatuko naiz.
|
|
|
Oiharte zaharberrituta dago eta etxetzar ikusgarria da. Duela
|
bi
mende eta erdi eraikia, harrera beroa egiten dio bisitariari. Ua mendiko harrobitik ekarritako harriak eta inguruko basoetako egurra erabili zuten hura eraikitzeko.
|
|
|
Gainerako aspektu askotan jaiaerabat aldatu da: parte hartzaileen jatorria edo kopurua, arropak, elementu osagarriak, etab. asko aldatu dira azkeneko
|
bi
mende hauetan. Alardeek aldaketarik ezdutela izan eta beti horrela izan direla defendatzen duena gezurretan ari da etatradizioa eta immobilismoaren mitifikazio faltsuak bultzatzen ditu.
|
|
|
2 Terrorismo delituetan espetxealdia betearazteko eredu berria ez da zerutik erortzen, zigor zuzenbidearen eta, areago, gizarte kontrolaren kultur sistema formal zein ez formal osoaren funtsezko iraultza baten barruan kokatu behar da eta. Eta iraultzaz ari gara, izan ere azkeneko
|
bi
mendeetan izan diren zuzenbide penaleko printzipio nagusi asko lehenengo aldiz zeharo eta oso azkar aldatzen, eta alboratzen, ari baitira.
|
|
|
Hala ere, denbora behar izan zuen munduko populazioaren dietan sartzeko, produktu toxiko gisa ikusten baitzuten.
|
Bi
mende geroago, planetako labore nagusietako bat bihurtu zen, batez ere bitamina eta kaltzio ugari duelako. Gaur egun, nahiz eta produktua Peru, Txile, Ekuador eta Boliviakoa izan, ekoizpen eremu nagusia ez dago Amerikako kontinentean, Asiako eta Europako herrialdeetan baizik.
|
|
|
Iruñeko erresuma deitzen zen.
|
Bi
mendez hedatuko zen Pirinioen bi aldeetan. Iruñeko erresuma Nafarroakoa bilakatu zen XII. mendean.
|
|
2006
|
|
|
Ezin baitio erreferentziarik egin inolako elementu konkreturi, soilik eskubideei, zentzu generikoan hartuta. Azken
|
bi
mendeetan Nafarroa eta Baskongaden historiaren eta Kataluniakoaren artean alde esanguratsua dago. Finean, edozein lurraldek sortzen ditu berez eskubide historikoak, baina tradizio eta jarraipen juridikoa zein den zehaztu behar da.
|
|
|
Mendebaldean, azken
|
bi
mendeetan, emakumeek jasaten duten aukeraezberdintasuna argudio biologizisten bidez izan ohi da aztertua eta arrazoitua, horrela, emakumezkotasuna eta biologia estu estu lotuz. Eskema horren barruan, lan banaketa sexualaren jatorria, zeinen arabera emakumeei umeen eta besteenzaintzaren ardura eta garrantzi sozial txikiagoa duten zereginak egozten zaizkien, emakumeen, aparteko biologian?
|
|
|
Baina, ideologia horren ezaugarri nagusiak ikusi ondoren, egin ditzagun bihitz bere kokapen historikoaz. Aurreko
|
bi
mendeei begiratzen badiegu, erraz konturatzen gara gizarte modernoa, burgesa eta kapitalista eratzeaz batera sexualitatearen, eugenesiaren, heterosexualitatearen eta familiaren inguruko ideia batzukhedatuz joan zirela, sexualitatearen eta jaiotzen kontrolaren beharra, amek eta aitekzereginen eta erantzukizunen bereizketa eta emakumeen, domestikotasuna? (Murillo, 1996) sustatu zituztenak.
|
|
|
(Murillo, 1996) sustatu zituztenak. Ideia horiek eta gaur egun aurkitzen direnen arteanparekotasun nabarmenak izanik ere,
|
bi
mende hauetan gorabeherak egon diraargudioetan eta edukietan eta hiru fase bereiz litezke prozesu osoan (Maquieira, 1997; Esteban, 2000): (1) XIX. mendearen amaierakoa, industrializazioa, hirienhazkundea eta kolonialismoa zabaltzen diren unea, arestian ezaugarrituriko eredumoderno, burges eta kapitalista horren sendotzeaz.
