|
2004
|
|
|
—esan zidan La Vachek begiak zerurantz altxatzen nituela ikusiz— Ez da inongo txoria, baizik eta Genovevaren diskoetako bat, piano musika, jakin nahi baduzu. Genovevak, gauero ez, baina
|
askotan
entzuten ditu diskoak. Goazen orain ukuilura.
|
|
|
Orain Pauline Bernardette daukat zaindari, gutxik merezi duten suertea; baina zaharra naiz, ezinezkoa zait xinpletasunak ematen duen zoriona. Bitartean, arazo
|
asko
zituen jendearen artean bizi nintzen orduan, gerraren ondorio larriak bistara zeuden garaian; baina gaztea nintzen, ergela ere bai, eta bizitza arina egiten zitzaidan.
|
|
|
Bakardade. Ez Pobrezia, Gaixotasun edo Kartzela, nola deitzen diren
|
asko
eta askoren desertuak, baizik eta Bakardade. Zentzu batean, nirea Pauline Bernardetteren kontrakoa ere bazen, moja ttikiaren desertua, antza, Ezkontza baitzen.
|
|
|
Bakardade. Ez Pobrezia, Gaixotasun edo Kartzela, nola deitzen diren asko eta
|
askoren
desertuak, baizik eta Bakardade. Zentzu batean, nirea Pauline Bernardetteren kontrakoa ere bazen, moja ttikiaren desertua, antza, Ezkontza baitzen.
|
|
|
Egia handia da Pauline Bernardettek egun hartan adierazi zidana, neronek ikusi nuen garbi
|
asko
mendi mendian pasatako bolada hartan. Hasiera batean, luze egiten zitzaidan denbora, eta ahal izan guztietan freskura zeukan txoko bat aurkitu eta bertan gelditzen nintzen lotan.
|
|
|
Ez zen negu
|
askorik
gelditzen, eta harkaitz zulo batean sartzearekin konformatu nintzen. Kanpoko hotzetatik defendatzeko ez nuen gehiagorik behar.
|
|
|
Zoaz, lagun, zoaz belar hori jatera. Oso goxoa da eta bitamina
|
asko
ditu.
|
|
|
—Mundu honetan gauza
|
asko
daude, lagun —moztu zidan berak oso serio— Zu lau mendi horien artean bizi izan zara beti, eta jakin ez dakizu, baina munduan gauza asko daude. Eta leku asko ere bai.
|
|
|
—Mundu honetan gauza asko daude, lagun —moztu zidan berak oso serio— Zu lau mendi horien artean bizi izan zara beti, eta jakin ez dakizu, baina munduan gauza
|
asko
daude. Eta leku asko ere bai.
|
|
|
—Mundu honetan gauza asko daude, lagun —moztu zidan berak oso serio— Zu lau mendi horien artean bizi izan zara beti, eta jakin ez dakizu, baina munduan gauza asko daude. Eta leku
|
asko
ere bai. Esate baterako, India eta Pakistan bezalako nazio handi eta miresgarriak daude.
|
|
|
Eihera
|
asko
ziren inondik ere, baina horrek gutxi inporta zion balkoiko itzalari. Gortinetaraino hurbiltzen zen, baina aurrerago joan gabe.
|
|
|
Begiratu dagoeneko idatzi dudanari eta harritu egiten naiz: ez dut kontatu ustez kontatu behar nuena, eta iritzi
|
askok
ez dute nireak ematen. Esaterako, ahala eduki eta Balantzategira itzuliko nintzatekeela idatzi nuen hasieran, eta aitorpen faltsuagorik ezin dut imajinatu.
|
|
|
Okerrena, halere, ez da gezur
|
asko
egotea, zeren beharbada memoria guztien xehetasuna dugu hori. Okerrena zera da, arindurik ez duela gogoratzeak edota gogoratutakoa paperean jartzeak.
|
|
|
Zer egiten ote du La Vachek orain?... Galdera
|
asko
, galdera gehiegi, eta halere ez galdera denak. Zeren, latzagoak ere etortzen baitzaizkit burura.
|
|
|
Beraz, arindurik ez dago, gogoratzeak edota gogoratua paperean jartzeko lanak ez digu inolako zamarik kentzen. Aitzitik, zama gehiago ekartzen du,
|
askotan
harakinaren atzaparra bezala sentitzen dena.
|
|
|
Urte
|
asko
dira Pauline Bernardette eta biok elkarrekin gabiltzala, eta ondo ezagutzen nau, inork baino hobeto. Ni dudati gelditu nintzen, egia aitortu ala ez aitortu.
|
|
|
Nolanahi ere, esan dut, moja ttikia eta bion arteko kontuak oso geroko kontuak dira; ez Antiaju Berde ezagutu nuen garaikoak. Orduan ia ez nekien ezer, ezta hizkuntza
|
asko
zirenik ere. Eta, alde batera, hori izan zen nire suertea.
|
|
|
Harrezkero,
|
askotan
galdetu izan diot neure buruari: La Vache qui Ritek deitu zidanean jarritako azal pinpor hura, zergatik jarri zitzaidan?
|
|
|
Oso abioi polita, ttikia eta zilar kolorekoa.
|
Askotan
egoten naiz hari begira.
