|
2003
|
|
|
batetik Espainiako Real Academia de la Historia k zein J. A. Llorente erudituak, Foruen aurkako lanak idatzi zituzten, erregearen zerbitzuan; eta bestetik foru erakundeei lotutako Aranguren y Sobrado eta Novia de Salcedo modukoek euskal erakundeen apologiak70 Iztuetaren obra testuinguru horretan kokatzen da, Foruen aldeko bandoan, baina berezitasun batekin: euskaraz idatzi zuela, eta ez Espainiako botere zentralei arrapostu emateko, baizik, esan
|
bezala
, Gipuzkoa bertako herritarrei zuzenduz. Izan ere, herritarren kontzientziazio, bai linguistikoa, bai historikoa, beharrezkoa ikusi bide zuen Iztuetak.
|
|
|
Froga
|
bezala
, Antzinako Erregimeneko historia apolegitikoan ohi zenez, iturri historikoak barik iturri filologikoak aipatzen ziren: " Euscarazco itzcuntza oso ta garbi biciric arquitcea asqui da, Euscaldunac iñoren uztarripean beñere egon izan ez dirala oneguiteco? 76 Hizkuntzak historia jaten zuen.
|
|
|
Eredu horiekin, Hiribarrenek Euskal Herri mailako diskurtso historiko bat osatu zuen, edukia gauza askotan Iztuetaren antzekoa izaki. Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak
|
bezala
, euskaldunen inguruko ohiko diskurtso historikoa errepikatzan zuen: duela 6 mila urte gizona munduan sortu zela, ondoren uholde unibertsala gertatu zela, gero Babelgo dorrea eta hizkuntzen nahasketa, hortik euskaldunak Iberiara joan zirela, euskaldunak odol garbikoak zirela, kantabriar borroken kontuak, kartagotar, erromatar, godo eta arabiarrei aurre egitea, Nafarroako erreinuaren sorrera eta gorabeherak91, euskal herrialde bakoitzaren bilakaera historikoa, Frantses Iraultza, Napoleon, Gerra karlistak, uneko gertaerak, dena ikuspegi tradizionalista eta euskaltzaleaz kontaturik.
|
|
|
Tesi iberistak justifikatzeko garaiko ikertzaile berrien autoritatea erabiltzen zen: . Humbolt eta Ampero dire yakinetan [jakintsuen artean];[...] hekin hitzac cimendu hoberenac ditu;/ Hec dute adirazten Iberiar cela/ Europan lehen sorthu, populu
|
bezala
;? 92 Teoria tubalistatik teoria euskoiberistara igaro gara. Euskoiberismoa, zientzia gisa XIX. mendean Humboldten itzalpean sortu zen.
|
|
|
Euskoiberismoa, zientzia gisa XIX. mendean Humboldten itzalpean sortu zen. Euskoiberismoa, ez zen ordura arteko tubalismoa
|
bezala
euskararen ustezko jatorri biblikoaz arduratzen, baizik garai historikoetako iberiarrak euskaldunekin erlazionatzera mugatzen zen93 Hiribarrenek, apaiz gisa, bere kontakizuna historia biblikoarekin hasten bazuen ere, euskaldunak Iberiar Penintsula osoan hedatzen zirela justifikatzeko, ez zuen jada Tubalen mito zaharkitura jotzen, Humboldt eta beste ikertzaile batzuen autoritate zientifikora baino... Puntu honetan Iztueta baino aurreratuago zebilen Hiribarren.
|
|
|
Abadiaren euskal festa haietan, Hiribarrenek
|
bezala
, beste hainbat euskaldun olerkarik, poema historikoak aurkeztu zituzten. 1858an, esate batarako, Alexander Meabe delako Hegoaldeko batek Erromanoak euskaldunen guduan izeneko lana aurkeztu zuen.
|
|
|
Aurrena Frantzisko Ignazio Lardizabal() gipuzkoar apaizak argitaraturiko Testamentu Zarreco eta Berrico condaira aipatu beharra dago (Tolosa, 1855). Lapurdiko Larregik aurreko mendean
|
bezala
, Lardizabalek ere Royamont en frantsesezko lana euskaratu zuen. Lan hau, prosa ederrean idatzia aski irakurria izan zen, eta handik urte batzuetara bigarren edizio bat izan zuen (1887an).
|
|
|
Baina gure esparru kronologikoa gainditzen dutenez ez ditugu aipatuko. Nolanahi ere, lan erlijioso guztiok, XVIII. mendean idatzitako santuen bizitzak
|
bezala
, sakonago azter litezke historiaren ikuspegitik.
|
|
|
batzuek, exhortatu? izanak erakusten du Nafarroa Beherean, beste hainbat lekutan
|
bezala
, humanismoak eta erreforma erlijiosoak bat egiten zutela erro sozio-kultural jakin batekin, euskalduna edo euskaltzalea kasu honetan, erret ofizialetan, gorteetan eta gazteluzainetan gorpuztua.19 Talde sozial honek, erreferentziatzat Nafarroa (Beherea), euskalduntasuna eta kalbinismoa hartuta, narratiba bat, idazketa bat, eta historia bat sortzeko ahalegina egin zuen.
|
|
|
Etxeberri, Sarako Eskola baino geroagokoa bazen ere, hein handiz, haren jarraitzailetzat har daiteke (adierazgarriro, berak Axular aitortzen zuen maisutzat). Izan ere lapurtar euskaltzale honek, lehenagokoek
|
bezala
, euskarazko narratiba bat landu nahi izan zuen, hizkuntza hau hainbat arlo formal eta idatzitara hedatuz eta gainerako kultur hizkuntzen pare erabiliz. Hola, Laburdiri escuararen hatsapenac lanean (1710 inguruan idatzia), euskararen jatorri historikoen gaineko diskurtsoak bildu zituen, euskaraz eta latinez (zutabe paraleloetan).
