|
2000
|
|
|
Hitzen ondoeza (Txalaparta, Tafalla, 1997). Atal honetan aipatzen
|
ari diren
genero aldetik sailkagaitz gertatzen direnen artean berriena dugun hau hiztegi baten modura eratua dago eta tankera ezberdineko osagaiez taiutua. Hiztegi baten tankera du, baina ez da" hiztegia bakarrik, ipuin laburrak, saio tipi ugariz osatzen da" egileak berak dioenez," eta aforismoz, eta munduaren lau partetako ene auzokoen aipuek hornitzen dutela".
|
|
|
Berriro entzuten da hor Lauaxetaren boza offean bezala, Izuen gordelekuetan barrena liburuko hitzaurrearen oihartzuna balitz legez, hizkuntzaren beraren zerbitzutan adina
|
ari baita
, errealitatearen mugetan bilaketan eta sorkuntza literarioaren zerbitzutan: " Ludi onen bestaldez loratzen diran landaraen usañak goxalde bakotxak dakarkidaz.
|
|
|
Ondorioz, euskal letren barrutian
|
ari den
hogei urte inguruko literatura arloko jardun honek Joseba Sarrionandia euskal literaturaren protagonista garrantzitsuenetako bat bilakatu du, irakurleen, kritikoen nahiz idazleen aukeraz.
|
|
|
Izuen gordeleku dira ordea, Zein izutatik babesteko gordelekuak dira? Izua erdialderantz ala zabalalderantz etzaten
|
ari
ote den ez jakiteak eragiten omen dio. Zorabiatu egiten da eta orduan laberintoan lagunduko dion haria bilakatuko da kaiera hori, euskarri gisa balioko diona.
|
|
|
Kartzelan zegoela idatziriko Ni ez naiz hemengoa liburuak adierazten duen poetikaren pitzadura ematen du aditzera kartzelatik ihesi egin ondorengo poema honek. Halere liburuari hasiera ematen dion" Irakurtzailearentzako abisua" hitzaurreak aditzera ematen du itxaropentsuagoa den oreka berreskuratze saioan
|
ari dela
poeta bere baitan: " euskal poesia itsasoaren eta lurraren mugaldeko marinel-ostatu bat legez imajinatu nahi nuke, eta bertan eseri, ezen eta gu-pirata ingeles hark esan zezakeen bezala-tolerantziarako eta taberna batetan edateko jaio gara." (9 or.)
|
|
|
" Untzi bat helburu bezala nabigatzea duen untzi bat dirudi, baina bere helburua ez da nabigatzea, baizik eta portu batera iristea. Gu nabigatzen
|
ari gara
, baina ez daukagu babestzat hartu beharko genukeen portuaren ideiarik. Berritu egiten dugu horrela-bertsio mingarrian-argonauten formula menturazale hura:
|
|
|
Aipamen honekin lotzen badugu epilogoaren amaieran dioena, garbi ikus genezake, Atxagaren ustez, Sarrionandiaren literaturak eta dudarik gabe adierazten duen joera etikoak nabigatzera badaramala, nahiz eta hartu beharko lukeen portuaren ideiarik ez duen, eta nabigatu egiten duela" Baina nabigatzen
|
ari da
. Eta oraingoz, hori da funtsezkoena." (141) Beraz, nabigatzailearentzat egitea posible zaion eta ezinbestekoa duena egiten du, nabigatu, horretarako sortua balitz bezala.
|
|
|
Gainera, kolore beltzaren bidez narrazioaren leit-motiva den heriotzari erreferentzia egiten dio. Bizitzari buruzko gogoetak eskaintzen dituenez, heriotzari nola aurre egin ere azaltzen
|
ari da
. Izan ere, askotan aipatu izan den bezala, bizitzea hiltzen joatea baino ez denez, heriotzerantz doan bidaia horretan, antza denez, bizitzea dugu heriotzari aurre egiteko bide bakarra.
|
|
|
" Dakarren deskribapen soziologikoak mende ondar huntan gure alderdian egiten den literaturan oihartzun haundia badu. E. Etxamendi eta D. Landart, besteak beste, eremu hortan
|
ari zaizkigu
azken urte hauetan." (Maiatz 22)
|
|
|
Bestalde, Rakel Beaumont ipuinean agertzen diren pertsonaia bikien erabilpena Bernardo Atxagaren Obabakoak (1988) ipuin-bilduman kaleraturiko Margarete Heinrich ipuina dakarkigu gogora. Ipuin honetaz
|
ari delarik
, Mari Jose Olaziregiren hitzak aipatzea egokia iruditu zaigu:
|
|
|
Denbora eta espazio unibertsalak irudikatu nahi izan dituela dirudi, desioaren sentimendu unibertsalarekin bat eginez. Bestalde, gertaerak orokorrean kronologikoki kontatzen bazaizkigu ere, ugariak dira gertatzen
|
ari denaren
berri emateko denboran egiten diren erretrospekzio edo atzera egiteak: oroitzapenen bidez, pertsonaien desiren berri ematen baitzaigu.