|
|
|
Hasiera batean, ederki eman genituen kolpeak, nik asko eta La Vachek gehiago, eta hogeita hamar hezur hautsitako behia naizela esan ahal badut gaur egun, harrotasun hau festa hari zor diot batez ere. Ordea, herritar
|
asko
ziren, mila eta gehiago ziren, eta ezparak bezala inguratzen ziren guregana, etengabe, zikin, mingarri. Ezinezkoa zen hainbeste ezpararen aurka borrokatzea.
|
|
|
—Hogeigarren mendea da, lagun, edo zehatzago esatearren, 1940 urtea, baina hau Euskal Herria da, eta Euskal Herria gerra batean ibili da orain dela gutxi arte, eta gose
|
asko
dago, pobrezia handia, jende gutxi basoak garbitzeko, eta hotsa dabil, otsoz beteta daudela mendiak.
|
|
|
Baina, pentsatzen jarrita, non ote dira negu hartako elurrak? Edo otsoena gertatu eta
|
askoz
geroago ikasi nuen frantsesez esanda: ousontlesneigesd' antan. Zenbat urte joan ote dira betikoz urtu zirenetik?
|
|
|
—Bada, harritzen naiz, zeren gauza bera esan baitzenuen herriko festa batzuetan izan zinenean, eta baita etxetik alde egin zenuenean ere. Eta beste aldi
|
askotan
. Beste konturik ez zenuen, memoriak idatziko zenituela eta memoriak idatziko zenituela.
|
|
|
Zenbat gogoratzen naizen zurekin! Zuregatik esandakoak entzunda
|
askok
esango dute, batek ezpada besteak, zein exageratuak diren animaliak eta batez ere behiak! Baina zuk badakizu, ene etxe!
|
|
|
hitzak sentimenduaren errainu apal direla, eta oihukatzen dudan" Biba Balantzategi" bakoitzagatik ehun biba gehiago dauzkadala bihotzean. Eta ez zure garai haietan den dena jolasa eta gozamena izan zelako, zeren, zuk badakizu, gerra osteko egun haietan poza adina izan genuen pena, eta
|
askotan
, pena hori latza izan zen. Bai, hamaika kolpe hartzeko jaioak gara.
|
|
|
Noizbait bukatu omen zen gizonaren denbora kontu hura, eta aurrera segi omen zuen partiketak. Eta txindurriek, erleek, tximirrikek, txepetxek, kaioek, zapelatzek, dortokek, gameluek, amuarrainek, lehoiek, tigreek, kanguroek, haiek guztiek eta beste animalia
|
askok
jakin egin omen zuten zenbat denbora edukiko zuten munduan. Azkenean, dena bukatutzat jo eta erretiratzera omen zihoan Denbora partitzailea.
|
|
|
Hartan, aukeratutako hostoari buruz jartzen nituen begiak, eta zain geratzen nintzen, egun batez, bi egunez, hiru egunez, behar zen denbora guztiaz. Oro har, denbora
|
asko
behar izaten zuten hostoek adarretik airera, eta airetik lurrera erortzeko. Aurrena mantxa hori bat ateratzen zitzaien berdean, eta segidan beste mantxa bat, horiagoa eta handiagoa; hurrena, berriz, den dena hori gelditzen ziren, baina mantxa marroi batekin.
|
|
|
Gero zaldiak kargatu zituzten, eta handik ez
|
askora
, Genovevaren salan afaldu eta mendira itzuli ziren berriro. Eta ez zen falta izan, bigarren bankete hartan ere, nire Setatsuaren kexua:
|
|
|
Ez dakit, ezin dut konprenitu, segur aski memento txarren batean dago. Nolanahi ere, denbora
|
asko
daramazue abioi puska horien ondoan etzanda, eta oraindik ez zarete gaian sartu. Ez dizuet hitz bat ere aditu Balantzategin gertatzen ari denaz.
|
|
|
—hots egin nuen. Eta, nahiz esaten zuenak niri berri
|
askorik
ez eman —hartaz jabetuta nengoen lehenagotik—, ez nioen gezurrik. Izanez ere harrigarria zen La Vache halako logikarekin pentsatzen aritu eta kolpetik lo ez gelditzea.
|
|
|
Zeozertarako baliatu zaizkit errota zaintzen pasatako orduak. Eta eskerrak horri, gauza
|
asko
jakin ditut Eztenasen errieta saioak entzunez. Mendikoek trenbidea moztu zutela, esaterako.
|
|
|
Ez, ez zegoen, eta azkar
|
asko
jakin zuen hori hortzaundiak. Sokari heltzen zion gaztea entretenitua zegoela ikusiz, La Vachek bi pauso zuzen eman eta kolpea tira zion adar eskuinarekin, eta baita galtzetan tarratekoa egin ere.
|
|
2010
|
|
|
Ez guztiak, ordea. Lettres philosophiques liburuan garaiko erlijio familia
|
askoren
deskribapena egiterakoan, kuakeroei lau gutun eskaintzen dizkie, beste edozeini baino askoz gehiago. Gutun horietan, besteak beste, haien xalotasuna, apaizik eza, eta Ingalaterrako errebolta garaian erakutsitako bakezaletasuna azpimarratu zituen.
