|
2000
|
|
|
Bere bataiozko izen deituraz Frantzisko de Arkaia zen, arabarra, familiaz ganboarren leinukoa, 1483 urte inguruan jaioa.
|
Baina
ez gaude ziur Gasteizen jaioa ote zen. Bere anaia gazteagoa, Diego, Burgosen jaioa baitzen eta zenbaitek uste dute han jaioko zela Frantzisko bera ere.
|
|
|
Bere anaia gazteagoa, Diego, Burgosen jaioa baitzen eta zenbaitek uste dute han jaioko zela Frantzisko bera ere.
|
Baina
ez dugu horren lekukotasun zehatzik. Aita merkataritzan aritu zen eta Gasteiz eta Burgos izan zituen bizileku.
|
|
|
Hitzaurregile zen J. Allende Salazarrek zioenez, Llorente kalonje eta historiagileak asmo txarrez baztertu zituen Landazuriren agiri horiek, egiazkoak ez balira bezala,
|
baina
ez dira zalantzan jartzekoak, eta horri buruzko zenbait adierazpen eskaini zizkigun.
|
|
|
Dagoeneko kontatu dugun bezala (ikus 54 orrialdea, eta bertan aipaturiko Henriette Walter-en liburua), Frantziako Estatuaren barnean XVI. mende hasieran erabaki zen pertsona bakoitza bere hizkuntzan epaitu beharra. Bazirudien behingoz bide egokia hartu zela,
|
baina
ez zuen asko iraun, eta geroztik hango hertsitasuna nabarmenagoa izan da.
|
|
|
Hala bada, betor ordu onean.
|
Baina
ez dadila gertatu F. Mitterrand-ekin bezala, 1981eko maiatzean presidentetarako hautagai zela agindu bai, baita urtebete geroago, 1983ko maiatzaren 26an agertu ere Journal Officiel ean Unibertsitate aurreko hezkuntzetan bertako hizkuntzak irakastea, euren artean euskara aipatuz. Baina, karguaz jabetu zenetik, hori aurrera eramaten ez zen ahalegindu.
|
|
|
Ipar Euskal Herrian orain, ONU eta Unescok giza eskubideez eskatzen dutenarekin bakarrik balia gintezke.
|
Baina
ez da gutxi, zeren otoi eta oroi horiek mundu zabalerako gomendagarri ematean Frantzia bera ere sinatzaileen artean partaide izan zela eta hortik sortzen zaiola erantzun beharra. Eta horretarako, adibidez, Europaren Batasunean bertan ereduak aurkitu ezinik ez dugu, besteak beste Aosta eta Tirol; beharbada Suitza dugu adibide hobea eta lehenagokoa, Helvetiar federakuntzak bertako lau hizkuntzak ofizialak izan zitezen, joan zen mendearen lehen partetik, Konstituzioan jarri zituen arau egokiak direla eta.
|
|
|
–Antzinako Hispaniaren erlikiarik agurgarrienaren jabe zarete. Beste batzuek izan dezakete arte balio hoberik, gutiziagarri eta miresgarriagorik,
|
baina
ez da zuona bezalako garrantzia duen beste hizkuntzarik, zeren bere ikerketa sakondu gabe inoiz ere dira ezagutarazi antzinako zibilizazioaren ibilerak?.
|
|
|
Trentoko Kontziliotik irten ziren aginduen arabera bideratu zen auzia,
|
baina
ez zenbait eragozpen sortu gabe. Nafarroan 1584ko Pastoral bisitek erakusten dutenez, Allingo Eulz herrixkakoek euskararik ez zekien apeza jarri zitzaielako sortu zituzten eztabaidak hor daude, aipatu dudan Goñi Gaztambideren obra horretan, 479 orrialdeetan.
|
|
|
Ondotik, uztailaren 4ko 135/ 1994 Foru Dekretua etorri zen, Nafarroako Administrazioan euskarari eman behar zitzaizkion tokiak zertan gauzatu behar ziren adieraziz.
|
Baina
ez zait aski iruditzen. Oraindik apartheid horrek hor jarraizen du, gure erresuma zaharreko herri guztietan eskubide berdinik eskaintzen ez zaiola.
|
|
|
|
Baina
ez zen horrela gertatu. Rocío García de Mainuetaren aurpegia imajinatzen saiatu arren, soilik eskotea gogoratzen zitzaion, eta hori ere nekez.
|
|
|
Azkenean, beraz, Galwayn utzi zuten Txema, eta iruditu zitzaion hura zela Irlandan ikusi zuen hiririk politena eta hobe zuela hantxe geratu.
|
Baina
ez egun batzuetarako, ezpada betiko. Eta Connemarara eramango zuen taxian sartzen ari zenean ere" hobe hemen geratzea" pentsatzen zuen, baina" to the capital of Connemara, please" agindu zion taxi gidariari.
|
|
|
Nik barkatuko nizun Rocío horrekin izandako afera.
|
Baina
ez zenuen konfiantzarik, ezta. Eta horrelakoak.
|
|
|
|
Baina
ez dezagun haria gal. Lehenbiziko garai horri buruz hitz egin nahi nizueke orain. Beno, ez dakit zertarako ari naizen hain publiko zabalari zuzentzen, jakinda liburu bakoitzaren aurrean pertsona bakarra baino ez dagoela.