|
|
|
Erratekoa da borroka armatua epikoa dela. Badu kasik
|
bi
mende frantses etaespainol estatuek dugun guztia galarazten digutela, hizkuntzatik abiatuz.Hizkuntza garrantzitsua da, horrek baikaitu nolabait euskalduntzen. Zenbaitetanetsaiez gain, denak gure zoritxarraren hobendun direla iruditzen zaigu:
|
|
|
autobusa hartzera doan aguretxoa, semetxo bihurriari errietan egiten dionama, ezinegonak hartuta azterketa egitera doan ikaslea...
|
Bi
mende, bi milurtekoren ondotik, eta hainbeste izu, sarraski, barbaridaderen ondotik, badirudi mundua, eta munduarekin batera gu, ideia absoluturik gabe bizitzen ikasten hasi garela.
|
|
|
Otso iberikoa da Iberiar Penintsulan dagoen otso subespezie bakarra, eta, atzeraka ez badabil ere, azken mendeetan nabarmen gutxitu dira otso horien kopurua eta banaketa eremua, batez ere gizakiaren jazarpenaren, habitataren aldaketaren eta harrapakinak murriztearen ondorioz. Duela
|
bi
mende, otsoa Europako herrialde guztietan zegoen, Erresuma Batuan izan ezik. Hala ere, XIX. mendean, eta bereziki XX. mendearen bigarren erdian, espeziea Europako erdialdeko eta iparraldeko herrialde gehienetan suntsitu zen, nahiz eta azken hogei urteetan hobekuntza nabarmena izan duen.
|
|
|
Eta zati berriak daudenez, haien artean talka egiteko arriskua handitu egingo da, eta zirkulu biziotsu bat sortuko da, kontrolatzen zaila. Katastrofe talkak Autoreen arabera, batez beste urtean 18,2 talka egingo dira (horietako 10,7 “katastrofiko” gisa kalifikatuta daude) hurrengo
|
bi
mendeetan. Talka katastrofiko horien %60 900 eta 1.000 kilometro arteko altueran gertatuko da, hau da, LEO orbitan (700 eta 2.000 kilometro artean), non komunikazio sateliteak baitaude.
|
|
|
Gizakiak sortutako produktuetako askok egoera hori dute: aluminiozko poto batek
|
bi
mende baino gehiago behar ditu biodegradatzeko; plastikoek lau mende baino gehiago; eta beirazko botila batek denbora mugagabea. Beraz, ingurumena babesteko, material biodegradagarriak erabili behar dira.
|
|
|
1913/ 14an hainbat zentro eta udaletxe Espainian Arrazaren Festa ospatzen hasi da, hori errege dekretuz jai nazionala deklaratu da 1918an; 1919an" Raza Española" aldizkaria fundatu da.
|
Bi
mendeen arteko itzuli horretan eta XX. mende hasieran arraza" Volksseele" edo herri arimaren itzulpen biologista modernoagoa bihurtu bada (honek garaiko izpiritu positibistarentzat arimarenak baino kontzeptu sendoagoa ematen baitzuen), hori maiz konnotazio nazionalista eta xenofobo ohiko guztiekin egin duela aitortu (edo salatu) behar da, Espainia eta ere. Ramón y Cajal(" con la tristeza de su morena faz oblonga, de su dolicocefalia ibérica") 505, Baroja, F. Fernández González, etc., arrazista biologiko gorri gorriak dira, mediku asko.
|
|
|
Misterio bat zaizu, modernitatea, edo" progresoa" deitzen dena, zergatik suposatu behar den basakeriari inmuneago Harri Aroa edo Erdi Aroa baino (Ausschwitz ez da XII. mendekoa). Mitoak mito, konparazio batean laburbiltzen da Euskal Herriak Espainiarekin
|
bi
mende modernoetan egin duen esperientzia: Botere modernoa barnerrian menekoekin gurutzadan berdin berdin fanatiko aihertua, nola Botere ertarotarra" fedegabe" musulmanekin atzerrian.