|
|
|
Ez guztiak, ordea. Lettres philosophiques liburuan garaiko erlijio familia askoren deskribapena egiterakoan, kuakeroei lau gutun eskaintzen dizkie, beste edozeini baino
|
askoz
gehiago. Gutun horietan, besteak beste, haien xalotasuna, apaizik eza, eta Ingalaterrako errebolta garaian erakutsitako bakezaletasuna azpimarratu zituen.
|
|
|
Eta honekin guztiarekin batera, protestantismoaren antolaketa hierarkiko ahularen ondorioz, sekta protestanteak ederki ugaritu ziren, sekta horiek beraiek auzi politiko berri bihurtu ziren arte. Ingalaterrak Espainia garaitu eta katolizismoarekin zuten afera bukatu ondoren, boterean zegoen Eliza anglikanoari adar txiki
|
asko
sortu zitzaizkion, eta hauekiko harremanak nola edo hala zedarritu behar izan ziren.
|
|
|
Hemen tolerantziaren eremuan lehen nobedade filosofikoa nabarmendu zen. Tolerantzia erlijioaren batasunaren edo estatuaren orekaren onerako onartu zenean zerbait aurreratu zen, baina arrazoi berberek
|
askotan
gauza bat eta kontrakoa defendatzeko balio zezaketen; erlijioaren batasuna eta estatuaren oreka berdin berdin erabili ahal ziren jazarpenerako.
|
|
|
Berriz ere, arrazoitze teologiko zuhurra tolerantziaren alde. Barne gorabehera
|
askoren ondoren
(tartean errege katoliko bat egon zelako) anglikanoak eta puritanoak elkarrekin ibili ziren tolerantzia erlijiosoa defendatzen, eta 1688ko iraultzaren ondoren, 1689an, Tolerantziaren legea promulgatu zen Ingalaterran, bere kolonietara zabalduz. Lege honen arabera," Ingalaterrako Elizarekiko disidente diren erregeen subdito protestanteei legeek ezartzen dizkieten zigorrak" kendu zitzaizkien.
|
|
|
Edo hobeto esanda, derrigorrez konpartitu beharreko egia bakarraren eredua. Erlijioaren izaera ez zen
|
askorik
aldatzen; are gehiago, erlijioak gero eta garrantzi handiago zeukan hainbatentzat, haien bizitzaren ardatz bihurtzeraino. Ingalaterratik Ameriketara joan ziren lehen kolonoak, edo Herbehereetatik Afrikako hegoaldera joandakoak, haien erlijiositatea modu zintzoago eta sakonago batean bizitzera abiatu ziren leku ezezagun horietara.
|
|
|
Susperraldi honek eragin erlijiosoak izan zituen. Konbertsio berri ugariz gain, eliza
|
askotan
banaketak gertatu ziren, irakinaldi izpirituala zela-eta. Ondorio sozialak eta politikoak ere izan ziren.
|
|
|
Anglikanoek metropoliarekin geratu nahi zuten, beste guztiek, ordea, independentzia. Areago, talde
|
askoren
ezaugarria milenarismoa zenez (Jainkoaren bigarren etorreran gogo biziz sinesten zuten), bien bitarteko antolaketa politiko demokratikoagoa eta berdinzaleagoa bultzatu zuten. Horra beste gertakari esanguratsua:
|
|
|
Kolonietan karguetarako bidean derrigorrezko baldintza zen eta erlijio ofizial horren jarraitzaile ez izatea zergez zigortuta zegoen. Antolaketa federalean, berriz, federazio
|
askotan
egiten zenaren aurkakoa egiten zen. Kolonietan erlijio ofizialek zirauten bitartean, federazioan ez zen erlijio ofizialik, konstituzioaren lehen emendakinak hala aginduta.
|
|
|
Esklabotzaren gaia ez zen, hala ere, aho batez erabaki zen afera izan. Eliza
|
askotan
(presbiterianoak, metodistak eta baptistak) banaketak egon ziren ipar hegoa mugak (gero gerra zibilean iraungo zuena) zedarriturik.
|
|
|
Jakina da oraingo pluralismoa ez dela soilik erlijiosoa. Oraingoa gehiago da kulturala, edota identitatearekin zerikusia duen gauza
|
askorena
. Erlijioak oraindik ardatzeko indarra du hainbat identitate gorpuzteko, teoria orohartzaile berezia delako.
|
|
|
Hau guztia kontuan hartuta, identitatearen aurkako diskurtso batzuk azkukre koxkorra bezala desegiten dira beren kontraesanetan. Kultura diferente
|
askotatik
datorren jendeari zaila egiten zaio ulertzea proposatzen zaien hiritartasun abstraktu hori; haien identitate zati garrantzitsuak alde batera utzi behar dituztelako, eta, pixka bat arakatuz gero, sekularizazio azal baten azpian balore erlijioso zehatzak berehala agertzen direlako.
|
|
|
AEBetako beltzek esklabotzaren sofrikarioak edota diskriminazioaren mingotza leuntzeko abesten zuten, eta hortik erritmo zirraragarri zein alai horiek. Gero zuriek hori saltzen jakin izan dute, ez
|
askoz
gehiagorik. Bigarrena, ekarpen guztiak ez dira onuragarriak izaten, kultura eta erlijio batzuen hainbat ohitura basatiak lekuko.
|
|
|
Filosofian emandako aldaketa hau, baina, ez da izan bat batekoa. Tartean borroka eta odol
|
asko
isuri da.