|
|
|
Sargori zegoen, giroan bezainbat buruan. Sukaldera jo zuen garagardo bat lapurtzeko asmoz,
|
baina
ez zuen batere aurkitu. Beste norbait sartu zen sukaldera eta galdetu zion ea zertan zebilen bereak ez ziren poltsetan bilatzen.
|
|
|
Barrara hurbildu, edatekoa eskatu eta ez zen ordu laurdena ere igaro esku bat nabaritu zuenean bere lepoan. Burua jiratu zuen zerbeza beltza barran utzirik,
|
baina
ez zuen eskuaren jabearen aurpegia ikusterik izan, begietara zuzen zetorkion argi batek zeharo itsutu baitzuen Txema. Mozkorren bat seguru asko.
|
|
|
Azken horrek erantzun zion aurrekoak jarritako puntuari: "
|
Baina
ez duzu ahaztu behar, Legg, orduko zure pentsamenduak desberdinak zirela: ez zenuen itsasoko arrainik aipatzen, deabru zahar horrek!
|
|
|
Eta orduan, eskaintzaz beteriko urte batzuen ondoren, amaitu egin zitzaizkion opari infinitu eta mugagabeak, eta egun hartatik aurrera mendiak eta lakuak oparitzen zizkidan, eta gero zuhaitzak eta ur lasterretako bitsa; eta hodeiren bat oparituko ote zidan beldurrez nengoen garai batean, enborrean zizelatu zuen bihotz bat erakutsi zidan. Hura guztiaren bukaera zela iruditu zitzaidan,
|
baina
ez: Txemak promesa horien guztien gainetik maite ninduen, eta nau.
|
|
|
Ze, hara: zuk arantzazko koroa duzu, eta ezin da esan oso jarrera erosoan ipini zaituztenik,
|
baina
ez duzu kexatzeko arrazoirik: mundu guztiak gurtzen zaitu.
|
|
|
Ni azkenetakoa heldu naiz, baina hala ere beste gehienak baino lehenago irten naiz handik. Besteak begira geratu zaizkit auto elegante batek nire aurrean frenatu duenean,
|
baina
ez da nire errua gidariek aukeratzeko posibilitatea badute.
|
|
|
Eta hori jakinda, izen bereko aterpetxera joan eta logelaren lasaitasunean hirugarren artxiboa irekitzea.
|
Baina
ez, behin artxiboa irekita zuela, ezin izan zion jakin minari eutsi, eta turismo bulegoko eskaileretan bertan hasi zen Eiderren egunerokoa irakurtzen. Azkenean berdin berdin geratu zen hala ere, hasieran bezala.
|
|
|
Falls auzoa eta horrela.
|
Baina
ez dut idazteko gogorik, Belfast ikusteak zirrara bereziegirik sortu ez didan bezala. Burua non dudan oso ondo dakizu, Bitakora laguna, eta hori da ezinegona sortzen didana:
|
|
|
bihotz bakarra gara, bihotz bakarra gara. Sentitzen dut, Txema,
|
baina
ez gara.
|
|
|
Gero bazkaltzera eraman nahi ninduela aitortu zidan, harrerak bere pisuan jarraipena izan zezan, gaua luzatzeko asmoz. Baina ezetz esan nion, eskerrik asko
|
baina
ez, oso nekatuta nengoela eta nahiago nuela etxera joan eta atseden hartzea.
|
|
|
Eta zinez, ahaleginak egiten ditut gure bikotea ere beste guztiak bezain bizia izan dadin; alaia, batua eta... Maitasunez betetakoa esan behar nuen,
|
baina
ez. Batzuetan pentsatzen dut nire errua dela guztia, eta apurtu dudan bezala konpontzen ere jakin behar dudala, eta orduan ahalegintxoa egiten dut.
|
|
|
|
Baina
ez. Irtenbidea ez da hori.
|
|
|
Jabi agertu da, enegarren aldiz, baserrian. Ralph barruan zegoen,
|
baina
ez dute elkar ikusi. Ez diot sartzen utzi, eta esan diot ez etortzeko gehiago.
|
|
|
Ahaztea, baina ahazteko indarrik egin barik, baizik eta berez eta apurka helduko litzatekeen oroitzapen faltaz.
|
Baina
ez, Irlandan zegoen, eta jada beranduegi zen atzera bueltatzeko. Eiderrek engainatu egin zuen.
|
|
|
Itzultzen denean.
|
Baina
ez gaur, eta beraz banoa. Hodei horiek ez dakarte ezer onik.
|
|
|
Ingelesez pentsatzen laguntzen zioten dozenatxo neurona haiei jai emango zien modu horretan.
|
Baina
ez, autoetako gidariak ez ziren derrepentean isilduko. Zoritxarrez.
|
|
|
Baita zubi erromaniko baten azpian ere, botatzen zuen sarritan Txemak.
|
Baina
ez, ez zegoen batere gaizki, kontuan izanda ez zela hiriko auzorik liluragarriena ere. Eta askoz ere pisu politagoa izango zen Eider berarekin bizitzera joan izan balitz, baina ez zuen urrats hori ez bat ez bi eman nahi, eta Txemak ere ez zuen txarto hartu erabaki probisional hura.
|
|
|
Baina ez, ez zegoen batere gaizki, kontuan izanda ez zela hiriko auzorik liluragarriena ere. Eta askoz ere pisu politagoa izango zen Eider berarekin bizitzera joan izan balitz,
|
baina
ez zuen urrats hori ez bat ez bi eman nahi, eta Txemak ere ez zuen txarto hartu erabaki probisional hura. Zeren probisionala zela ulertzen zuen, argi baitzegoen denboratxo bat igaro ondoren Eiderrek maletak egingo zituela euren maitasun habiara joateko.