|
|
|
Liburu honetan antzematen da euskal literatura gazte hizkeran zein bizitzari hurbiltzen
|
ari dela
gero eta gehiago, eta horrek gure literaturari onurak baino ez dizkio ekarriko, izan ere, gazteengan literatura erakargarria izan dadin beharreko baldintzetako bat kontatzen diren istorioak gertukoak izatea da, fantastikotasuna martxan jarriz. (Gara 2000-II-5)
|
|
|
Baina mutila ez dago bakarrik, neska du itxoiten, bidaiak noiz amaituko." (Egunkaria 1999-III-20) Baina, istorioan aurrera egin ahala, ordura arteko narrazioaren zenbait ezaugarri hankaz gora utziko dituen beste pertsonaia batekin topo egingo dugu: egunkari bat irakurtzen
|
ari den
pertsonaia baten bidez, plano ezberdinak txertatu ahal izango ditu. Are gehiago, teknika honen bidez jakinminari eustea lortuko du.
|
|
|
izan ere, eleberrian ez baitigu pertsonaiaren mundu intimo horretan sakontzeko ahalegin berezirik aurkezten. Urrujulegi intimismoaz aritzean, eleberri honen pasarteek berak bizitakoarekin duten loturaz
|
ari dela
uste dugu.
|
|
|
Bere hasierako lanetan desamodioak, bakardadea eta ilusioen zapuzketa ziren nagusi. Hala ere Emakume biboteduna liburuan aldaketa sumatzen zen, eta errealismo zikin batetik beste errealismo xumeago batera pasatzen
|
ari zela
nabaritzen zitzaion. Oraingo honetan, Montoiak bere bilakaerarekin jarraitzen du, eta errealismo objetiboagoa lantzen du.
|
|
|
Ereduei dagokienez, Ramon Olasagastik eginiko elkarrizketan Carverren eragina nabaria dela onartzen du: " Carverren istorioak irakurrita, iruditzen zitzaidan gauza handirik ez zela gertatzen, baina, halaber, zer edo zer transmititzen
|
ari zela
" (Egunkaria 1996-XI-22). Elkarrizketa egiten duenak berak Hauster ere aipatzen du.
|
|
|
" Eta antzematen da, bestalde, bere hizkuntza iturria ez datorrela bakarrik liburuetatik, kontatzeko eran ahotik belarrirako literaturatik ere edan duela frogatzen baitu. Irakurtzen baino istorioa entzuten
|
ari zarela
ematen du askotan..." (Gara 1999-VI-12)
|
|
|
Bestalde, herrian izurritea zabaldu denez, abereak hiltzen
|
ari dira
, eta beraz, jendea oso keztatuta dago, eta mirariaren inguruko gertaerek are gehiago aztoratuko dituzte biztanleak.
|
|
|
Haatik, gehienak ipuin oso laburrak dira, egoera jakin bat edo sentsazio jakin bat irudikatzen dutenak. Bi orrialde edo orrialde bakarreko ipuin hauek gaur egun hedatzen
|
ari den
ipuin laburren ildoari jarraitzen diote. Hona hemen Cilleroren narrazioetan aurki daitezkeen ipuin mota hauetako zenbait ezaugarri:
|
|
|
Izan ere, tabernariak Patxi izendatuko baitu ETAren kontaktu gisa. Patxi, bestalde, zubererazko katixima baten inguruko tesia egiten
|
ari den
gazte bat da. Beraz, jolas modura hasi dena nahastuz joango da.
|
|
|
Iñaki Petxarromanen ustez," sinbologia eta errealitatearen arteko nahasketa eder batean, Azken fusila itxaropenaren sinboloa da; gerra galdu ostean, oraindik dena galduta ez dagoela adierazten duen sinboloa." (Hika) Sinbologia honekin bat etorriz gero, txapelokerrek garaipena irudikatuko lukete; burdinbidea eraikitzen
|
ari diren
presoak, berriz, galtzaileen mendearen irudia izango lirateke. Iruzkingile honek aipatzen duenez," bi arlo-politikoa eta pertsonala-elkarrengandik ezin aldendurik azaltzen zaizkigu."