|
|
|
Finean, Rawlsek oinarrizko korapiloa non dagoen asmatzen du teoria metafisiko eta erlijiosoen artean sakoneko gaietan akordioa ezinezkoa dela ikustean, baina gehiegi eskatzen die gizakiei (nork bere pentsamoldea alde batera uztea) korapilo hori askatzeko. Jende
|
asko
kontsentsu honetatik kanpora geratuko litzateke hasiera hasieratik, eta horiek gabe ezinezko bihurtuko litzateke bizikidetza baketsua. Hain aseptikoa egin nahi luke eremu politikoa, ezen jende gutxi hurbilduko bailitzateke horretara.
|
|
|
Immigrazioak eska dezake eskubide liberalak errespetatuak izan daitezela, baina luke inolako eskubide nazionalik eskatu. Alegia, arrazoi ekonomikoengatik edo politikoengatik mugitu direnek lukete beren bizitza babesteko baino
|
askoz
eskubide gehiago eskatu. Murrizpen bitxia da hau gizakiaren historiako migrazioei erreparatzen badiegu.
|
|
|
Honelako kasuetan lehen jarrera gisa taldea eta erlijioen barne ohiturak errespetatu egin liratekeela ematen du,
|
askotan
balore filosofiko edo erlijiosoak jartzen direlako aurrez aurre eta horiek neurtzea zaila egiten baita. Ondoren hasi da balore desberdinen arteko demarekin.
|
|
|
odol isurketak ezin zuen jarraitu. Gero oinarritze teologikoak eta politikoak etorriko ziren eta,
|
askoz
beranduago, filosofikoak. AEBen sorreran ere sekta muturrekoen arteko demak estatuaren akonfesionalitatea argitu zuen, ezinezkoa baitzen erlijioaren aferetan beste inolako akordiorik.
|
|
|
Diferentziak datu enpirikoak dira, eta horiek aintzat ez hartzean aberastasun baten galera dator.
|
Askotan
nork bere burua diferentzietan gehiago identifikatzen du, besteekin komunean duen osagaietan baino. Emakumeak, gazteak, homosexualak, irlandarrak edo elbarriak gehiago dira beren kautan emakume, gazte, homosexual, irlandar edo elbarri, gizaki deitzen den espezie bateko partaide baino.
|
|
|
Konponketa honek bakea ekarri zuen, baina ez bizikidetza lasaia. Leku
|
askotan
istiluak, jazarpenak eta heriotzak izan ziren bataren edo bestearen jarraitzaile izateagatik.
|
|
|
Ez da urrutira joan behar, erlijioan ez ezik, honelako jarrerak aurkitzeko. Doktrina filosofiko
|
asko
orohartzaileak eta ortodoxiazaleak izan dira, liburu sakratuen exegesiaren antza hartzerainokoak. Marxismoak, esaterako, ezagutu zuen sukar hori XX. mendearen bigarren erdialdean.
|
|
|
Eta kaleidoskopio horrek aberastasuna erakutsi zuen. Pentsamendua askea denez, marxismoa
|
askotan
kontraesankorra bihurtu zen. Inperialismoa nahiz herrien askapena justifikatzeko balio izan zuen, edo emakumearen askapena askotan modu eraginkorrean suspertu zuen arren, hainbatetan langileriaren askapenaren atzetik datorkeelakoan atzendu egin zuen.
|
|
|
Pentsamendua askea denez, marxismoa askotan kontraesankorra bihurtu zen. Inperialismoa nahiz herrien askapena justifikatzeko balio izan zuen, edo emakumearen askapena
|
askotan
modu eraginkorrean suspertu zuen arren, hainbatetan langileriaren askapenaren atzetik datorkeelakoan atzendu egin zuen.
|
|
|
Jakina erlijioa eta ekologismoa ez direla gauza bera. Teoria orohartzaileak diren neurrian, ordea, bizikidetza arazoak sortzen ahal dira bizitzaren eremu
|
askotara
zabaltzen direlako.
|
|
|
Konturatu behar da neoliberalismo ekonomikoa protekzionista dela maila sozial eta kulturalean, mendebaldeko balore eta instituzioak babestu egiten dituelako, eta beste batzuekiko aurrez aurre jartzen delako. Honengatik guztiarengatik ongi
|
asko
ikusten da neoliberalismoaren askatasunaren definizioa helburu ekonomiko eta kultural zehatzen zerbitzurako dagoela, ez beste ezertarako. Dirua da askea den bakarra, gizabanakoak muga itxien barnean gehiengoaren kultura estuan egon behar duen bitartean.
|
|
|
Kultur aniztasunak dakartzan joerek ohituretan, janarietan, janzkeretan edo eguneroko bizimoduan arazoak sor litzakete, baina ez beste edozein gizataldek sortzen dituenak baino gehiago, esaterako, gazteen eta edadetuen artekoek baino gehiago.
|
Askotan
diferentzia arruntenek eragin soziologiko handiagoak dituzte beste ezaugarri sonatu batzuek baino. Dena den, pluralismoaren auzian hainbat giza talderen ardatz nagusiak... bereziak dira, eta gorabehera berriak sortzen dituzte.