|
|
|
Baina printza txikiak sartzen zitzaizkion burmuinaren zirrikituetatik, hala nola esperientzia txar haren lekuko izandako udalekuaren izena, eta ondorengo egunetako haserre eta beldurrak...
|
Baina
ez zuen nahi, ez zuen gertaera hura gogoratu nahi, iraganaren zakuan sartuta mantendu nahi zuen, eta hura dena aspaldi bukatu zela esaten zuen Txemak ahots ozenez, bere buruak entzun zezan edo. Ez zitzaion oroipen hura askotan etortzen, eta nahiago zuen horrela.
|
|
|
Bai, hurbiltzen ari naiz. Hau ez da nahi dudan Irlanda birjina,
|
baina
ez nago urrun.
|
|
|
Lekua, eguna, mutilaren izena eta, gutxi gorabehera, aurreko orduak.
|
Baina
ez nuen oroitzen sentsazio hori, alegia, gertatuko dela jakin eta hala ere denbora joaten uztea, denborarekin jolastea. Ez nuen oroitzen, beharbada hau izan delako musuaren zain lasaitasunez itxaron dudan lehen aldia, gertatu behar zuenak ordutegi jakinik ez zuela ulertu dudan lehen aldia.
|
|
|
Hitzok esatea bezain erraza balitz horma horien atzean gordetzen den ñabarduren mundua deuseztatzea, inora begiratuta oroipenak bere hariari segitzeko gonbita luzatuko ez balu...
|
Baina
ez da horrela, eta Txemaren begiak lurrera zuzenduko balira bertan aurkituko lituzke Eiderrekin trivialean jokatutako orduak, hori bezain oroitzapen txepela baino ez bazen ere. Okerrena zen horrela jarraituz gero zuela inora ere begiratu; berak ere, bere garaiko beste edozein maiteminduk egingo zuen bezala, gupidarik gabe eskaini baitzizkion zeruko izarrak, itsasoetako sakonerak eta begi bien aurrean agertzen zitzaion guztia.
|
|
|
Eta Eider arraro ikusi bazenuen guztiok izaten ditugun gorabeherak izango zituelako da.
|
Baina
ez naiz oroitzen; ez dut istripua baino lehenagoko sentimenduen oroipen argiegirik. Azkarregi gertatu zen eta egia esateko ez dut Eiderren portaera gogoratzen.
|
|
|
|
Baina
ez gaitezen adarretatik joan: esan dut Dublin go jendea dela hemengo ikuskizunik handiena, euren begiratze iheskorrekin telepatiaz laguntzeko prest baleude bezala; edota ia nahi gabe zintzilikatzen duten irribarrearekin, zuregatik gehiago egingo luketela aditzera eman nahian, baina zoritxarrez ezin dutela, eskuak poltsaz beteta dituztelako.
|
|
|
Pena, ordea, horretaz berandu ohartu izana, aterpetxera bueltatzeko ordua gainean nuenean egin baitut aurkikuntza hori.
|
Baina
ez zait gehiago gertatuko. Eta hala ere pozik nago.
|
|
|
Dena dela, ondo zekien zuhurtziaz jokatu behar zuela: Eiderren etxera deituko zuen,
|
baina
ez zion Irlandari buruzko ezer aipatuko, ezta zeharka ere, bestela akaso bidaiatzeko bat bateko grina hura berpiztu egingo zitzaion-eta. Beranduegi hala ere.
|
|
|
Eta batzuetan irabazten du batak, bertzeetan bertzeak. Eta bertze batzuetan badirudi ezen batak irabazi duela,
|
baina
ez, zeren ustekabean lasterraldia apur bat luzatzen baita, eta irabazle zirudiena —bere ahaleginean leherturik eta ezin aitzina eginik— galtzaile gertatzen baita hondarrean. Eta egun hartan ere, horixe gertatu zitzaidan, zeren, erran nahi nuena erranik, noiz eta baitzirudien ezen ausartziaren zaldiak beldurrarena garaitu zuela, aldiz, nola ez bainuen nik erabakitzen noiz akabatzen zen lasterraldia baina bertze bazkaldar guztien usteak eta aburuak, eta nola susmatzen bainuen ezen aburu hura ez zela ene aldeko izanen, aitzinatu zitzaidan beldurraren zaldia, eta jaundu zen hura nitaz, finean.
|
|
|
Eta, eskuak bururat eramanik, bekoz beko nuèn don Frantziskoren begi kanporatuei beha geratu nintzen, ekaitza eta tormenta noiz lehertuko, zeren bainekien ezen munduan ez zegoela ekaitz hura geldiaraziko zuen santabarbararik...
|
Baina
ez, ekaitza ez zetorkidan aitzinaldetik, baina albotik eta saihetsetik, noiz eta aitak sekulako zaflakoa eman baitzidan.
|
|
|
Banekien, bai, norekin konparatzen ninduen aitak, eta banekien ezen bere erran harekin heresetzat hartu ninduela, nihaur banintz bezala, jaun Esteban Etxegoienen ondotik, etxeko bigarren protestanta.
|
Baina
ez, orduan ere oker nenbilen... Zeren eta, hau nekien, hura nekien, baina ez nekien ezen neure bizitzako ustekabekorik ustekabetsuenaren aitzinean nengoela.