|
|
|
Fidel Ameriketan bizi den euskalduna da, gaztetan hara joandakoa. Euskal Herrira itzultzea erabakitzen duenean, berriz, gerrarako bidea ere pizten
|
ari da
eta orduan hasten da eleberria. (Egunkaria 1998-V-2)
|
|
|
Bestalde, kontakizun hauek badute umore ukiturik. Muruaga bigarren liburuari buruz
|
ari delarik
honakoa diosku: istorioek" beti dute holako tonu umoretsua esanez bezala bizitzan gauzarik tragikoenak ere-bikote kontuan behintzat-ez liratekeela hartzen ditugun bezain serio hartu behar." (Egunkaria, 1995-VII-30) Nahiz eta bi bildumetan umorea eta ironia darabilen, bigarren bildumako ironia zorrotzagoa eta landuagoa da.
|
|
|
" Xabier Montoiaren pertsonaiak ez zaizkit iruditzen amodio-desamodio uhin kontrajarri gorren gainean nabigatzen, gaina hartzen eta azkenik hondoratzen. Amodioaz hitzegiten dutenean beste zerbaitez
|
ari dira
, sexoaz esaterako." (El Diario Vasco 1993-I-16)
|
|
2001
|
|
|
Eta irakurketa kontuez
|
ari garenez
, ezin ditugu ahaztu 100 metrok izan dituenen artean polemiko eta eztabaidatuenak izan direnak. Nobelaren beraren oinarrizko kontaketarengatik, hau da, izenburutik bertatik azpimarratzen den ihesaldiaren ehun metroen kontaketarengatik, intepretazio politikoak ugariak izan dira.
|
|
|
4 Saizarbitoriaren nobelek garaiko irakurlearekin eduki zezaketen" distantzia estetikoaz"
|
ari garenean
datu garrantzitsu bat eduki behar dugu kontuan: nobela hauek izan zuten arrakasta eta entzutea ordura artean inongo narratibazko liburuk ez zuela lortu.
|
|
|
Narratzaile hau istorioa" gertatzen" den mailatik at kokatuta dago, beste maila diegetiko batean alegia, eta kontakizun den guztia kontrolatzen du. Bigarren maila diegetiko batean kontaketaren pisua protagonista nagusiak dauka, hots, Iñaki Abaitua hiztegigileak, eta hau Hamaika pauso izeneko nobela idazten
|
ari da
. Nobela honetako istorio nagusia Zabalegiren (Angel Otaegiren) heriotza izanik, horri buruzko datu
|
|
|
" Ez zitzaion denbora asko falta Eduardo Ortiz de Zarate, Zigorrek modu berean egiten zuela barre egiaztatu ahal izateko" (17.or.);" Gerora bakarrik(...) ulertu ahal izango zuen haur abandonatuenak ere..." (10.or.);" Gerora jakingo zuenez, ez zen hala gertatu." (32.or.);" Historia horrek badu kontakizunarekin zerikusirik,..." (49.or.);" Oraindik ez gaude hor" (230.or.) edo gehiegi ez luzatzeko jadanik 107 orrialdean egiten zaigun amaiera trajikoaren iragarpena. zaizkiela (zaizkigula) askotan Saizarbitoriaren nobelek jasan dituzten irakurketa eta iruzkin literarioak direla medio. Badirudi teknikaren atzean dagoen interpretaziora pasatzeko gonbidapena luzatzen
|
ari zaigula
egilea.
|
|
|
Hau horrela izanik, plano horietan hainbeste garrantzi duen Ikuspuntu ideologikoa azpimarratzea ezinbestekoa da. Eta ikuspuntu ideologikoaz
|
ari garenean
, Boris Uspensky-k bere Poetics of Composition (1973) liburuan Mikhail Bakhtine-ren ildotik dioenaz ari gara. Bertan, Uspensky-k nobelaren izaera" polifonikoa" defendatuz, diskurtso sozial desberdinen isla nobelan nola gauzatzen den aztertzen du.
|
|
|
Hau horrela izanik, plano horietan hainbeste garrantzi duen Ikuspuntu ideologikoa azpimarratzea ezinbestekoa da. Eta ikuspuntu ideologikoaz ari garenean, Boris Uspensky-k bere Poetics of Composition (1973) liburuan Mikhail Bakhtine-ren ildotik dioenaz
|
ari gara
. Bertan, Uspensky-k nobelaren izaera" polifonikoa" defendatuz, diskurtso sozial desberdinen isla nobelan nola gauzatzen den aztertzen du.
|
|
|
Gorago aipatutakoaren ildotik, nobelagintza honek irakurleari ematen dion interpretazio marjinera itzuli nahiko genuke orain. Eta interpretazio marjinaz
|
ari garenez
, ikus dezagun garaiko, eta orokorrean, gaurko irakurleek nola jaso dituzten Saizarbitoriaren nobelak.
|
|
|
" Ene Jesus, Jesus, Jesus edo Jesus Maria ta Jose" egiten
|
ari nintzela
oso hitzaurre luze bat beharko zuela pentsatu nuen.