|
|
|
De la antigüedad y universalidad del Bascuence en España (Salamanca, 1728), Discurso histórico sobre la antigua famosas Cantabria (Madril, 1736); eta argitaratu gabeko beste zenbait. Nolanahi delarik, Garibai eta gainerako apologistak ez
|
bezala
, Larramendi euskarazko letren sustatzaile nabarmena izan zen. Izan ere, ordura arteko Hegoaldeko eliztarren euskararekiko jarrera oro har zabarrak (maiz erdaraz predikatuz edo are mordoilo nahaste batean), arriskuan jarri zuen euskaldun elebakarren adoktrinamendu eraginkorra.
|
|
|
Lan honek eta gisa honetako beste batzuk (Polvarel enak) euskal nobleziaren prerrogatibak defendatu nahi zituzten erregearen aurrean eta gora igotze bidean zegoen Hirugarren Estaturen aurrean.48 Historia hauek guztiak frantsesez idatzi ziren. Izan ere, Hegoaldeko apologiak
|
bezala
, Iparraldeko jauntxoen historia lanak ere monarkia osoari (kasu honetan Frantziari) zuzentzen zitzaizkion, ez espezifikoki euskaldun irakurlego bati.
|
|
|
Lapurdiko talde honek, euskarazko produkzio oparoa bultzatu zuen. Izan ere, Ipar Euskal Herrian, Hegoaldean ez
|
bezala
, euskarazko narratibak idazteko asmoz segitzen zen. Sarako eskolakoak, itxura batean Leizarragaren bidea jarraitzen zuten, hark bezala euskarazko narratiba bat idatzi nahi baitzuten.
|
|
|
Izan ere, Ipar Euskal Herrian, Hegoaldean ez bezala, euskarazko narratibak idazteko asmoz segitzen zen. Sarako eskolakoak, itxura batean Leizarragaren bidea jarraitzen zuten, hark
|
bezala
euskarazko narratiba bat idatzi nahi baitzuten. Eta ildo horretan, Joxe Azurmendi ikertzaileak, Hegoaldeko apologistak (Garibai, Poza, Etxabe,...) eta Iparraldeko euskal idazle humanistak (Sarako Eskolakoak eta haien ildokoak) bereizi ditu.
|
|
|
Iragan urruneko garaiak azaltzean mitoz beterik eta zentzu kritikorik gabe egiten zuten, dokumentuen analisian oinarrituriko historia tenporal baten lekuan, euskararen iraupen ustez aldagaitzean oinarrituriko kontakizuna eskainiz. Nolanahi ere, kontakizun hauek Frantziako edo Espainiako historia orokorretan, bariante berezi
|
bezala
, txertatu nahi ziren. Bazen azkenik euskarazko historia lan hauek, beren berena zuten problematika bat:
|
|
|
Euskarazko historiografia aztertzeko orduan landuko dugun bigarren ardatza, historiak, genero espezializatu gisa, izandako bilakaera da. Hots, historia, gainerako diziplinak
|
bezala
, garai eta lurralde desberdinetan nola garatu den kontuan izango dugu, ondoren euskarazko historiografia mundu horretan nola kokatzen den ikertzeko. Bereziki Euskal Herriaren inguruan eta hari buruz hizkuntza desberdinetan garatu den historiografia segituko dugu, haren baitan kontestualizatzeko euskarazko produkzioa.
|
|
|
Era berean, J. R. Etxebarriak (2002), euskarazko prosa zientifikoari dagokionez mugarria XIX. mende amaieran kokatzen du.Ñabardura zera da, azken honek muga Sabino Aranaren proiektu politikoaren agerrerari lotzen diola, eta guk piska bat atzerago kokatzen dugula, 1876 bueltan, esan
|
bezala
positibismoaren agerrerari etagarai hartako giro foruzale euskaltzaleak ekarritako kultur loratzeari atxikiz. 10 Historia lanen definizio hori jasotzen du Sánchez Prietok (1993:
|
|
|
Nafarroan, XIV. mende amaieran Gartzia Eugi elizgizonak Espainiako kronika orokor bat idatzi zuen, eranskin gisa nafar erregeen genealogia eta erreinuko gatazken berri emanez. XV. mende hasieran, Gartzia Lopez Orreagaren kronika osorik Nafarroan zentratu zen, baina ohi
|
bezala
soilik bertako erregeengan. Gai bera hartu zuen Karlos Vianako Printzeak, 1454an Crónica de los reyes de Navarra idaztean.
|
|
|
Giza zein abere elikadura izan zitekeen: Gizakiek legami gabeko arto ogi
|
bezala
edo talo eran jaten zuten, esnearekin lagundurik oso elikadura osatua zena; abereei artaberdea ematen zaie oso zuhain ona dena, eta aleak oiloei ematean arrautza gutxiago egiten dituzte, baina hobeak. Gainera oso lanketa egokia posible egin zuen:
|
|
|
XVIII. mende hartan, dagoeneko, eguneko hiru janari hedatu ziren (aurrez bakarra egiten zen), baita etxerik xeheenetan ere, aipatu dugun Antoñanako familian dugu adibidea, 1803koa (Anton, 1991)?. Aberatsenek plater bat edo bi haragiz osatuak izaten zuten (behikiz eta txerrikiaz), esan
|
bezala
, eta ogiarekin (garizkoa) lagunduak. Pobreek lekariak (dilista eta bababeltzak), ortuariekin, gaztaina eta fruta askorekin (batzuk berdeak! 22, sagar, madari,?).
|
|
|
Janaria kontserbatzeko gatza esan
|
bezala
, Añanako Gesaltzatik eta Buradongo Gatzagatik ekartzen zuten, konbenio berezia zutelarik lehenengoekin.