|
|
|
Baina ez, orduan ere oker nenbilen... Zeren eta, hau nekien, hura nekien,
|
baina
ez nekien ezen neure bizitzako ustekabekorik ustekabetsuenaren aitzinean nengoela. Izan ere, ni ezin nintekeen familiako bigarren protestanta izan, nola idaroki baitzidan aitak, zeren leku hura beterik baitzegoen jada... eta, izaitekotan, etxeko hirugarren protestanta baizik ezin izan nintekeen, edo laugarrena, benturaz, edo auskalo zenbatgarrena...!
|
|
|
Erran dizut, hasteko, nola aitak igorri ninduen" kondenatuen ziegarat",
|
baina
ez dizut erran nola, ni han sarturik nengoenean, osaba Joanikot etorri zitzaidan, isilpean, bisita egiterat...
|
|
|
Lehenengoan pentsatu nuen zaintzailea izanen zela, bere zaintze lanetan, aitak manatu beza la... Eta, zinez, zaintzailea zen,
|
baina
ez zetorren aitaren partez, zeren osaba Joaniko te kin baitzetorren.
|
|
|
Eta bakarrik zegoen.
|
Baina
ez zegoen jadaneko hain bakarrik, zeren ziegetarat eginikako bisitan konplize bat ediren baitzuen, eta nihaur bainintzen konplize hura. Eta haren konplizea nintzelako kontatzen ari zitzaidan kartaren historia eta hiru anaiena.
|
|
|
ERRAN berri dizut ezen osaba Joanikotek etxeko historia haiek idealizatu zituela,
|
baina
ez ote zuen hark arrazoin apur bat ere, jaun André. Ez ote dugu aski, arrazoin horren frogatzeko, Nafarroako erregina Margaritaren Heptameron eta Axularren Gero elkarren ondoan ipintzea eta konparatzea, ikusteko zein denborak ziren batarenak eta zein bertzearenak?
|
|
|
ERRAN dizut osaba eta biok elkargo sekeretu bat fundatu genuela, edo eliza bat —Zientziaren Eliza—,
|
baina
ez zenuke pentsatu behar ezen gurea, stricto sensu, eliza bat izan zela, bere arauak eta bere egunorozko errituak zituena, edo gure xedea eta helburua atergabeko lana eta azpilana egitea zela, urbiaindarren artean gure sinesteen eta gure ideien hedatzeko eta propagatzeko... zeren eta osaba ez baitzen hain inozenta, ikusirik zein zen, erlijioneaz denaz bezainbatean, Urbiaingo eta Nafarroa osoko gi... gure elizak eta gure untzi tipiak, halatan, gehiago zuten, alde horretarik, izenetik izanetik baino...
|
|
|
Baina zuk ere oroituko duzu ikasle hura, beharbada. Burgoskoa zen,
|
baina
ez dakit nola zeritzan... Edo bai...
|
|
|
—Ez nuen ezagutu, baina entzun izan dut, bai, merkatari argi eta bizkorra zela...
|
Baina
ez dizut erran: Bidarraikoa nauzu, eta Bidarrai ez dago Urbiaindik hain urrun, nahiz eta Urbiain Nafarroa Garaian dagoen, eta Bidarrai Nafarroa Be herean...
|
|
|
—Barkatzen dizut, Joanes —erran zenidan, irritsu—, eta penitentzia ere eman berri dizut...
|
baina
ez ahantz ezen bizitza osorako duzula hoben ordaina.
|
|
|
Irri zabala egin zenidan, erran nizunean baietz,
|
baina
ez nuela artean haren liburu famatua zatika baizen irakurri, hura Urbiaingo etxean banuen ere, ene prezeptore jaun Mar cel Dibarsoro zenak present gisa emanik; eta erran nizun, halaber, ezen zure mintzamolde pausatuak jaun Marcelena oroitarazten zidala, hain zuzen ere; eta erran nizun, finean, ezen jaun Mar celek Gero ko pasarteak diktatzen zizkigula aldian behin, euskaraz ere zerbait jakin genez...
|
|
|
...nuela artean haren liburu famatua zatika baizen irakurri, hura Urbiaingo etxean banuen ere, ene prezeptore jaun Mar cel Dibarsoro zenak present gisa emanik; eta erran nizun, halaber, ezen zure mintzamolde pausatuak jaun Marcelena oroitarazten zidala, hain zuzen ere; eta erran nizun, finean, ezen jaun Mar celek Gero ko pasarteak diktatzen zizkigula aldian behin, euskaraz ere zerbait jakin genezan,
|
baina
ez nuela oroitzen Demostenesen konturik kontatu zigunik...
|
|
|
Eta nik neure egoitzarat joan behar nuen, bai,
|
baina
ez nuen jada joan nahi, hain bainengoen, zinez, zurekin arrai eta neure gogara. Eta dudos nengoen berriro, Jainkoak apez izaiteko deitu ote ninduen, zeren eta nik uste bainuen ezen, apez izaiteko, gozorik ez duen ate estua iragan behar zela eta nork bere buruari uko egin behar ziola, baita lizifrinaz eta zilizioez baliaturik ere, hala behar izanez gero; ordea, zure hitzetarik bertze mundu bat igar nezakeen, zeina baitzen zabalagoa eta gozoagoa, eta zeinak erakarri baininduen hatsarretik beretik...
|
|
|
Neure arima hustu ondoren, hutsik sentitzen nintzen...