|
|
|
Hura geldiarazterik ez zegoen. Terride eta bere kapitainak, beren buruak galdurik ikusirik, hiriaren goialdean Gaston Fébusek
|
bi
mende lehenago eraiki zuen gaztelura erretiratu ziren, bizirik gelditzen zitzaizkien gizonekin. Ortheze erasotzaileen mende zegoen, eta Montgommeryk ez zituen Monclarren arrangurak.
|
|
|
Joaquin Barbara y Balza.
|
Bi
menderen arteko margolaria. Ahantzitako antzelari baten paisaiak, irudiak, argiak eta ilunak()/ Pintor entre dos siglos.
|
|
|
Azterketa historiografikoa zailtasunez beteta egongo ez balitz, Peter James irakasleak aregotu egin du zalantza: historiaren epeetan Aro Lausorik ez zela egon eta zibilizazio mizenikotik Arkaismorako garapena etenik gabe gertatu zela baieztatu du66 Azterketa gogoangarri batean barrena, Jamesek ohiko datak zuzentzen ditu, zuzendu ere, zibilizazio mizenikoaren amaiera
|
bi
mende t’erdiz atzeratzen baitu: haren ustez, 1200 urtean baino, 950 urtearen inguruan kokatu litzateke Brontze Aroaren amaiera67.
|
|
2007
|
|
|
Beste bereizketa bat: sunitak izan direla gutxienik azken
|
bi
mendeotan hirietako merkatari, burokrata, idazle, artisau eta artistak. Xiitak, ordea, gehienetan baserri inguruetan bizi izan omen dira, ondorioz beren kultur transmisioa gehienbat ahozkoa izan da, mekanikoago eta zurrunagoa.
|
|
|
Irakurlea harrituko da jakitean azken
|
bi
mendeetan zenbat jurista ibili den zuzenbidearen bidezidorrean gure hizkuntza hauspotzen.
|
|
|
Zorionez, Juan Carlos Sanahuja enpresaburua —hemisferioa zeharkatu duten bidaiari ausartetako bat— ez zen horietako bat. Baina harro egon daiteke, turismo ontzi horretan egon izateaz gain, hamar egunez Kontinente Antartikoa edo" Basamortu Zuria" ere bisitatu duelako,
|
bi
mende baino gehiagoan zientzialarien eta abenturazaleen erakarpen poloa izan den munduko lekurik ezezagunenetako bat. Orlova ontzian lotan, Sanahuja kontinente horretako nazioarteko 50 baseetatik hirutan izan da, eta ez da herrialde batekoa, 23 naziokoa baizik.
|
|
2008
|
|
|
Berberan hoteleko gela bera hartu genuen, itsas aurrean. Alboan, Otomandar garaiko auzo bat, inperio haren
|
bi
mendetako nagusitasunaren lekuko.
|
|
|
Iraultzak domino efektua izan zuen; gaurko Bolivia, Ekuador, Venezuela eta Kolonbia altxa ziren lehenik, eta Argentina, Txile, Uruguay eta Paraguay gero.
|
Bi
mende geroago, bakoitza bere independentziaren bigarren mendeurrenaren ospakizunak prestatzen hasi da.
|
|
|
1.300 urtetan ez zen obraren arrastorik izan, baina X. mendean fraide eskribau batek topatu zuen eta, antzinako dokumentu haien garrantziaz jabetuta, pergaminoan hitzez hitz kopiatzea erabaki zuen, papiroaren egoera kaskarra zela eta. Dena den, obrak ez zuen hedapenik izan, eta beste
|
bi
mende eman zituen bazterren batean, hauts artean gordeta. XII. mendean fraideek pergaminoak birziklatzeko ohitura zuten, palinpsestoak beste liburu batzuetatik birziklatutako materialez egindako liburuak osatzeko, eta halaxe egin zuten Arkimedesen tratatuekin.
|
|
|
Galeserari dagokionez, hizkuntza gutxiengo horrek Britainia Handiko gobernuaren hizkuntza politika asimilazionistak bizi izan ditu azken
|
bi
mendeetan. 90 hamarkadan konstituzio britainiarra garatu zuten eta Galesi eskualde autonomia bermatu zitzaion.