|
|
|
Eta ibilian ibilian berdintasuna eta askatasuna uztartzeko aferatik gaur eguneko arazo filosofiko garrantzitsuenetako batekin egiten du topo: nola lortu pentsamendu anitzen, eta
|
askotan
elkarren aurkakoen, arteko bizikidetza?
|
|
|
Gezurrari bekatu edo delitu deitzen zaionean, zigorra eransten zaie gezurgileei, indeferentziatik bazterketara edo suntsiketara igarotzen delarik. Herese, gaixo, bekatari, traidore, delinkuente, drogazale, faxista, terrorista... izendapen
|
asko
jaso dituzte egiak markatzen duen arautik kanpo geratzen direnek. Sorginkeriaren jazarpena, eromenaren interpretazio foucaultiarra edota berariazko legeria politikoak disidentzia trataeraren adibideetako batzuk dira.
|
|
|
Tamalez, horrelako kasuen adibide
|
asko
aipa genitzake hemen, baina ez dugu egingo artikulu hau ez larregi luzatzearren, aldizkari honetako irakurleek badute-eta berorien berri.
|
|
|
Txiro, elbarri, tisiko, itsu, zoro eta abarren sorterriratzea aberriaren benetako interesen kontrakoa da, eta onurarik gabekoa hala eskatzailearen familiarentzat nola, sarri
|
askotan
edo ia ia beti, eskatzailearentzat berarentzat.
|
|
|
Bigarren ortodoxia guztiz antagonikoa da. Mariano Salaberria idazle donostiarraren formulazio telegrafikoa ekarriko dugu hona, 1915ekoa, baina beste
|
askorena
ere aipa genezakeen:
|
|
|
Lotilandia lo arazle horren baitan giroa ezinago itogarria da, hala Bidasoaz gora nola Bidasoaz behera, izan ere, Jean Etxepare medikuaren modu ia berean, Bizente Aizpuru ordiziarrak ere zorigaiztoko liburu bat argitaratu zuen 1931n.
|
Askoz
geroago kontatu zuen Bizente Aizpuruk episodio ilun hori Jakin aldizkarian, 1977an, laurogeita zortzi urteko agure beneragarria zela," Gerra aurreko euskal herese bat" izenburupean, M. Pagolak jaso zuelarik.
|
|
|
Ordiziara itzulita, 1928an Nafarroako Elora joan zen, osaba baten lurrak kudeatzera. Herri horretako kontzientzia euskaldun galdua berreskuratzen ahalegindu zen, eta hauteskundeetan bozka
|
asko
bildu omen zituen Irujorentzat. Aizpuruk errepublikazale, federalista eta foruzale sentitzen zuen bere burua.
|
|
|
Antzeko zerbait gertatzen zen artxipelagoko gainerako espezieekin ere. Zoritxarrez, Darwinek ahaztu egin zuen ohar hori, eta, izan ere, ez zen oharraren garrantzi demasekoaz konturatu
|
askoz
geroago arte. Kontua da ez ei zuela dortoka alerik lagindu artxipelagoko inongo irlatan, eta gainerako espezieei zegokienez ere Darwinek nahastu egin zituen irla guztien laginak, ez baitzitzaion bururatu espezie desberdinak bizi zitezkeela soilik 50 edo 60 miliatara kokaturiko irla hain antzekoetan, eta gerora jakin izan denez Galapagoetan dortokaren 14 subespezie dira denetara, eurotariko bederatzi subespezie zeinek bere aldetik eboluzionatu zutenak bederatzi irlatan, eta beste bost subespezie Isabela irla handiko bost sumendiren inguruetan.
|
|
|
Darwinen peripezia zientifikoaren kontakizun konbentzionaletan Galapagoetako txontek edukitzen dute dortokek baino
|
askoz
leku gehiago eta azpimarraketa nabarmenanagoa. Areago, zientziaren historia osoko legenda seduzigarrienetariko bat ehundu da Galapagoetako txonten inguruan eta bai euren ustezko garrantziari buruz Darwinen teoriaren garapenerako.
|
|
|
lehia ikaragarria dago" bizitzagatiko borroka" espezie baten kideen artean. Baina, laugarrenik, ezaguna zen espezie bakoitzeko aleak ez direla elkarren zeharo berdinak, hau da, populazio baten barruan ez ditugula ale bi aurkituko identikoak direnak, bariazio
|
asko
daude, eta beraz hauxe Darwinen bigarren inferentziapopulazio baten aleek biziraupen probabilitate desberdina dute(" hautespen naturala"). Azkenik, populazio baten aleen arteko diferentziak heredagarriak dira, halandaze Darwinen hirugarrenahautespen naturalak, belaunaldietan zehar eraginkor mantentzen baldin bada, eboluzioa gauzatuko du.
|
|
|
Armand David apaiz lazarista 1861ean bidali zuten Pekinera misiolari, hogeita hamasei urterekin, eta hasiera batean txinera eta bertako ekanduak ikasten aritu arren, oso laster hasi zen inguruetatik joan etorri txikiak egiten, ehunen bat kilometrotakoak, ibilaldi horietan bilduma zoologiko eta botaniko oso interesgarriak eskuratu zituelarik. Izan ere, Txinara Pariseko Natur Zientzietako Museoko irakasle
|
askoren
enkarguekin iritsi zen, bertako fauna eta florako aleak bildu eta Frantziara bidal zitzan. Museoko adituak txundituta geratu ziren laster.