|
baina
ez hain hutsik ere, zeren zure hitz haiek zalantzaren haziak baitziren, arrazoinaren haizeak ene hustasunaren alorretarat zekartzanak.
|
|
|
Eta ni, nola jaun Marcelen eraginagatik edo biziki maite bainituen erretorika eta oratoria, gogara egoiten nintzen haien diskusioneak eta ateraldiak entzuten... edo, hobeki, gogara egoiten nintzen alde batetik,
|
baina
ez bertzetik, zeren eta, anitzetan, erdibitua bezala sentitzen bainintzen. Eta ez noren alde egin ez nekielako, zeren eta hamarretik bederatzitan osaba Joanikoten aldeko izaiten bainintzen, baina ama ikusten nuelako guztiz aita Bartolomeren alde, haren hitz neurtuak —neurriz beti ere gure ama! — eta haren keinu iheskorrak —zeinetaz arras jabetzen bainintzen ni, ez dakit bertzeak— testigu eta lekuko...
|
|
|
—Odolez bai, zure anaia zen,
|
baina
ez ohorez, zeren eta aspaldi ez baituzu oinik jarri ohorearen etxean...
|
|
|
Eta gauza haiek erran zituen aita jesuitak eta bertze anitz gauza ere bai, zeren sermoi hura hagitz luzea izan baitzen,
|
baina
ez zintuzket gogaitu nahi, jaun André, eta horrela utziko ditugu kontuak, sermoi hartaz denaz bezainbatean.
|
|
|
|
Baina
ez zen han akabatu Mattinen kalbarioa...
|
|
|
|
Baina
ez aita jesuitaren otoitzek, ez haren gantzutze suerte haiek guztiek, ez haren gurutzeak, ez eta deabruaren kontra jaurtiki mehatxuek erdietsi zuten Mattin bere onerat ekartzea, eta bai are gehiago izutzea eta hura auhenka uztea, ahotik habuina zeriola, harik eta aitak, iduri haiek ezin jasanik, erran zuen arte:
|
|
|
Hoa hemendik lehenbailehen, bastart ingrat hori, ezpata oraintxe bertan hartzea nahi ez baduk eta azala oihal brodatua baino zulatuago uztea! Zeren eta orainokoan babestu haut
|
baina
ez haut gehiago babestuko!
|
|
|
—Goia eta behea ezin direla nahastu uste duk hik, Martin, eta zuk ere halatsu, Graziana, eta hori dela araua...
|
baina
ez al zen Jesu Kristo ere goiak eta beheak nahasterat etorri. Eta ez al zen Kristo bera ere bertze Maddalen baten laguna izan?
|
|
|
Eta behin eritzen gara eta berriro eritzen gara, eta erialdi bakoitzean hondatzen eta higatzen zaigu gorputza, urritzen eta murrizten zaizkigu indarrak eta kemenak, ahultzen eta flakatzen gara, galtzen dute humoreek beren berritzeko eta suspertzeko ahala, aitzinatzen zaigu heriotza, eta hala egiten dugu azkenean fin gaitza, behar baino lehenago eta legokigukeena baino fitezago. Zeren osasuna Jainkoaren eskuetan baitago, zalantzarik ez...
|
baina
ez ote dago gure eskuetan ere, eta ez ote ginateke, halatan, luzeago eta lasaiago biziko, baldin asmatzen ditugunak asmatuko ez bagenitu, beldurraren beldurrez. Eta ez ote da beldurra, ondorez, gure baitan bizi den munstro bat, lau humoreen iturrietarik osasuna atergabe eta etengabe hurrupatzen eta ebasten diguna?
|
|
|
20 Gizona irakurriz egiten da jakintsu,
|
baina
ez bi aldiz irakurriz, etengabe baizen.
|
|
|
Zeren uste baitut ezen Hiponakoaren aipu bakarra egin zenuela: haren mila aipu egin zenitzakeen, balantzaren apur bat orekatzeko,
|
baina
ez, zeren etsenplu hura hautatu baitzenuen, soka berekoa hura ere: In dubiis libertas.18 Akinokoa, berriz, ezta aipatu ere.
|
|
|
Eklesiastikoan ez ezik Erran Zaharretan eta Salmoetan ere azaltzen denaz ari natzaizu: Initium sapientiae timor Domini,
|
baina
ez, ez zirudien ezen Jainkoaren beldurra zela jakintasunaren haste eta printzipio, sostengu eta lehen harri. Eta nik jakintasunaren betikotasunarekin amesten banuen ere, berehala ohartarazi zenigun ezen behin behinekotasuna zela jakintasunaren ezaugarri nagusia, Plautoren erran hura aipatzen zenuela, haren frogatzeko eta egiaztatzeko:
|
|
|
Gaztetan bezain kalakari segitzen duk eta txantxetarat emana, Joanikot.
|
Baina
ez uste hire hitzak konbentzitu nauenik, ezta hire begietako suak ere, zeren eta sua ez baita izan ohi zaharren ezaugarria, eta ni zaharra nauk eta zahar sentitzen nauk... Baina zulo batean nagok, bertzalde, eta zulo batean dagoenak ez dik zer galdurik baldin bertze zulo baterat badoa, ezta munduko uzki zulorat badoa ere, zeina, hire aburuz, den Urbiain.
|
|
|
Ongi duk. Joanen nauk...