|
|
|
Gaelikoa hitz egiten duen gutxiengoak ere, gales hiztunen moduan, Britainia Handiko gobernuak hartutako hizkuntza politika asimilazionistak bizi izan ditu azken
|
bi
mendeetan. Horrez gain, Highlandsetik bidaltzeko legearen kalteak jasan zituen, legeak Eskoziako gaeliko hiztunak sakabanatu baitzituen.
|
|
|
Erdi Aroan, iraultza handi bat gertatu zen mendebaldeko Europako elizen arkitekturan. Eliza iraunkorragoak egin nahian, arkitektura erromanikoa sortu zuten, eta arkitektura hura hobetzearen eta hobetzearen ondorioz, oso ezaugarri desberdinak zituen arkitektura batera iritsi ziren
|
bi
mende geroago; arkitektura gotikora, alegia. Aldaketa izugarria izan zen:
|
|
|
Goree da sinboloa, larrosa kolore biziz pintatutako etxe ederrean bizi ziren agintariak, sotoko krimenez ezaxola. Lehen
|
bi
mendeetan laurehun mila kalkulatu dituzte Antilletara eramanak, beste hirurogeita hamar mila Brasilera, eta Europara ere ez gutxi. XVII. mendean, hiru milioi lagun.
|
|
|
Inork ezin du ukatu antzin aroko lekukoek euskararen historiaren ezaguerarako duten garrantzia. XIX. mendean A. Luchaire ren lanekin hasi eta urte askotan zehar hizkuntzalari gehienak garbi izan dute euskararen aztarna zaharrenak Akitanian aur kitzen zirela erromatarren inperioaren lehendabiziko
|
bi
mendetan. Lekuko horiek,
|
|
|
bata Atlantikoko Euskal Herria, populazio sakabanatutakoa baserri etxeetan eta, bestea, Ebroaldeko Euskal Herria populazio bildutakoa, Araba eta Nafarroa gehienak, izan Lautada edo Errioxa, Sakana edota Erribera baina, baita ere, Bizkaiko herri bi, hain zuzen Otxandio eta Ubide, biok Ebroko isurira dauden bakarrak. Ubiden duela
|
bi
mende, hain herri txikia izanda Lopena, Anbena eta antzerakoak agertzen baziren Otxandio hiribildu han diagoa eta industrialagoa izanda nahi haina aurkituko genituzke. Mitxelenak behin baino gehiagotan agertu zuen/ zidan bere harridura Vicinay/ Bizinai deitura, izengoiti batetik sortutako bitxitzat jotzen baitzuen.
|
|
|
Goian ekarri aipuan ikus daitekeen bezala, Michelek eta Vinsonek Rabelais ekin alderatu baitzuten Echepare, kontra jarri zitzaien Mitxelena, eta beste garai bateko autore batekilako konparantza bat ekarri zuen: J Ruiz eki lakoa, hain zuzen, honek ere, Echeparek baino
|
bi
mende lehenago, bere idaz lanetan gai erlijiozkoak eta giza maitasunezkoak juntatu baitzituen bere idaz lanetan:
|
|
|
Mitxelenak, ordea, konparantza hori literaturaren historiaren eta autoreen izaeraren aldetik egoki ote zen behatu zuen. Eta hala zela iritzirik, Ruizen eta Echepareren artean
|
bi
menderen arteka bazela kontuan edukiz, argumentu horretaz baliatu zen Echepare Erdi Aroko autorea zela agerian emateko.
|
|
|
13 Aulestiak (1991), bizkitartean, Sarasola eta Juaristik ez bezala, Ruizekilako konpa rantzaren ahulezia azpimarratzen du. Halere, Echepare Erdi Arokotasuna berresten du, hain zuzen, paradoxa areagoturik, Ruizen baitan Pizkundearen aitzindari goiztiar bat (un> remoto> > de> él) ikusten baitu, eta
|
bi
mende geroago idatzi zuen Echepare baitan, beeriz, Erdi Aroaren hondarkin berantiar bat.
|
|
|
Bakearen ideia eta bakezaletasuna antzinatik egon izan dira beraz, baina ez mugimendu bakezaleak. Elkarte bakezaleak azken
|
bi
mendeotako kontua dira.
|