|
|
|
Izan ere, irakurketak irakurketa, ezin esan baitaiteke nobela honek arrakastarik eduki ez duenik, eta oraindik irakurlerik ezagutzen ez duenik. Garaian burutu ziren irakurketez
|
ari gara
batik-bat, momentuan euskal irakurleriarekin etendura sortu zuten haietaz.
|
|
|
Nik, esandakoak esan baditut ere, literaturak (sensibilitateak edukatzen dituen neurrian behintzat), funzio inmediato bat ere baduela sinesten baitut. Funzio hau betetzeko beharrezkoa zait irakurleak ez dezala pentsa modernoarena edo artistarena egiten nabilenik, edo epatatzeko, norbait harriturik uzteko
|
ari naizenik
Becketeriak egiten". (142.or.)
|
|
|
Horrela, nobela honen azterketari ekitean, beste biak aztertzean hainbeste etekin eta joko ematen zuten metodoak (semiologiaren edo narratologiaren ildotik doazen metodoez
|
ari gara
) ez zaizkigu hain errentagarriak suertatzen. Aurreko nobelekin konparatuz gero, 16 Sarrionaindia, Joseba, Ez gara gure baitakoak, Iruñea, Pamiela, 1989, 95.or. laburtze edo murrizte-prozesua eman dela esan daiteke.
|
|
|
Eta irakurketez
|
ari garenez
, hori izango da ondorengo hitzotan gure hizpide nagusi. Nobela eta testu literario orok irakurtzen den neurrian bakarrik osatzen baitu bere izatea; azken batean, postestrukturalisten ondoren dakigunez, irakurketa idazketaren beste alderdia besterik ez baita, banaezinezko binomio sortzaile bilakatuz.
|
|
|
Alabaina, gure ustez, badago bertan zenbait iluntasun. Esate baterako, barru-fokalizazioaz
|
ari garenean
, zer adierazi nahi dugu zehazki?: fabula barruko pertsonaia bat dela fokalizazio-ekintza horren subjektua edota fokalizatzen den hori psikeari (sentimenduak, pentsamenduak,...) dagokiola?, ala biak?
|
|
|
Badirudi fokalizatzailea oso goian kokatuz, plaza osoan gertatzen dena ikusteko gai dela. Horrez gain," planu" hitzaren aipu esplizitu horrek, eszena filmatzen
|
ari
diren2 sensatzioa ematen digu. Azkenik, azpimarratzekoa da eszena hau basket-ekipo baten mugimenduekin konparatzeak egoerari kentzen dion dramatismoa.
|
|
|
Gaur egun, bestelakotasunez horrenbeste hitz egiten denean, norbera beste bihurtzeko ahaleginetan
|
ari garenean
, mundu berri eta hutsik gabeko baten bila, Sarrionandiaren liburuak bestela izateko moduak eskaintzen dizkigu, norbera nor den jakiteko, norbera nor orde bihurtzeko bidaiak, norbera nortasun izateko asmakizunak, era berean fikzio eta bidaia den liburuan.
|
|
|
Erratu egiten da kulturalismoaren azpian poesia soziala ikusten ez duena. Ez kasualitatez, Irlandaz
|
ari denean
idazleak bere joerarik markatuena. " Irlandar herriaren aldekoak" (IGB, 94)," Gudu olerkia" (IGB, 97) edo" Soldadu hilaren ama" (IGB, 103) gisako poemek ongi adierazten dute kulturalismoaren gainean edo azpian, badagoela borondate engagéa Sarrionandiarengan, azken horrek bertsioa argiagoa izan du Marinel zaharrak liburuan argitaratu duenean.
|
|
|
" Esan dezaket halaber: harpean atxiloturik den Merlin aztiarentzat, egunsentiari diosala irriz egiten dion xorimaloarentzat, presondegiko biztanle hesituentzat, eta kausa galdu ororen gerlarientzat" (IGB, 7) idazten duela aipatzen badu, Sarrionandia garbi adierazten
|
ari da
bere bidaiak kontrako iniziazioa egiten duela. Halaz ere, bidaia horrek gordetzen du edozein bidaiaren mitologiak bilatzen duena:
|
|
|
" Abailtzen
|
ari da
ilunabarra itsas hegian, portu zaharrean"
|
|
|
" itzaltzen
|
ari
bizitza etxe handietan argia bezala gelaz gela etxe handietan argia bezala bizitza itzaltzen ari" (IGB, 136)
|
|
|
" itzaltzen ari bizitza etxe handietan argia bezala gelaz gela etxe handietan argia bezala bizitza itzaltzen
|
ari
" (IGB, 136)
|
|
|
Deskubrimendu-garaian bidaia liburuek gizarte modernoaren espazio eta denboraren kontzeptuak aldatu zituzten, edo aldatzen
|
ari ziren
kontzeptuen testigantza ziren. Baserritarren espazio errotu, etxe inguruko eta bakarrari, merkatariaren espazio zabala kontrajartzen zitzaion, eta, era berean, uztaren zikloan bizi zen nekazariaren denborari, merkatariaren irabazi eta galeren arabera neurtu beharreko denbora aurrez aurre jartzen zitzaion.