|
baina
ez nikek garantiarik gabe eta zuei segurantzarik eman gabe joan nahi. Eta, horretarakotz, koadro bat pintatu nahi nikek Urbiainerat joan aitzin, gutieneko mugaren gainetik ote nagoen jakiteko, zeren pintzelak ez baititut aspaldidanik hartu, eta Jainkoak zekik nekièn guti hura ere ahantzi ez ote dudan.
|
|
|
ETA, hondarrean, gure erromesaldi iduriko hartan, Florentziatik Pisarat joan ginen, bisita berezi haren egiterat, Galileoren ohorez eta haren omenez, iritsi eta ostatua hartu bezain fite bertako dorre famaturat igaiten ginela, non osaba Joanikotekin izan bainuen solas hura, bertze nonbait aipatu eta iragarri dizudana,
|
baina
ez kontatu.
|
|
|
Salbuespena izanen lukek, baldin grabitate zentrotik iragaiten den bertikala edifizioaren oinetik kanpoan balego.
|
Baina
ez zagok. Eta horregatik, oker dagoelarik ere, xuxen zagok, orekaren legeak eta arauak xuxen betetzen dituelako.
|
|
|
Uda zen eta udako eguzki ederra genuen,
|
baina
ez zuen bero handirik egiten. Eta airea garbi garbi zegoen, beiraz egina balego bezala.
|
|
|
—Bai, beharrezkoak izan litezkek,
|
baina
ez funtsezko, zeren eta, arestian erran diadan bezala, Jainkoak bere unibertsoarekin sortu zuen tenplua haien gainetik baitago, eta zeren hura baita funtsezko. Izan ere, gizonak egiten duen oro gizonak kutsatua duk, Jainkoaren izenean bada ere, gizona berez eta izaitez kutsaturik dagoenez gero; ordea, Jainkoak xuxenean egina kutsaezina duk, Hura kutsaezina delako.
|
|
|
—Balitekek...
|
Baina
ez fidatu. Zeren, batzuei entzunik, baitirudi ezen bizitza osoan harriak jaurtikitzen ibili zela, eta hori ez duk egia.
|
|
|
" Non capisco", erraiten zian Alessandrok. " Ez dut ulertzen!"
|
Baina
ez duk kasu bakarra. Izan ere, ba al dakik Galileok behin batean Bolognako hogei irakasle gonbidatu zituela, Jupiterren lau sateliteak ikus zitzaten amoreakatik, eta nehork ere ez zituela ikusi?
|
|
|
Izan ere, ba al dakik Galileok behin batean Bolognako hogei irakasle gonbidatu zituela, Jupiterren lau sateliteak ikus zitzaten amoreakatik, eta nehork ere ez zituela ikusi? Eta gizon haiek ez zituan gure jauregiko sehi analfabetoak, Pagabasoko beleak deabrutzat zituztenak, baina gizon jakintsuak, zeinenganik iguriki baitzitekeen ezen ez zirela haiek bezain itsuak izanen,
|
baina
ez... Pierre Gassendiren erranetan, berriz, bazegoan Cesare Cremonini zeritzan bertze gizon jakintsu bat —Galileoren laguna, nahiz eta ideietan etsai eta izterbegi—, teleskopiotik behatzerat ere ausartu ez zena, sinesten zuèn mundua irauli eta uzkailiko ote zitzaion beldur.
|
|
|
—Lagun bati baino gehiagori entzun nioan han Parisen ezen Galileok gaizki egin zuela eta ez zuela gibelat bihurtu behar Inkisizioneko tribunalaren aitzinean.
|
Baina
ez nagok akort, zeren eta guztiok ez gaituk martiri izaiteko jaio, ni ere ez... Eta martiri izaiteko jaio denak jakin likek, bertzalde, ezen martiriak eta martirien odola a posteriori direla emankorrak, noiz eta haien kausak aitzina egiten baitu... baina baztertzen eta ahanzten dituk, modu berean, baldin haien kausak huts egiten badu... edo ikusi, bertzenaz, zer gertatu zitzaien kataroei Montsegurren, zeren martiri haiek guztiak noren ahotan daude egun, eta nork loriatzen eta lorifikatzen ditu?
|
|
|
Hortik aitzina, zer erran diezazuket nik osabak Galileori buruz pentsatzen zuenaz, ez bada harekin akort nagoela eta halatsu ulertzen dudala nik ere Galileo? Zeren zientzilari italiarrak uko itsu batekin ihardets baitziezaiokeen tribunalari, eta hala egin izan balu, goretsiko nuen; aldiz, makurtu egin zen,
|
baina
ez arras, eta arras makurtu ez zelako ez dut gaitzesten.