|
|
|
Honela, artisauen artean aberatsenak ziren, denda zeukatenak P. Manzanos-ek zehazten duenez (Manzanos Arreal, 1995)?, eta 45.000 eta 280.000 erreal bitartean zeukaten fortuna
|
bezala
. Hor ere dakusagu haien garrantzia; batzuk, ondorioz, hiriko goi mailara iritsi ziren merkatari bihurtuz eta, beraz, maila ekonomiko berdintsuko taldeetara hurbilduz (merkatari handiak, nobleak ere baitziren, hiriko elitea osatuz, artisau eta a la menuda saltzen zutenen aurrean).
|
|
|
Diputatu Generalak 1765ean Gozogileen ordenantzei egindako oharretan29, agertzen da ikastaldia bosteko urtekoa izan behar zela, ordenantzetan eskatutako lau urteen ordez, ikasleak ofizioa hobeto ikasteko astia izan zezan, ondo ikasitako gozogilea lortzeko. Hau interpreta daiteke instituzioek gozogileen produkzioaren kalitateaz zuten arduraren barrenean30; bestalde, uler daiteke baita ere, ikasleak mailaz igotzeko trabak jartzeko era bat
|
bezala
(bere lanaz merkeago balia zitezkeelako, gainera), baina hau arruntagoa eta onargarriagoa eta ulergarriagoa litzateke, beharbada, ofiziokoek jarritako traba balitz eta ez instituzioetatik?
|
|
|
Ikaslea familiaren barruan integratzen zen maisuaren etxean, zerbitzari moduan edo garaiko familia zentzuan (ez senide
|
bezala
, gaur egun dugun parametroen arabera).
|
|
|
Gozogileen ordenantzei buruz Diputatu Generalak 1765ean egindako oharretan32, agertzen zaigu Gozogileen hermandadeak (testuan «Hermanidad de confiteros»
|
bezala
datorrena), junta egin ondoren, eskatzen ziola prokuradore sindikoari, jalea kaxak, kontserbak eta intxaur alkortzatuak33 egiten zituzten gozogile ez ziren partikularrei bisitak egitea haien etxeetan kalitatea kontrolatzeko. Aurrez, dagoeneko, 1753.ean egina zeukaten eskakizuna, baina ukatu egin zitzaien.
|
|
|
1741ean
|
bezala
comerciante al mayor eta comerciante al menor bereizten ziren (al menor merkatariak ziren denda irekidunak eta kalera begira mostradorea zutenak, eta neurri publikoak zituztenak: kana, pisua?).
|
|
|
Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten. 1741ean
|
bezala
ere, korredoreak ezin ziren merkataritzan aritu.
|
|
|
40Ohar
|
bezala
esan dezakegu, atal honetan Udal Ordenantzetan eta erabilitako dokumentuetan aurkiturtako informazio zuzena erabili dugula. Dena de, suposa daiteke goian aipatutako zenbait produktu ere egingo zirela.
|
|
|
Harrizko metateak41 erabiltzen jarraitzen ziren kakaoa ehotzeko antzinan
|
bezala
. Meatate honi hobekuntzak egingo zizkioten XVIII. mendean:
|
|
|
Hala ere, XVIII.ean liburuen zabalpena ematen da Ilustrazioaren inguruan, eta horiekin batera sukaldaritzako liburuek tokia izango dute, baina ez da ahaztu behar hau gizartearen goi mailetan izango zela, batez ere; herri arruntak ez zuen dirurik izango liburu bat erosteko (irakurtzen zekienean ere). Informazioa sakabanatua dago, esan
|
bezala
; horren inguruan Gorrotxategik diosku, moja konbentuetara zihoanean informazio bila, talde txiki baten eginkizunak, eta, beraz, jakituria sekretua zirela (pertsona gutxi hauek galtzean, haiekin desagertuz beren ezagutzak); gauza bera gertatzen da benediktinoen likoreekin?
|
|
|
Froga nahiko topa dituzte: a) Tolosako Artxibo Probintzialean. b) 1780ko Fermin Deunaren jaietan, Iruñeko Hiri Estatuak zezenetan hartutako aski kontuetan. c) Larramendiren Diccionario Trilingüe delakoan boladua, azukre arrosaren sinonimo
|
bezala
aurkitzen dugu.
|
|
|
Euskal Herrian, leku askotan
|
bezala
etxeetan pattarren distilapena egiten zen. Geroago, konfiteroek prestatuko zituzten eta azkenean konfiteroek likoristei tratatuak eman zizkietela jakin badakigu.
|
|
|
Indioak lan gogorra egitera ez zeudenez ohituta, irtenbide
|
bezala
, Mendebaldeko eta Ekialdeko Afrikako kolonietatik esklabo beltzak inportatzeari ekin zioten. Esklabo beltzek hiru abantaila zituzten:
|
|
|
Aspaldidanik, destilazioaren bitartez likoreak lortzen zituzten, baina XVI. mendera arte likoreen kontsumoak ez zuen garrantzirik hartu. Badirudi, rona masiboki produzitutako lehenengo likorea izan zela, kontuan hartu behar dugu nola bere lehengaia, melaza, oso merkea zen eta ordura arte arbuiatua gelditzen zen, azpiproduktu bat
|
bezala
kontsideratua zegoelako. Hasierako izena Rumbullion zen?, zalaparta?
|
|
|
Hasierako izena Rumbullion zen?, zalaparta? ingelesez?, baina gero Rum
|
bezala
gelditu zen. Merkataritzarako oinarrizko produktua bihurtu zen, eta indioekin elkartrukerako guztiz baliagarria.
|
|
|
Arazoak edukiko zituzten Elizarekin, afrodisiakoa?
|
bezala
ikusia zegoelako. Hasieran txokolatea kikaretan sartzen zen gosarian edo askarian, geroxeago ogiarekin hartzen zen.