|
|
|
Erdi Aroaz
|
ari da
Zumthor, egia da, baina bere zentzuaren deskribapenak badu zerikusirik, mantentzen du paralelotasunik gure gizartearekin. Hiri kapitalistak eta bere gizarte moldeak ertzak eta bazterrak eraiki dituzte.
|
|
|
Ikuspegiaren nahasmena harrigarria bada ere irudi horretan, izugarria gertatu arte ere, ez da hori harrigarriena. Gazteluaren goiko aldean agertzen diren ipotxak, gora eta behera, etengabe
|
ari dira
, patio inguruan jirabiraka, haien paseoaren helburua, hasiera eta bukaera bat egitea balitz legez.
|
|
|
Joseba Sarrionandiaren pertsonaiak ere Europatik barne zuzentzen ditu bere pausoak, itzulika
|
ari delarik
sorterritik deserrira, sorterrian bukatu arte, berriro bidaian abiatzeko etendurarik gabeko joan etorrian, amaierarik gabeko hasieran, hasiera eta amaiera bat diren puntua betiko egin arte.
|
|
|
Liburuan azaleko ipotxak ere geldi daudelarik, higiduran badirudite, geldirik mugitzen
|
ari badira
ere, Sarrionandia eta Eliot-en arteko joeren artean lotura bat baino gehiago egin dezakegu, pentsatzen badugu nola ixten duen azken bertsoak liburua, zein neurritan den" atea hersteko hori" liburuaren itxieraren metafora, nola biltzen diren idazketa berean atea eta liburua, pertsonaiaren keinua atea hestekoan, eta irakurlearena liburuko azken orrialdeari buelta ematerakoan. Ekintza batasun hau ez da bakarra.
|
|
|
Bere Fenomenologiaren bukaeran paradoxaz hitz egiten du. Ezagutza absolutua lortzeko kontzientziak bidaia egin behar du, eta bidaia egiten duen neurrian,
|
ari da
ezagutzen. Hegelek, baina, biribiltasunaren kontzeptua aipatzen du ezagutzan, zeren ezagutza soilik lortzen baita bidea gogoratuz, atzera itzuliz, bizitakoa behin eta berriro gogoratuz.
|
|
|
Baina, zinemaren eraginaz badago zer esanik oraindik. Hain zuzen ere garbi ez dagoen arazo batez
|
ari gara
. Zein da Pott banda eta" novísimoen" arteko lotura?
|
|
|
Gidoiak beti dira dramatikoak bere urritasunean, eta hori bakarrik ez, dramara begira daude, dramatikotasuna aipatuz. Beren joskera sinplean dramaren hezur-mamidura dira, kolpeka
|
ari diren
aurkako indar biren txoke izugarria. Gidoiaren eragina argien agertzen duen poema Etiopian" Fas fatum" deiturikoa litzateke.
|
|
|
Orain ametsen erreinua da. Beste norbaitek erantzuten du (baina ez hari," neskatxa" bati
|
ari baitzaio
):
|
|
|
Bukatzen
|
ari gara
. Lan honetan, ikuskizunak irudimenezko hizkuntzaren sorreran nolako eragina izan duen aztertzen saiatu gara.
|
|
|
Bide batez," V" aren irudia Dashiell Hammet-en" El halcón maltés" nobelaren hasieran erabilia da. Beti beste zerbaiten bila
|
ari direnak
. Beste zerbait:
|
|
|
" Zubi zaharrenetatik hibaiari so berripaper saltzailea" (E, 52) ibaia den ispiluan bere etorkizuna irakurtzen
|
ari da
, eta, agian, irudimena pixka bat luzatuz gero, etorkizun laburra, zeren arin baitoa ibaian ura, eta burua botatzeko tentaldia igartzen zaio begi linburtuetan.
|
|
|
Bada mundu bisiblea esploratzen
|
ari den
gizon bat...
|
|
|
Bada gizon eskergi bat misterioa argituaz izkiriatzen
|
ari dena
, Baina bere testuak, eskuin ezker eginak, Irakurleek (ispilu baten bidez irakurri beharrean) Lengoaia misteriotsuren bat delakotan uzten dituzte" (Marinel zaharrak, 45)
|
|
|
Orain, alabaina, beste bikoiztasunez
|
ari gara
, bizieraren eta idazkeraren artean sortzen dena, norbera izan denaz orain idazterakoan sortzen den mugimendu bikoitzaz ari naiz, autobiografia guztiek eskatzen duten era bateko eta era bereko hurbilketaz eta urrunketaz, izaeraz eta ahotsaz, aspaldiko bizieraz eta gaur papereratzerakoan sortzen den irudiaz. Bikoiztasun honetan sortzen da poetaren memoria.