|
|
|
" Nork daki, hiru aldi hoitan zenbat neke, izerdi, gose eta egarri, zenbat barneko goihendura jasan duken han, jendaki arrotz eta
|
askotan
etsai heien artean. Entzun dugu ere bertze orduz, hangoek gaixtakeriaz pozoindaturik hil hurran etorri zela behin gibelerat".
|
|
|
Esaterako, Moupin printzerrian eskuratutako mota guztietako altxorren artean Davidia involucrata zuhaitz ederra aipatu ahal dugu, munduko lorezainek kutunenetarikoa dutena. Dena dela, Davidek Parisera bidalitako soilik landare bilduma 3500 espeziez osotuta dago; alabaina, Txinan barrena bildutako landare guztien ia erdia galdu edota hondatu egin zen, bidaietan zeharreko era
|
askotako
ezbeharretan, Han ibaiko naufragioan kasurako. Bada, 250 espezie berri zeuden, Pariseraino iritsitako landare horien artean.
|
|
|
Bada, 250 espezie berri zeuden, Pariseraino iritsitako landare horien artean. Armand Daviden lagin naturalistiko joriak metatuz joan ziren Pariseko museoko karraju eta sotoetan, eta urte luzeetarako lana eman zien talde taxonomiko desberdinetako adituei, esate baterako, ugaztun, narrasti, anfibio eta arrainak sailkatu eta identifikatzeko, eta bai era
|
askotako
ornogabeak, batez ere tximeletak, kakarraldoak, armiarmak, barraskiloak, izainak, zizareak eta. Hau da, Armand
|
|
|
Tranfbrmismoa izan zen debate horretan eztabaidatu zen kontzeptu nagusia, eta, erraz esateko, Cuvier-en fixismoa da Frantzian gailendu zena, harik eta Giard zoologoak lamarckismoa 1890 urte aldera atzera ere biziberritu zuen arte. Jakina, zientzialari frantses
|
askok
eta askok elkartu eta kidetu egin zituzten Lamarck behialakoa eta Darwin: ez zuten jakin Lamarck en eta Darwinen artean bereizten, alegia, ez zuten antzeman desberdinak zirela lehenengoaren progresoaren ideia eta bigarrenaren hautespen naturalaren legea, errotik desberdinak izan ere.
|
|
|
Tranfbrmismoa izan zen debate horretan eztabaidatu zen kontzeptu nagusia, eta, erraz esateko, Cuvier-en fixismoa da Frantzian gailendu zena, harik eta Giard zoologoak lamarckismoa 1890 urte aldera atzera ere biziberritu zuen arte. Jakina, zientzialari frantses askok eta
|
askok
elkartu eta kidetu egin zituzten Lamarck behialakoa eta Darwin: ez zuten jakin Lamarck en eta Darwinen artean bereizten, alegia, ez zuten antzeman desberdinak zirela lehenengoaren progresoaren ideia eta bigarrenaren hautespen naturalaren legea, errotik desberdinak izan ere.
|
|
|
Doria markesak Genoako Natur Zientzietako Museoa fundatu zuen 1867an. Egonaldi horretan zehar Armand David sarri
|
askotan
hurbildu zen museoraino, eta horri esker jabetu zen orduko giro zientifikoan furi furian zegoen autu nagusiaz. Alegia, Armand Davidek darwinismoarekin egin zuen topo Genoan.
|
|
|
Modu berean, hogeita hamar edo berrogei dira krateropodoen familiako txoriak, elkarren oso aldamenekoak eta Txinan eta inguruetan aurkitzen direnak, baina Europan ahaiderik ez dutenak. Gertaera hauetan eta beste
|
askotan
oinarrituta, pentsatu al daiteke, aldamenekoak baina bestelakoak diren espezieen kopuru hain handiak leku berberetan eta gaitasun eta antolakuntza berberekin ab origine kreatuak eta kokatuak izan direla munduko gainerako lekuak hutsik utzita. Ez litzateke arrazonagarriagoa izango, ba, onartzea ezen, behin eta animalia eta landareen tipo nagusiak lurrazalean agertu eta gero, Kreatzaileak gogokoen izan zuen erara zeina gizakiarentzat beti misterio bat izango baita zalantza gabe, oinarrizko tipo horiek aldaketa astitsuak jasan dituztela, arrazak, barietateak, espezieak, generoak... eratuz, zeintzuok jatorrizko guneetatik hurbil hedatzen segitu baitute?
|
|
|
Txinako misiolari
|
askorengandik
jasotako trufa eta irriez zenbait iruzkin ezkor egin zituen bidaia egunkarietan, gogaituta baitzegoen hainbeste ignorantzia eta ergelkeria ikusita bere kidekoen artean: haien ustez, munduarentzat onartutako sei edo zazpi mila urteko adina, nahikoa eta sobera zen den dena azaltzeko, eta horrenbestez, hipotesi hutsa edo, areago, inpertinentzia galanta zen naturalisten iritzia munduaren adinaz, edota munduko bizidunen eta gizakien adinaz, nahiz Noeren dilubioaren izaeraz eta garaiaz, eta abarrez.