|
|
|
Bukatzeko, sarrera honetan ez dugu ahaztu nahi eskerrak ematea gustura lagundu ziguten hainbat pertsonari: batetik, eskerrak eman beharrean gaude Luis López Sosoagari, esan
|
bezala
, lana egin genuenean Gozogileen Kofradiako lehendakari zenari, eskaini zigun arretagatik eta adeitsuki utzi zigun liburuarengatik eta lana hasteko eman zizkigun ideiengatik. Ez dugu ahaztu nahi ezta ere Patxi Anton, zeinek eman zigun lehenengo nondik norakoa, eta aurrez aipatuarekin kontaktuan jarri gintuen.
|
|
|
Fernando VI.arekin eta Karlos III.arenarekin erreformak bultzatu ziren (Despotismo Ilustratuaren bidetik, batik bat), baina bigarren aipatu dugunarekin kanpo politikako gastuak ere hazi ziren, eta istilu ugari izan ziren,. Esquilache ren matxinadak? deitu direnak
|
bezala
, 1766an Gipuzkoatik Murtziara hedatu zirenak. Batez ere goseak eragin zuen matxinada, uzta txarren eta ale merkatuaren askatzeko hartutako neurriak zirela eta, ogiaren prezioa altua zen (bestelako inplikazioak ere egon ziren arren, jesuiten kanporaketarekin). Urte berean, ministerioen bidezko gobernua hasi zen, erregearen gobernu pertsonalaren ordez, baina gatazka desberdinak izan ziren gobernarien inguruan.
|
|
|
1917 eta 1921 bitarteko artea ulertu ahal izateko, garaiko artista horiek, ezkerrekoak hain zuzen ere, euren burua nola ikusten zuten ulertu beharra dago. Errusiar iraultza, iraultza propio
|
bezala
ulertu zuten, hau da, euren iraultza artistikoa izango balitz bezala. Eurek sortzen ari ziren arte berri horretan, kalean eta ideologian sortzen ari zen egoera eta pentsaera berriaren isla ikusten zuten.
|
|
|
Oraingoan berriz, ikuspegi hori aldatuta bide amankomun baterako lan egingo zuten (hor komunismoaren ideia ikus daiteke). Horrela herriarentzat lan egiten hasiko ziren benetako paper aktiboa hartuz, artea iraultzaren zerbitzura jarriz eta helburu
|
bezala
iraultzaren goraipamena zehaztuz. Hiriak eta kaleak iraultza goresten zuten eskultura, kartel, monumentu edota eraikinez beteko zituzten, artea itxura eta ingurune konkretu bat lortzeko erabiliz.
|
|
|
1920ko hamarkadara hurbildu ahala, ordura arteko artea baztertzen hasiko ziren. XX. mende hasieran abangoardista eta ezkerreko arte iraultzaile eta apurtzaile
|
bezala
ezagutzen zena, orain objektu gabeko artetzat hartuko zen. Teorikoki iraultzailea izan arren, inutila irudituko zitzaien, ez praktikoa eta ez erakargarria zelako.
|
|
|
Hauetan artea masen kontzientziaziorako tresna
|
bezala
erabiliko zen. Honen aurrean Kandinsky-k adibidez tailerrak utzi eta Alemaniara joan zen Bauhaus eskolan irakasle gisa aritzeko, Errusian bere sormenaren esparrua mugatzen ziotela argudiatuz.
|
|
|
Artearen historian garai hau,. Urriko artea?
|
bezala
ezagutzen da.
|
|
|
Baina azken joera honek ez zuen espero zitekeen arrakasta izan. Ikuslegoak, sovietar arte berri baten oinarri gisa ikusi ordez, laborategiko saiakera
|
bezala
ikusi zuen. Beraz, bai gobernuak, bai hartzaileen jarrerak eraginda, argi geratu zen errealismo sozialista izan behar zela korronte ofizial berria.
|
|
|
Bereganatu zen estilo berrian, errealismo kritiko deituan, ustez gizartearen egoera islatzen zen. Lehenago klase sozial langileak koadroen protagonista izatea ezinezkoa zen, baina orain egoera larrien isilketa egiteko bide
|
bezala
erabiltzen ziren. Arteak garapen iraultzailea zekarren errealitatea azpimarratu behar zuen.
|
|
|
Artean jazotako aldaketa hau, eta honekin eskuratuko zuen garrantzia, garai horretan kulturak izan zuen zabalkunde izugarriari esker uler daiteke soilik. Errusiaren historian lehenengo aldiz, artea, herri osoaren mobilizaziorako eta kontzientziaziorako tresnarik baliagarriena
|
bezala
ulertuko zelako. Horrela arteak funtzio guztiz praktikoa bereganatu zuen.
|
|
|
Esperimentuen munduan hainbeste murgilduko ez zirenen artean Koncharovski, Mashkov, Altmaw... aurkitzen ziren, etorkizuneko Errusian arte mailan lan gehien jorratuko zutenen taldea. Ordura arte bigarren maila batean kokatutako hauek, oharkabean laudorioak jaso zituzten arlo artistikoan; arte iraultzaile
|
bezala
aurkeztutako artistak berriz, korronte onartu eta ofizialetik at geratzen ziren bitartean.
|
|
|
Artea ideia politikoei lotua zegoen jada (bizitzatik eta bizitzarako burututakoa den heinean), eta militar terminoak ere erabiliko ziren hau izendatzeko, honela urte hauetan egindako artea, abangoardiako artea
|
bezala
ezaguna izango zen.
|
|
|
zientzia ala literatura?, UEU, Bilbo, 1995); eta horrek eta bere euskal idazle/ historialari kondizio bikoitzak, abiapuntu aparta eskaintzen zion gai hauetaz aritzeko. Hola bada, ekitaldi hartan Zalduari jaso zitzaizkion hitzak eman
|
bezala
argitaratzen dira, ondoren liburuen edukiari buruzko eranskin batekin osatuz.