|
|
|
Orain, alabaina, beste bikoiztasunez ari gara, bizieraren eta idazkeraren artean sortzen dena, norbera izan denaz orain idazterakoan sortzen den mugimendu bikoitzaz
|
ari naiz
, autobiografia guztiek eskatzen duten era bateko eta era bereko hurbilketaz eta urrunketaz, izaeraz eta ahotsaz, aspaldiko bizieraz eta gaur papereratzerakoan sortzen den irudiaz. Bikoiztasun honetan sortzen da poetaren memoria.
|
|
|
Ezin da ukatu beste giro batez
|
ari dela
mintzatzen Jesi, baina horrelako hitzek beti sortzen dute, ilusio aipamen zehaztugabe eta isiltasunen bidez, kontzeptu mitologikoa. Sarrionandiak sortzen dituen mitoetan garaipena ez dago ziurtatua, eta hildako asko dago-ene ustez, zoritxarrez-orrialde hauetan.
|
|
|
Batetik elkarrizketa izan du metafisika eta erlijio kristauekin, eta hortik sortu da tradizio poetiko jakina. Bestetik, poesia iraultzarekin elkarrizketan
|
ari da
Frantziako Iraultza sortu zen unetik, Erromantizismoaren garaian artista guztiek hartu zuten parte munduan zabalduz zihoan politika berriaren aurrean. Iraultza horrek arte eta abangoardiaren arteko lotura estutu zuen David pintoreak Iraultzarekin zuen konpromisoa agertu zuen unean.
|
|
|
Badirudi, bada, poesiaren funtzioaz galdera egiten duenean Sarrionandia gai ezaguna aipatzen
|
ari dela
artearen funtzioa gizarte burgesean. Poesia gizarte honetan kontrajarpen bizarroan geratu da:
|
|
|
Zeren errealitatea ez baita mezu huts. Artistak errealitatea adierazten duenean bere poemetan ez du errealitate hori kutxa huts bateko haizea bezala agertzen, joera eta helburu moral zein politiko batekin
|
ari da
, irakurleak bere helburuak atera ditzan (Litvak, 1988, 26 -30).
|
|
|
Summum bat litzateke, bada: poemen bilduma oso legez aurkeztu zaigu liburua eta Izuen gordelekuetan barrena utzi da soilik alde batera, dirudienez berritzen
|
ari den
liburua.
|
|
|
Ez da zuzen, mimesia, adierazten; elaborazio poetikoak, kreazioak, agindu egin du. Idazlea egoera limiteak deskribatzen
|
ari da
, baina ez du hizkera politikoak agintzen, hizkera literarioak baino. Hizkera literarioaren seinale lirateke hurrengo hauek:
|
|
|
Lehen-lehenik poetika sinbolistaren agerpena ikusi beharko genuke aipatzen
|
ari garen
bere ideietan.
|
|
|
Garbi utzi nahi nuke ez dudala horrenbeste esan nahi. Sarrionandiaren Hnuy... liburuan gertatzen diren joerak aztertzen
|
ari gara
, eta badirudi prozedura poetika horretan badagoela egoeretatik urrunago joateko gogoa.
|
|
|
" Ezerezaren har lizunek irensten dute ariz
|
ari
, beste hilena bezala, beren haragi baldartua" (P, 230)
|
|
2002
|
|
|
Eta Barojaz
|
ari garenez
, haren euskaratzaileetako bat ekarri nahi genuke gogora. Jon Etxaide (1920 -98) idazleaz ari gara, Las inquietudes de Shanti Andia itzuli baitzuen 1959an.
|
|
|
Eta Barojaz ari garenez, haren euskaratzaileetako bat ekarri nahi genuke gogora. Jon Etxaide (1920 -98) idazleaz
|
ari gara
, Las inquietudes de Shanti Andia itzuli baitzuen 1959an. Autore emankor honek, itzulpen, biografia, drama, ipuin, artikulu eta abarrez gain, eleberri historikoak ere argitaratu zituen, berritzailetzat hartuak izan zirenak irrika lohiak nagusi ziren mundu bat sortu zutelako.