|
|
|
Julien Vinson Parisen hil zen, 1926an, baina, ia azken unera arte lanean aritu zen arren, intelektualki XIX. mendeko gizona da izatez, beti fidel izan baitzitzaion 1850 tartean modu autodidaktan bereganatu zuen ideia sortari. Nolanahi, desadostasun nabariak eduki zituen orduko euskalari
|
askorekin
, hala nola, Telesforo Arantzadi, Bonaparte printzea, Arturo Campion, Charencey, Dodgson, van Eys, Intxauspe... Alabaina, Vinsonen eragin handia ei dute Unamunoren euskaldunez eta euskarari buruzko ideiek.
|
|
|
" Transformismoa, bada[...], eutsiezinekoa da. [...] Den denak pentsarazten du era
|
askotara
eszenifikaturiko plan bakar batek presiditu duela fase organikoaren garapena, zeinean espezieak agertu baitira, espezie batzuk aldi berean eta beste batzuk ondoz ondoko momentutan. Obra handios horren gailur zoriontsua izan da gizona, gainerako talde naturaletatik sakonki bereizten duten ezaugarriduna, aparteko genero gisa".
|
|
|
Gerora, termino iraingarri hori gogoratzean Lotilandia parke tematikoarekin lotu dut, eta baita, Txomin Peillen idazle zuberotarrak salatu duenez, apaizak euskal letren nagusi eta zentsuratzaile ziren garaiarekin. Izan ere, hiztegiko darwinkeria horrek ezinago hobeto diosku zein izan zitekeen Plazido Muxikaren iritzia darwinismoaz, baina ez soilik hiztegigilearena, baizik eta baita euskal munduko beste notable
|
asko
eta askorena ere.
|
|
|
Gerora, termino iraingarri hori gogoratzean Lotilandia parke tematikoarekin lotu dut, eta baita, Txomin Peillen idazle zuberotarrak salatu duenez, apaizak euskal letren nagusi eta zentsuratzaile ziren garaiarekin. Izan ere, hiztegiko darwinkeria horrek ezinago hobeto diosku zein izan zitekeen Plazido Muxikaren iritzia darwinismoaz, baina ez soilik hiztegigilearena, baizik eta baita euskal munduko beste notable asko eta
|
askorena
ere.
|
|
|
Plazido Muxikaren terminoak darwinismoa izenetik bertatik estigmatizatzen zuen arren, urte bertsuetan aktitude aldaketa baten zantzuak igarri ziren. Eboluzioa gertatu izanaren egia geroago eta frogatuago eta begi bistakoago bilakatu zen biologiaren diziplina guztietan, eta horrenbestez
|
askoz
zailagoa zen kontra agertzea. Ebidentzia hori elizaren magisterioraino iritsi zen, eta berori eboluzioa irentsi beharrean aurkitu zen, hautespen naturala eta horrelakoak onartuz, baina beti ere jainkoari" eskualditxo" ren bat erreserbatuz, aurreko epigrafean ikusi dugunez.
|
|
|
Egia esateko, ez dakit Amurizaren poemako ordezpen hori noraino zinezkoa den, eta ez erretorikoa: urte
|
asko
geroago Ernesto Cardenal poeta nikaraguarrari Kantu Kosmikoa entzun nionean, Hidrogeno ahalguztiduna etorri zitzaidan akordura, eta pentsatu nuen berorretan kukututa lerroen artean ez ote dagoen jainko kreatzailea, apaiz nikaraguarraren kantu luzean bezala.
|
|
|
Dena dela, 1985ean Eboluzioaren norabideak liburu potoloa agertu zen Elhuyar taldearen eskutik, Leioako Zientzi Fakultateko biologo gazte batzuk idatzia, eta bete betean osozkoa. Mugarria izan zen alde
|
askotatik
: dela aukeratutako gaien zabalera, dela erabilitako sakonera, zein parte hartzaileen kopurua eta formazioa, konparatu ezinekoa zen ordura arteko ahalegin guztiekin.
|
|
|
Urte horietan, darwinismoaren azalpenerako eta eztabaidarako oso garrantzi handikoak suertatu ziren eskola formaletatik kanpoko ekintzak. Nire ustez, ezin argigarriagoa izan zen karrerako azken urtean Zientzi Fakultatean antolaturiko Encuentros en Evolucion hitzaldi zikloa, zeinean hainbat irakaslek sakon eta era erakargarrian erakutsi baitziguten kuestio osoa alde
|
askotatik
, eta jakina, gogo eman genion.
|
|
|
Elkartearen urterik hoberenak 1875 tartekoak izan ziren, artilearen gorakadarekin batera eta bai haragi izoztuaren esportazioaren hasierarekin batera ere, itsasontzi frigorifikoetan, ganadu hazkuntza goitik behera aldatu zuena. Dirudienez, Ordoñanak bazituen, batetik, negozioetarako sena eta trebezia, eta bai,
|
askoz
nekezago suertatzen dena, nekazaritza eta abeltzaintzarekiko interes bizia, hainbat proba burutu zituelarik abere arrazen hobekuntzarako eta landare exotikoen aklimataziorako. Zenbait egunkari eta aldizkaritako kolaboratzailea izan zen, eta, gainera, makina bat bidaia egin zituen, esaterako, Parisera 1878ko Mundu Erakusketara.