|
|
|
Kapitalismoaren funtzionamenduaren ezagule onenetarikoa den Bob Sutcliffe ekonomilariari entzun nion behin berarentzat ez dagoela ikerketa mota bakarra, bi baizik: lehen mailakoa, hots, ikerketa
|
bezala
ezagutzen dugun hori (iturri zuzenekin egiten dena hain zuzen ere), eta bigarren mailako ikerketa, hau da, lehen mailako ikerketak hartu eta interpretatzen, ordenatzen diguna. Eta, gehitzen zuen, bigarren mailako ikerketa hori lehen mailakoa bezain premiazkoa dela.
|
|
|
Etengabeko progresuan eta aurrerabidean sinesten zuen histografia horren krisiaren pusketak dira. Baina, bestalde, artikulu gehienetan dago historiaren aldarrikapen argi bat zientzia,
|
bezala
, hots, egia bilatzen duen ezagutza era edo diziplina bezala. Horrela, liburu hauetan ere jasotzen da, nire ustez, euskal historialariena den oso aspaldiko kezka:
|
|
|
Etengabeko progresuan eta aurrerabidean sinesten zuen histografia horren krisiaren pusketak dira. Baina, bestalde, artikulu gehienetan dago historiaren aldarrikapen argi bat zientzia, bezala, hots, egia bilatzen duen ezagutza era edo diziplina
|
bezala
. Horrela, liburu hauetan ere jasotzen da, nire ustez, euskal historialariena den oso aspaldiko kezka:
|
|
|
–Auzia, nire ustez, insolublea da. Hala ere, historiak zientzia
|
bezala
duen maila kontserbatu nahi badu, mistifikazoan erori nahi ez bada, halako lanak egiten jarraitu dira (liburu hauek bezalakoak, alegia). Beraz, agian atentzioa jarri dugu eskaileraren hurrengo mailan, dibulgazioan:
|
|
2004
|
|
|
Arantxak «oso esklabua»
|
bezala
definitzen du urte askoan egin zuen lana. Dioenez ordutegi finkorik gabeko lana zen berea, edozein unetan deitu ziezaioketen dendatik beste hamar albornoz josteko esanez.
|
|
|
Fabrika gune mixtoa zen, gizon emakumeak elkarrekin harremanetan jartzeko aukera ematen zuen. Garaiko morala, eta emakumeen otzantasun, kastitate, ideiak kontutan izaten baditugu fabrika «arrisku» gune
|
bezala
uler zitekeen. Bestalde gogoan izan behar da fabrika esparru publikoa zela, eta gainera fabrikan lan egiten zuen emakumeak produkzio sisteman parte hartzen zuela.
|
|
|
Esan
|
bezala
, bada, XX. mendean Hernanin zerealek garrantzia galdu zuten eta nekazaritza beste ekoizpen era batzuetara gerturatu zen. Honetan abeltzantzak garrantzi handiagoa eskuratu zuen.
|
|
|
Gizarte aldaketaren ikerketa oinarrizkoa da antropologian. Lehen belaunaldietako antropologoek gizarteak orekan eta aldaketarik gabe baleude
|
bezala
ikertu bazituzten ere, berehala agertu ziren ideia hau hankaz gora jarri zuten autoreak (G. Balandier, M. Gluckman, R.
|
|
|
Hiru erakunde hauetan argazkilaritza proiektua mantendu zen eta bilduma oso bat gordetzen da. Amerika amerikarrei erakustea zen helburua, biztanle guztien laguntza beharrezkoa zelako eta argazkien bidez jendearen begiak irekitzea bilatzen zen; New Deal aren aldeko propaganda modu bat
|
bezala
ikus daiteke. Bilduma honek baditu ere gobernuko beste erakunde batzuetan eta gobernuz kanpoko erakundeetan ateratako argazkiak.
|
|
|
Kritika askok argazki arriskutsuak zirela uste zuen. Arthur Rothstein en argazki batek (ikus 10 irudia) eztabaidak sortu zituen erakusketa batean eta heriotzari dei bat
|
bezala
uler zitekeela seinalatu zen. Metafora desberdinak ikusteko ondorengo adibideak egokiak izan daitezke:
|
|
|
1936an Europan zehar bidaiatzeko beka bat lortu zuen eta bertan museo eta artelan garrantzitsu asko ikusteaz gain bere lehen argazki makina erosi zuen. Berak esan zuenez hasiera batean argazkiak turista gisa ateratzen zituen baina espresio bide bat
|
bezala
interesatzen hasi zitzaizkion pixkanaka.
|
|
|
Halaber historia aztertzeko orduan arteek duten garrantzia ere agerian utzi nahi izan dugu. Askotan historia bakarrik doan giza zientzia
|
bezala
erakusten da, eta lan honekin agerian gelditzen da arteek, argazkilaritzak kasu honetan, historia marrazten eta azaltzen laguntzen dutela. Gainera garaiko politikariek horren kontzientzia izango zutela suposatzen dugu krisi garaian dirua eta denbora argazkilarietan gastatzeko.
|
|
|
Familiek etxeak eta ondasunak galdu zituzten, industriaren eta komertzioaren gurpilak progresiboki gelditzen joan ziren eta nekazaritza prezioak behin eta berriz erori ziren. Langabetuentzako laguntzarik ez zegoen AEBetan, Europako herrialde gehienetan
|
bezala
, eta irabazien ordainketak oso murritzak ziren, eta nekazal Hegoaldean ez ziren existitzen. Behartsuek zabor ontzietan bilatzen zuten janaria eta langabetuak soroetan ibiltzen ziren lan bila, edo ironikoki hoovervilles izeneko kartoizko txabola koloniak osatzen zituzten hirien kanpoaldeetan.