|
|
|
Aipatzen
|
ari garen
etapa horretan, eta garai hartan nagusi zen garbizalekeriatik urrun zegoen hizkuntz eredutik abiatuta, euskara kultura bideratzeko tresna izatea lortu nahi zen. Ildo berean, euskal bizitza literarioaren irekitze eta eguneratze unea izan zela erakusten dute 1950eko hamarkadan egin ziren literatur itzulpenek (itzuliak izan ziren, besteak beste, Shakespeare, Baroja, Homero edo Juan Ramón Jiménez); joera hau sendotu egin zen ondoko bi hamarkadetan, Hemingway, Tagore, Ionesco, Cela, Brecht, Camus, Kafka, Stevenson edo Twainen itzulpen astiroei esker.
|
|
|
Sobre literatura), eta horregatik uste dugu eleberri bakoitzak egitate nobeleskoa ulertzeko era berri bat, poetika berri bat daramala bere baitan. Horren arabera, eta gaurtik ikusita, ez da zuzena euskal eleberrigintza modernoaren bilakaera azaltzerakoan modernitate tematikoaren eta modernitate formalaren artean bereizketa egitea, bi alderdiak banaezi1 Atal honetan nahiz hurrengoan datozen idazle garaikideen fitxa bio-bibliografikoak osatzeko, Felix Ibargutxi kazetaria Auñamendi Entziklopedia interneteratzeko prestatzen
|
ari den
lanaz baliatu naiz. nak baitira egitate artistiko batean. Horrenbestez, zuzenagoa iruditzen zaigu Leturiaren egunkari ezkutuak euskal eleberrigintzako modernitatea berez mugarritzen duela baieztatzea, bilatzen den poetikarekin bat zetozen estrategia narratiboak egokitu baitzizkion eleberri tipologia berri bati, existentzialistari2.
|
|
|
Detaileak ez luke aparteko garrantzirik, baldin eta izen hura, Robbe Grillet alegia-eta Michel Butor eta Claude Simon, esate baterako-, Hamaika pauson hainbat aldiz espreski izendatuak eta beti mirespenez tratatuak agertu izan ez balira... Lau urte geroago, Saizarbitoriak bere lehenengo nobela argitaratu zuenean, kritikak nouveau roman kutsua atzeman zion berehala, eta euskal irakurleak Egunero hasten delako berri hark Txillardegiren nobelagintza gainditzen zuela epaitu zuen. Goihenetxe, berriz, 65eko urrian, François Mauriac eta Robbe Grillet-en arteko diferentziak markatzean, Txillardegi eta Saizarbitoriaren artekoak deskribatu eta aurreratu baizik ez zen egiten
|
ari
. (134 -135 or.).
|
|
|
M. Bradburyk El mundo moderno lanean (Edhasa, 1990) egiten dituen planteamenduei jarraituko bagenie, esan beharko genuke euskal eleberrigintza XX. mendearen erdialdea arte nagusi izan zen estetika historiko eta ohiturazkoa alde batera utzi eta mende hasierako Modernism haren berrikuntzak bere egiten zituen modernitate-osteko eleberrigintza bihurtu zela. Bestela esanda, egun euskal eleberrigintza modernoa esaten diogun horrek, zeina sortu baitzen 1957an lehen lan existentzialistaren eskutik, errealitatean lotura zuzena duela II. Mundu Gerra osteko proposamen europarrekin, alegia, modernitatearen amaierara hurbiltzen
|
ari den
eleberrigintzarekin. Espainian, Katalunian edo Frantzian apurka-apurka eman zena (errealismoa; eleberri modernoa:
|
|
|
5 ik. Oronoz, B., 2000, Gazteri berria, Kantagintza Berria, Erein, Donostia. estiloan bi narratiba-mota bereizten baitira: ohiturazko lanaren kutsuko narratiba existentziala (Eusebio Erkiagaren Arranegi [1958], Araibar zalduna [1962] eta Batetik bestera [1962] nobelez
|
ari gara
) eta kutsu autobiografikoko narratiba existentziala, Sebastian Salaberriaren Neronek tirako nizkin (1964) eleberrian gauzatua.
|
|
|
Eta seguru aski irakurleren bat baino gehiago harritu ere egingo da historia hau, berez, ehun eta oso gutxi urte dituen literatur generoaz mintzo dela ikusten duenean. Halaxe dira kontuak, inguruko literaturetan genero horrek bere urrezko aroa bizi zuenean, hots, XIX. mendean, poliki-poliki generoaren beraren sorkuntzarako urratsak egiten
|
ari baikinen
gurean.
|
|
|
" Bizitzea munduarekin talka egitea da, eta idaztea hori islatzen saiatzea". Horregatik dira (batez ere, bi lehenak) pertsonaia bakarreko eleberriak, haien baitako barne-borroka antzezten
|
ari zaigulako
.