|
|
|
Eta aitortzen dut, bertzalde, ezen batzuetan ez dagoela gibelatzerik eta, hala rik ere, gibelat bihurtzen garela, baina orduan ere ez nuke nehoren juje izan nahi, zeren eta, nor da nor bertzeei kontu hartzeko eta juzkatzeko, tartean erabaki gordin bezain izugarri horiek daudenean, zeinetan bizia jokoan dagoen? Eta bai, ulertzen dut Galileo, umiliatua izan zelako,
|
baina
ez arras umiliatua; belaunikatua, baina ez arras belaunikatua; makurtua, baina ez arras makurtua, zeren, tribunalak deliberatu bazuen ere ezen lurra ez zela mugitzen, mugitu mugitzen zen: Samosko Aristarkok mugitu zuen, Kopernikok mugitu zuen... eta Ga li leok berak ere mugitu zuen, eta are, bere baitaren baitarik mugitzen segitu zuen gero ere, zeren, sinatu nahi ez zuena sinatu behar izan bazuen ere eta halatan sentitu ezen, gorputza salbatzearen truke, itzalperat kondenatu zuela arima —eskua eta luma, alegia—, aldiz, itzalpe hartarik skribatzen eta bere skribu haiekin Lurra bulkatzen segitu zuen, eta argi berri batekin argitzen:
|
|
|
Eta aitortzen dut, bertzalde, ezen batzuetan ez dagoela gibelatzerik eta, hala rik ere, gibelat bihurtzen garela, baina orduan ere ez nuke nehoren juje izan nahi, zeren eta, nor da nor bertzeei kontu hartzeko eta juzkatzeko, tartean erabaki gordin bezain izugarri horiek daudenean, zeinetan bizia jokoan dagoen? Eta bai, ulertzen dut Galileo, umiliatua izan zelako, baina ez arras umiliatua; belaunikatua,
|
baina
ez arras belaunikatua; makurtua, baina ez arras makurtua, zeren, tribunalak deliberatu bazuen ere ezen lurra ez zela mugitzen, mugitu mugitzen zen: Samosko Aristarkok mugitu zuen, Kopernikok mugitu zuen... eta Ga li leok berak ere mugitu zuen, eta are, bere baitaren baitarik mugitzen segitu zuen gero ere, zeren, sinatu nahi ez zuena sinatu behar izan bazuen ere eta halatan sentitu ezen, gorputza salbatzearen truke, itzalperat kondenatu zuela arima —eskua eta luma, alegia—, aldiz, itzalpe hartarik skribatzen eta bere skribu haiekin Lurra bulkatzen segitu zuen, eta argi berri batekin argitzen:
|
|
|
Eta aitortzen dut, bertzalde, ezen batzuetan ez dagoela gibelatzerik eta, hala rik ere, gibelat bihurtzen garela, baina orduan ere ez nuke nehoren juje izan nahi, zeren eta, nor da nor bertzeei kontu hartzeko eta juzkatzeko, tartean erabaki gordin bezain izugarri horiek daudenean, zeinetan bizia jokoan dagoen? Eta bai, ulertzen dut Galileo, umiliatua izan zelako, baina ez arras umiliatua; belaunikatua, baina ez arras belaunikatua; makurtua,
|
baina
ez arras makurtua, zeren, tribunalak deliberatu bazuen ere ezen lurra ez zela mugitzen, mugitu mugitzen zen: Samosko Aristarkok mugitu zuen, Kopernikok mugitu zuen... eta Ga li leok berak ere mugitu zuen, eta are, bere baitaren baitarik mugitzen segitu zuen gero ere, zeren, sinatu nahi ez zuena sinatu behar izan bazuen ere eta halatan sentitu ezen, gorputza salbatzearen truke, itzalperat kondenatu zuela arima —eskua eta luma, alegia—, aldiz, itzalpe hartarik skribatzen eta bere skribu haiekin Lurra bulkatzen segitu zuen, eta argi berri batekin argitzen:
|
|
|
Orain arte aditzerat eman dizudanagatik kontsidera eta estima dezakezu ezen jendeak arlotetzat eta erdi txepeltzat hartzen zuela bere apeza,
|
baina
ez, zeren, egia bada ere eliztarrek harekin irri egiten zutela —eta ez guti—, egia da, halaber, ez ziotela hari irri egiten; eta nola, bertzalde, ateraldi haietarik haratago, gizon seriosa baitzen, herritarren zerbitzuan bizi zena, haien behar spiritualei buru egiteko edo baserri urrunenetako eriei ere astoaren gainean bisita egiteko disposizionean beti ere, hala, don Frantziskok aldeko...
|
|
|
—Badakit zer ari den pentsatzen berori, jaun Nikolas,
|
baina
ez dut neure erabakia gibelat uzteko asmorik. Zeren berori ene jaun eta nagusi izan daiteke, baina berorrek ere badaki ezen, erran komunak dioen bezala, apezak duela azken hitza bere... eta zeren Jainkoak bakoitza bere lekuan nahi baikaitu:
|
|
|
Hura ez baitzen bere desirkundeetan ihartzen eta iraungitzen zen gizona, baina lehiatuki lehiatzen zena eta bere gogoa gogor atxikitzen zuena, azkeneraino. Eta, bitartean, haren inguruan ez zen bake handirik izanen, halako moldez, non, bere xede eta helburuen erdiesteko eta bidean aitzina egiteko, zernahiz eta nornahiz baliaturik, bide eragozkarri guztiez libratuko baitzen,
|
baina
ez nolanahika, zeren baitzekien ezen gizartea goiti beheiti moldaturikako edifizio bat zela, bere mailak eta graduak zituena, eta edifizio hartan lege eta arau batzuk bete beharra zegoela, eta horrela izan zen tipiagoen oinkatzaile bezain handiagoen meneko eta manuko.
|
|
|
—Jainkoak hala egin zuen mundua —erraiten zuten bai batak eta bai bertzeak ostinatuki— Egin zuen bata jaun, eta bertzea morroi; egin zuen bata andere eta bertzea neskame; eta elkarrekin bizitzeko egin zituen,
|
baina
ez nahasturik.
|
|
|
|
Baina
ez bere azken erabakia hartu aitzin...