|
|
|
Hala ere Hoover ek ez zuen porrota onartu. Herriaren arazoa ekonomikoa baino psikologikoa zela uste zuen, eta langabetuen kopurua minimizatu egin zuen oparotasuna azkar etorriko zela esanez; 1931ko udaberrian Presidenteari arrazoia emanez
|
bezala
produkzioa eta lana gehitzen hasi ziren. Baina beherakada berriro etorri zen Kreditanstalt banku suitzarraren bankarrotarekin.
|
|
|
Gainerakoan, eduki aldetik ondo dago, salbu akaso xeheegia dela(. Victoriaco fundatu zenekoa? bezalako zehaztasunak aipatzea, adibidez, lartxo da, kontuan izanik 3 atalean ez direla esplizitatzen Pompaelo edo Lapurdum moduko hiri garrantzitsuen izenak, ezta 5 atalean Lizarra, Gasteiz, Donostia, Bilbo edo antzeko hiribildu mediebalen izenak; gainera, Victoriaco, beste hiri guztiok ez
|
bezala
, adituek ez dakite zehatz non dagoen ere).
|
|
|
erregeen historiak, probintzia bakoitzaren historiak, udalen historiak, Elizaren historiak... bakoitza bere boterea eta eskubideak indartu guran. Historia apologetiko horien arriskua, etxe kontsumorako eraikitzen ditugun gure memoria partikularrena
|
bezala
, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka apurka garatuz joan diren metodo kritikoen berri eman litzateke, iturrien errespetua azalduz, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia nola landuz joan den azalduz.
|
|
|
bertan garaiko euskal ekonomia, elikadura, elkartrukeak, talde sozialak, erlijiotasuna, euskara, ohiturak eta abar ikus litezke (testu hori euskaratuta aurki daiteke oso ororik in Bilbao, 1994, eta ia osorik in www.kondaira.com> Historia materialak > Testu Historikoak > Erdi Aroa >. Euskal Herria XII. mendean, Donejakue bideko erromes liburu baten arabera (1135)?). Ohar egitekoa da hizkuntzaren auzia egitarau ofizialak ahaztu egin duela erdi aroari dagokion 5 atal honetan (aurreko ataletan ez
|
bezala
), eta beraz jendartearen inguruko puntu hau egokia litzateke euskararen Errioxako lekukotzak aipatzeko (Donemiliaga kukulakoak), idatzi erromantzez eta latinez egiten zela aipatzeko (baina aldika euskal hitzak eta esaldiak agertzen zirela nafar agirietan), arabieratik euskarara pasatutako hitzak gogora ekartzeko, eta jakina, Erdi Aroko Euskal Herrian bizi ziren gutxiengo linguistiko eta erlijioso... arabieraz mintzo ziren Erribera aldeko musulmanak, judu komunitateak, gaskoiak, gaztelaniaren sorrera Burgos Errioxa Mendebal Araba aldean, nafar erromantzea...
|
|
|
Egitarauak proposatzen dituen puntuak, hemen ere, oro har egokiak begitantzen zaizkit. Huts larriena, Aro Modernoko atalean
|
bezala
hemen ere, Ipar Euskal Herriaren bazterketa da. Historiaren eskema osoki Hegoalderako eginda dago, eta, ondorioz, hein handian Espainiako historiografiaren eredua segitzen du.
|
|
|
(edo inoiz irakur daitekeen. Frantsestea?) egokiak direnik: Antonio Zavalak behin adierazi
|
bezala
, Hegoalderako balio lezake, baina kontuan izanik, frantses, horietako asko Iparraldeko euskaldunak zirela, haien ikuspegitik. Espainolada?
|
|
|
Eta nire ustez zerbait bai esan litzateke euskal balioen inguruan. Ez zehazki euskal lurraldeen elkartasuna kontsolidatu gura dela (hori, espainiar lurraldeen elkartasuna kontsolidatzea
|
bezala
, ez baitzait iruditzen historiaren zeregina denik), baina bai esan litzateke euskal subjektua zergatik hautatu den, zeren arabera definitzen den, konbentzio bat dela eta abiapuntu horrek jendartearen onespen aski zabala izanik euskal kultura (eta konkretuki euskaratik abiatutako ikuspegia) ondaretzat hartzen dela eta horri lotuta Euskal Herri ideia ere lantzen dela (hizkuntza baten esparru territ...
|
|
|
[...] Askotan tresna politiko
|
bezala
erabilia da historia, bereziki aparatu instituzionala ala politikoen aldetik. Historialarien funtzioa ez dabil bide horretatik.
|
|
|
Gure ikasleak Euskal Herrikoak bezainbat Europako herritarrak dira. Europako historia egitekoa da Euskal Herrikoa
|
bezala
. Biak hutsunez beteak, biek historiaren bideak hartu behar mitologian erori gabe, baina gure nortasuna itzalperatu gabe.
|
|
|
–Europako historia egitekoa da Euskal Herrikoa
|
bezala
–dio Goihenetxek, argi adieraziz euskal historia, Europakoa bezala (eta berdin frantsesa, suediarra zein indonesiarra), ez dela berezkoa, baizik historialarien lanarekin eraikitzen den konbentzio bat dela.
|
|
|
–Europako historia egitekoa da Euskal Herrikoa bezala? dio Goihenetxek, argi adieraziz euskal historia, Europakoa
|
bezala
(eta berdin frantsesa, suediarra zein indonesiarra), ez dela berezkoa, baizik historialarien lanarekin eraikitzen den konbentzio bat dela. Gainera euskal eta europar historien kasuak paralelismo handiak dituzte, bietako ezeinek ez baitu izan estatu propiorik, bai aldiz hainbat muga, barne zatiketa eta eskualdeen araberako dinamika desberdin, kontrajarri eta lotura gutxikoak ugari.