|
|
|
Botika horren dendostean tertulia zientifiko bat elkartzen zen, eta Aretxabaletak botanika eta entomologia ikasi zituen tertuliazaleetariko batekin, alegia, E. J. Gibert naturalista frantsesarekin. Uste izatekoa da, gainera, sarri
|
askotan
darwinismoa izango zela solasgai dendoste horretan 1860.eko hamarkadan, bilduriko mediku eta naturalisten artean. Dena dela, 1862an botikari titulua eskuratu zuen eta handik lasterrera Aretxabaletak bere botika propioa zabaldu zuen, bertan joera positibistadun tertulia batzen zelarik.
|
|
|
Zenbat euskaldunek emigratu zuten Ameriketara? Ba, hainbat arrazoi tarteko, ez dago zehatz jakiterik zenbat euskaldun joan ziren Ameriketara, eta sarri
|
askotan
ezin da argitu ere zergatik utzi zuten sorterria. Estimazio batzuen arabera Hego Amerikan euskal jatorriko 400.000 lagun inguru egongo ziren.
|
|
|
Argazki
|
asko
egin zizkiguten ikasturte hartan, eta orain, aurrenekoaren ostean, bost hilabete geroagoko beste bat daukat eskuan, gehien interesatzen zaidana, edo hobe, gehien behar dudana nire bizitzaren kontaerarekin jarraitzeko. 1966ko maiatzaren 3koa da, Adrianen tailer berria inauguratu genuen egunekoa, zerrategia baino bi kilometro gorago, erreka jaiotzen zen lekutik aski hurbil.
|
|
|
" Eta gutxi al da herren geratzea?
|
Askok
nahiago lukete hil!" Martinek ez zuen bere tonu zakarra utzi nahi. " Ez ezazu ergelkeriarik esan, mesedez!" Cesarrek lurrera bota zuen erretzen ari zen zigarroa.
|
|
|
Batzuetan, neure buruaren aurka oldartzen nintzen. Pentsatzen nuen Virginiak miresle
|
asko
izango zituela, eta ez nintzela haietako bat baizik. Tonto baten jokaera zela nirea.
|
|
|
Gure erriko Gregoriyokin soldau Afrikan eon dienak bazabiltzak emen, eta otako bati galdetuzioat aber ze iteun Gregoriyo Bariak, eta ala esan ziak, bestetako ez omen dik balio eta arrantxero eon biar, erdara ezdakila ta libratzen omen dek
|
askotan
. Nola dabilgue launa Angel. Esaiok emengustoa artukogenukela be soñua, itzeiteko Degrela kapitainakin eta etortzeko bixitan bakarrik baare.
|
|
|
"
|
Askotan
pentsatu dut gertaera honetan —ekin zion Teresak. Bere kolkorako bezala hitz egiten zuen orain.
|
|
|
Are eta handiagoa hutsik geratuko dela pentsatzen dudanean." Etxeak bi leiho baizik ez zituen goian, eta bakarra, sukaldekoa, behean. Atea ere soila zen; ez, Obabako baserri
|
askotan
bezala, arkuduna. " Ez da Villa Lecuona.
|
|
|
Miradoretik ikusten ziren mendiak eta muinoak oso berde zeuden. Pentsatu nuen segur aski euri
|
asko
egin zuela ni nire gelan polizia narrazioak irakurtzen aritu bitartean, eta horregatik zeukatela kolore hura abuztuan. Urrutian, Frantziarantz, kolorea aldatu egiten zen, urdinak edo grisak bihurtzen ziren mendiak.
|
|
|
" Baina izango zuen bere alde ona, ezta? Senarra Espainian, zu Erroman hogeita hamarren bat urterekin, inguruan gizon
|
asko
, kalean begiradak..." Signora Soniak barre egin zuen hatz erakusleaz lokia zulatzekoa eginez. " Martin e pazzo!", gaineratu zuen gugandik aldendu aurretik.
|
|
|
Oso gogoan zeukan Miguel maisuak falangistez esaten zuena: Espainian zeuden eskuindar talde guztietatik, haiek zirela intelektualenak, poeta eta artista
|
asko
zebiltzala haien artean, eta jendea hiltzen hasten zirenean errukirik gabe hilko zutela," idealistak eta militarrak nahasten direnean beti gertatzen den bezala". Baieztapenak, entzundakoan exageratua iruditu bazitzaion ere, zentzu betea zuen ordurako, nahiz gerra hasieratik hilabete besterik ez izan.
|
|
|
Baina nire anaia Juanek ez du ezergatik ere aldatu nahi. Ni baino bi urte zaharragoa da, eta badakizue, bi urte
|
asko
dira umetan. Bera oso ondo gogoratzen omen da amarekin.
|
|
|
" Bukatu hori eta goazen lehenbailehen", esan zion Juanek. " Ez naiz hemendik altxako katilu osoa bukatu arte."" Goizeko laurak aspaldi jo zuten, eta gauza
|
asko
dauzkagu eginkizun." Behi baten marrua iritsi zitzaien kanpotik. " Zopak bukatu arte ez naiz altxako", ekin zion don Pedrok egoskor.
|
|
|
Garbi bedi ondo", esan zion xaboi baldar bat eta toaila emanez. " Diru
|
asko
egingo duzu Ameriketara joandakoan. Oso pertsona organizatua zara."" Horixe bera esaten dit arrebak."" Non duzu arreba?"" Izeba zahar baten etxean egongo da ni itzuli arte.
|