|
|
|
" Eta ba al duzu bertzerik?" Eta osabak ihardetsi zion: " Bai, badut bertzerik,
|
baina
ez dakit erran ote niokeen ala ez, zeren eta ez baitakit erakusteko modukoa den". Eta dukeak erran zion:
|
|
|
Hirugarren egunean, finean, afalorduan, historia harrigarri hura gertatu zitzaigun... zezen ikuskizunaren gibeletik kontatuko dizudana, baina orain zerbaitean aitzinatu nahi nizukeena, erranez ezen historia hura ere eskrementuekin loturik zegoela,
|
baina
ez nolanahiko eskrementuekin, berehala ohartuko zaren bezala.
|
|
|
|
Baina
ez dezadan deus aitzina, eta derradan ezen bortz zezen izan genituela arratsalde hartan, eta bakoitza modu eta molde diferentean toreatua izan zela.
|
|
|
Lehen erran dizut ezen aitari guztia sinetsi niola, noiz eta afirmatu baitzidan ezen hain zirela dukeak, kondeak eta gainerako handikiak arraza berezikoak eta ohiz kanpokoak, non kaka ere urrezkoa egiten baitzuten...
|
baina
ez dakit, bada, hamaika urterekin hain inozent ote nintzen... Baina ene haurtzain izan zenari ipuin sinestezinagoak sinetsi izan nizkion, bertzalde, baita sasoin hartan ere —nahiz eta Platonen ideien edo Aristotelesen teoria hilemorfikoaren aitzin gibelak buruz nekizkien orduko—, eta itsu sinesten segituko nuen, baldin osaba Joanikotekin inkontratu izan ez banintz...
|
|
|
|
Baina
ez, osaba ez zegoen mementu hartan gauza haietarako, zeren zinez baitzegoen haserre, bere onetik aterea, bezperako afarian gertatuak guztiz desgogara utzi zuelako, berehala ulertuko duzu zergatik.
|
|
|
Eta nik erraiten nioan: " Nik ez diat itzurbiderik, zeren eta hegaldatu egin nahi bainuke, bai,
|
baina
ez zekiat norat. Eta, nola ez baitakit, aitaren manua diat obligantza eta eginbide, zeren eta, arrazoin garbirik ezean, nola entseiatuko naiz, bada, haren iritziaren aldatzerat?
|
|
|
|
Baina
ez zen gutiagokoa izan kakategi arena... zeren izen harekin bataiatu baitzuen osaba Joanikotek bere asmaketa hura, zeinaz mintzatuko bainatzaizu segidan.
|
|
|
Hatsarrean, halarik ere, txantxetan ari zitzaidala pentsatu nuen,
|
baina
ez, zeren eta, osaba eta biok han geundela, aita iragan baitzen aldamenetik, zaltegietarat edo zihoala. Eta osabak aitari deitu eta bere asmoak agertu zizkion.
|
|
|
Zer erranen dizut nik obra hartaz, ez bada ezen anitz ibili izan naizela ni harat eta honat,
|
baina
ez ditudala haiek bezalako kakategiak munduan ikusi?
|
|
|
Eta, artean ere, neure bihotzaren pilpirak aditzen nituen, batzuk bertzeen gainean jauzika, pentsaturik ezen herensugeak osaba irentsirik izan zezakeela jadaneko.
|
Baina
ez, bizirik zegoen uroski, zeren haren oihua entzun bainezakeen, leizean goiti zetorkidana:
|
|
|
Eta burua goitik behera higitu nuen, adierazteko ezen ulertzen niola... eta sosegatzerat ere egin nuen,
|
baina
ez gehiegi, zeren eta egun osoan ezin kendu izan bainuen burutik bertze galdegite hura: " Eta, baldin kasualitatez gertatuko balitz, orduan zer...?"
|
|
|
Eta, hala, biharamunean esperimentuaren bigarren partea egiterat prestatu ziren. Iparreko haize konstant bat zebilen, indartsu samarra
|
baina
ez zakarra eta, noiz eta Alessandrok eta osabak deliberatu baitzuten ezen haize hura egokia izan zitekeela esperimenturako, marinel bat zakuarekin mastarat igan, eta osaba, prometatu bezala, zirkulutik urrats baterat paratu zen, hari bizkar emanik, bere buruaz ezin segurago.
|
|
|
Eta zalantzaz zalantza gabiltzanok, eta ihardesterik gabeko galderak argibide ditugunok, gauaren besoetan itzali hurran den eguzkia horizontean, zer...?
|
Baina
ez naiz kexu, jaun André; aitzitik, denboraren denboraz ikasi dut ezen anitz direla naturalezak eskaintzen dizkigun bozak, eta boz batzuk ozenak eta kolore bizikoak direla, eta bertze bazuk, isilagoak eta kolore apalagokoak... eta nik gero eta maiteago ditut boz isilak eta kolore apalak, zeren ukituaren eztiaz babesten nauten larrukiak baititut laket, untxi larruz edo azeri larruz eginak, eta ez...
|
|
|
Aitak erran zion: ‘Rafael, Ucello eta haien parekoa izan nahi baduk, joan hadi,
|
baina
ez itzul etxerat pintore kaskar bat bihurturik: ez nikek bertze jauntxoen irrigarri izan nahi... ’ Eta Pedrok ihardetsi zion:
|
|
|
‘Hitz emaiten dizut ezen ez naizela itzuliko’ Nik, berriz, taroteko karten artean izar bat ikusi nuen Italiako zeruan... eta izar haren igurikitzan bizi izan naiz ordudanik.
|
Baina
ez dakit, ez dakit... Hogei urte gehiegi dira, izan ere, semerik ikusi gabe...
|