|
|
|
Izatekotan DBHko gizarte ikasgaian sar liteke, baina adin horretan ez dago agian nahikoa sakontzeko astirik. Batxilergoko lehen mailako Historia Garaikide ikasgaian ere posible litzateke halakorik egitea, nahiz mundu osoko historia lantzen delarik ez den orekatua bertan euskal atal handi bat sartzea (ikasgaiaren helburua ez baita munduko eta Euskal Herriko historia erdibana kontatzea, baizik izatekotan munduko historia azaltzea, eta tartean, adibide konkretu
|
bezala
, euskal kasuren bat edo beste aipatzea). Kurtso berean dagoen hautazko Euskal Herriaren historia bai molda liteke hein batez Goihenetxeren proposamenekin, baina nik ez nioke hark proposatzen duen Europako historia orokorraren atala erantsiko, ikasgaia gehiegi ez zamatzeko.
|
|
|
Batxilergoko bigarren kurtsoko Historia, behar
|
bezala
eraldatuz, agian Goihenetxeren euskal eta europar eredura egokitu liteke. Legez uste dut posible litzatekeela.
|
|
|
Beraz Europako zein Euskal Herriko gai ugari aztertzeko prozedura konkretuen erreferentzia aurki daiteke proposamen honetan. Gainera, eta gorago aipatu dudan kezkari erantzunez
|
bezala
, jatorriz euskaraz sortuak diren hainbat dokumentu ere aipatzen ditu (bertsoak...). Pena da Goihenetxek ez idatzi izana gida osoago bat prozedurak modu zehatzagoan garatuz, nabari baita oso informazio zabala zuela halako gauzen inguruan.
|
|
|
I. atalean euskal subjektu historikoa definitzeko ahalegina egiten da. Zentzu horretan, subjektu historiko hori, subjektu historiko oro
|
bezala
, egundik definituriko konbentzio bat dela argitu ondoren, abiapuntua, euskal, hitzari dagozkion euskara, euskaldun eta Euskal Herria kontzeptuetan jar daitekeela proposatzen da, bestelako aukerak ere posible direla ukatu gabe.
|
|
|
Sekula egin behar ez dena egungo ikuspegiak historiaren emaitza, natural? gisa aurkeztea da, gure proiektu edo ideologiak iraganaren berme objektiboa baleuka
|
bezala
. Azken finean ustez, gure alde?
|
|
|
Printzipioz gauza bera esan litzateke edozein herrialderen historiari buruz (euskal historia, frantses historia, hegoafrikar historia...). Mundu osoaren historiak
|
bezala
, mundu horren zati diren herrialde partikularren historiek aukera eman dezakete tolerantzia, askatasuna, elkartasuna eta gisako balioen inguruan gogoeta egiteko. Eta izatez egitarau ofizialetan, jarreren atalean, halako balioak aipatu ohi dira ikasgaiak sustatu behar dituenen artean.
|
|
|
esatean(. Frantzia/ Espainia Antzinatean? esatean
|
bezala
), egungo marko territorial bat iraganera proiektatzen ari garela zehaztu behar da (eta konbentzio gisa praktikoa izan liteke), baina argi utziz erromatar garaian ez zegoela Euskal Herririk egungo zentzuan. Eta jakina, zazpi probintzien erreferentzia baliatzeaz gain Euskal Herri hitzaren jatorrizko esangura ere profita dezakegu behinolako euskararen eremuak ikusteko (Antzinateko Akitania, Erdi Aroko Errioxa eta Burgos aldea...), nahiz ez dakigun garai hartan hala deitzen zitzaion.
|
|
|
Euskararen jarraitasun historikoaren inguruan ere ñabardurak egin lirateke, hau ere ez baita maiz ulertarazten den bezain ezaugarri historiko iraunkor eta aldaezina. Hasteko, lurraldetasuna
|
bezala
, egundik erabaki dugu berau historian bilatzea, eta izatez nahasgarria da behinolako mintzaira izen horrekin identifikatzea: hola egia da euskararen jatorriak Pirinioen mendebaldeko inguruan kokatu direla gutxienez azken hiru mila urteotan; baina, aldi berean, zehaztu beharra dago denbora horretan gure hizkuntza, munduko mintzaira guztiak bezala, etengabeko eboluzioan egon dela, eta horrek esan nahi du erromatar garaiko, euskara?
|
|
|
Hasteko, lurraldetasuna bezala, egundik erabaki dugu berau historian bilatzea, eta izatez nahasgarria da behinolako mintzaira izen horrekin identifikatzea: hola egia da euskararen jatorriak Pirinioen mendebaldeko inguruan kokatu direla gutxienez azken hiru mila urteotan; baina, aldi berean, zehaztu beharra dago denbora horretan gure hizkuntza, munduko mintzaira guztiak
|
bezala
, etengabeko eboluzioan egon dela, eta horrek esan nahi du erromatar garaiko, euskara, egungo euskararekiko, gaztelania edo frantsesa latinarekiko bezain desberdina dela.
|
|
|
Euskal historiarekin
|
bezala
, espainiar, frantses edo beste edozein herrialderen historiarekin hau bera egingo balitz, hots, subjektu historikoaren zergatia eta nondikoa aurretiaz definitu eta konbentzionala dela argituko balitz, orduan seguru aski historiaren kriptobalio nazionalizatzaileen inguruko hainbat mesfidantza eta beldur uxatu lirateke. Eta hola, argiago ikusiko litzateke jada gaur egun ere de facto gertatzen dena ikasgai hauekin:
|
|
|
Eta esangura aldetik, luzaz, iberiar penintsula osoa adierazten zuen (Portugal barne), egun, konbentzioz, izen bereko estatuari aplikatzen zaion arren. Beraz, kasu honetan, Euskal Herria izenaren kasuan
|
bezala
, tradiziodun izen bat daukagu, nahiz ortografia eta adiera zehatza berriki finkatu.
|
|
|
izan du. Azken finean Euskal Herria, munduko beste hainbat toki
|
bezala
, bai itsasoz zein lurrez, auzoko zein urruneko herrialdeekin harremanetan egon izan da, eta euskal historia ezin uler daiteke lotura horiek aipatu gabe. Nolanahi ere, abiapuntua (ez helmuga) hiru osagai horiek (euskara, euskaldunak eta Euskal Herria) izan dute.
|
|
|
Hortaz, euskal historia kanoniko bat sortzea, ez noski XIX. mendeko erara, baizik egungo zientzia historiografikoaren ekarpenak bilduz, oraindik baliagarria litzateke. Baina, esan
|
bezala
, inork ez du (ezin izan du?) halakorik lortu, gehienez ere gertuago edo urrunago geratu diren saioak proposatuz.
|
|
|
Politikaz zekitenak apaiza, jauntxoak eta irakasleak ziren. Erran
|
bezala
populazioaren gehiengoa apolitikoa zen eta politikan aritzen zirenak gutxiengoa ziren. Jauntxoek politikan parte hartzen zuten baina hauteskundeetan euren aurpegia erakutsi gabe.
|
|
|
163). Herri Frontea nabarmenki igo zen, nahiz eta beti
|
bezala
eskuindarrek irabazi.
|
|
|
Une haietan tentsioa bizi izan zen guardia zibilaren eta karabineroen artean. Karabineroen gehiengoa Errepublikari leial mantendu zen, horregatik Espainia frankistak gorputz armatu hau deuseztatu zuen (Guardias de Asalto
|
bezala
). Errepublikar aldean, berriz, guardia zibila Guardia Nacional Republicana izatera pasa zen.
|
|
|
biltzeko eta Iruñera bidaltzeko. Lehenago aipatutakoak
|
bezala
, aberatsak eta alkateak (hauen senide eta semeak barne) kintetatik ere libre geratzen ziren, diru kopuru bat ordainduz. Kintena derrigorrezkoa zenez, gazte askok menditik zehar Frantziara ihes egin zuen.
|
|
|
Saturnino Burguete alkate berriak hala aholkaturik, Blas Marin (Izquierda Republicana ko zinegotzia) ere beste aldera pasa zen. Atzerriko bidea hartu zuten halaber, Tiburcio Azkarate, Pascual Lazkano eta Juan Etxenikek, beste askok
|
bezala
. Erratzuko Manoli Fagoaga eta Manuel Muruzabal, biak nazionalistak, herritik kanporatuak izan ziren.
|
|
|
Horrela, 1936ko abenduan, Alamandozko Jose Maria Lizaso, Cristobal Juanea eta Damian Laurenzena atxilotuak izan ziren, iheslari batzuei muga zeharkatzen laguntzeagatik. Hemendik aurrera mugalari
|
bezala
ibiltzeagatik baztandar asko atxilotuko zituzten.II. Gerraostea() Gerra Zibila 1939ko apirilaren batean bukatu zen, Francok errepublikar armadak garaitu zituelarik. Errepublikarrek orduan, ahal zutenek bederen, Espainiatik ihes egin zuten (Frantzia aldera gehienbat).
|
|
|
Militarrak erran
|
bezala
, eguneroko bizitzan oztopoa izateaz gainera, arriskutsuak ziren. Militarren patruilen ondorioz, bitartean lau baztandarrek bizia galdu zuten:
|
|
|
Somaten aren jatorria berez katalana da eta Aro Berritik dator baina Frankismoak, FET de las JONS eko kideak somatenetan bildu zituen, muga babesteko eta makien infiltrazioak eragozteko. Unitate paramilitar hauek, oso erabilgarriak izan ziren gerrilarien aurkako partidetan aritzeko, maquis blanco
|
bezala
izenaz ere ezagutua zen. (Rodriguez, 2001:
|
|
|
Nafarroan, gerrilla ri eta tropa frankisten arteko borrokak, irudimenezko bi hirukitan garatu ziren, Luzaide Burgi Belagua eta Bera Aralar Orreagaren artean. Borrokak arestian erran
|
bezala
, arras baldintza klimatologiko txarretan egin ziren: elurra, lainoa, euria, hotza...
|
|
|
Gerra Zibila eta gerra amaitu osteko garaia. Baina beste toki askotan ez
|
bezala
, baztandarren gehiengoak zortea izan zuen. Gerra Zibilaren garaian(), bertako populazioak gerra urrundik ikusi zuen, baina gazteak eramaten hasi zirenean, gerrak eta errepresioak sortutako heriotzak Baztango familia anitz ukitu zituen gerraren krudeltasuna agerian geldituz.
|
|
|
Beste tokietan
|
bezala
, Baztanen II. Errepublika ezartzean mugimendu demokratiko berriak ernatzen hasi ziren eta aldi berean, bai alderdiak eta bai sindikatuak antolatzen hasi ziren. Faktore berria sartu zen baztandarren arteko harremanetan:
|
|
|
Fortifikazio lanak 1938tik hasiak ziren, eta arestian aipatu
|
bezala
, errepublikarren lan batailoiak izan ziren obra hau egin zutenak. Fortifikazioa, inbasio motorizatu bat geldiarazteko helburuarekin egin zen, baina mendi inguru asko fortifikatu gabe gelditu ziren.
|
|
|
Muga fortifikatu honi, Perez lerroa deitu zioten (Rodriguez, 2001: 121), Frantziako Maginot lerro ospetsua
|
bezala
baina espainiar erara (Gutierrez izenez ere ezaguna da).
|
|
|
liburuak, gizadiaren zati handiena osatzen duten pertsona anonimo eta historiarentzat oinarrizkoak izan direnak ditu protagonista. Indibiduo bakar
|
bezala
agian ez, baina era kolektibo batean, kultura eta historiaren ibilbidea aldatu dute, XX. mendetik hasita batik bat.
|