|
|
|
Berritasun formal horretaz gain, gainerako obsesio eta gogoeta filosofiko-poetikoak Zigarrokin ziztrin baten azken keak edo Ahanzturaren artxipielagoa eleberrietan agertzen direnen antzekoak dira. Zabala berriro mintzatzen zaigu bakardadeaz, artearen funtzio desalienanteaz (31), maitasun zapuztuaz... narratzaile protagonista bera ere" Etsipenaren heroia" dela aldarrikatzen du eta bizitzen ahazten
|
ari
ote den susmoa du (123). Handkeren obran dagoen detallismo sinbolikoa (ik.
|
|
|
Halako taldeetan era guztietako ideologiak daude, punk nihilismoa edo ezkerreko abertzaletasuna, besteak beste. Eta punk mugimenduaz
|
ari garenez
, azpimarratu egin behar da musikak eleberri honetan duen garrantzia, eta La Polla Records, Eskorbuto edo RIP musika taldeen aipuek, besteak beste, mugimendu haren leloa dakarzkigute gogora: " Etorkizunik ez".
|
|
|
Eta Vienan gaudenez, mende hasieran Habsburgotarren dekadentzia bizi izan zuen hirian, ulergarria da L. Wittgenstein aipatzea. Bera izan zen hainbat adierazpide artistikotara hedatzen
|
ari ziren
aire berritzaileak hizkuntzaren filosofiaren eremura eraman zituena. Txikitako Teresari Alegiako hiletetan izan zuen lehenengo ezusteak hizkuntzak errealitatearekin duen etena erakutsi bazion, heldutasuneko Teresak badaki etengabe traizio egiten dioten hitz horietan (maitasuna, adiskidetasuna, ilusioak...) babesa bilatzera kondenatuta dagoela.
|
|
|
Bere egiten du J. L. Borgesen ikuspuntua, hots, errealismo literarioa ameskeria dela, zeren eta, azken finean, literatura oro fikziozkoa baita, edo, bestela esanda, aldez aurretik idazlearen eta irakurlearen artean gertatzen den itun literarioaren zati bat. Itun hori dela eta, literatura fantastikoaren kasuan, irakurlearen jarrera zalantzatiagoa da eta irakurtzen
|
ari denak
sortzen dion dudak hartaraturik zalantzan jartzen ditu gertakizunak. T. Todorovek zioen bezala, zalantzazko jarrera horrexek definituko luke hobekien irakurlearen erreakzioa testu fantastiko baten aurrean.
|
|
|
Plano nagusian, Alfredok hartzaile ezezagun bati lau urte lehenago gertatutakoak adierazten dizkio, txikitako Ignacio bere lagunarekin topo egitean. Ignacio abokatu famatua da eta tortura salaketapean dauden guardia zibil batzuen defentsa egiten
|
ari da
. Bigarren planoan, Ignaciok igorritako polizia nobela transkribatzen da, zeinean ama batek hilketa basatiak egiten dituen, bere semearekin hitz egiten duen emakume oro akabatuz.
|
|
|
Mikel Hernandezen Etorriko haiz nirekin? (1991), Bernardo Atxagaren Gizona bere bakardadean (1993) eta Zeru horiek (1995), Laura Mintegiren Nerea eta biok (1994), Ramon Saizarbitoriaren Hamaika pauso (1995), Xabier Mendiguren Elizegiren Berriro igo nauzu (1997), Patxi Zabaletaren Arian
|
ari
(1996), Jon Urrujulegiren Arragoa (1997) edo Unai Iturriagaren Berandu da gelditzeko (1999).
|
|
|
Eleberriko Azkue Sariaren irabazlea, Hiru argitaletxearen datuen arabera, 1993ko Durangoko Azokan gehien saldu zen eleberria izan zen. Liburuak azken urteetako historia zati baten argazkia egiten du; gertakizunak 1952an kokatzen dira, Bizkaiko kostaldeko herri batean (autorearen jaioterrian, Mundakan) trenbidea egiten
|
ari ziren bitartean
. Trenbideak herri osoaren paisaia zeharkatzen du, eta preso errepublikarrak ari dira burdinbidean lanean.
|
|
|
Liburuak azken urteetako historia zati baten argazkia egiten du; gertakizunak 1952an kokatzen dira, Bizkaiko kostaldeko herri batean (autorearen jaioterrian, Mundakan) trenbidea egiten ari ziren bitartean. Trenbideak herri osoaren paisaia zeharkatzen du, eta preso errepublikarrak
|
ari dira
burdinbidean lanean. Lan horien inguruan sortzen diren adiskidetasunen eta gertakarien kontakizunaz gain, bigarren plano narratiboa ere agertzen du eleberriak, bere adiskide Onofre kapitainaren etxean bat-batean agertzen den makiseko gerrillariarena, hain zuzen.
|
|
|
Arestiko gure historian errotuago zeuden istorioak kontatzeko premia sentitu zela esan liteke, eta ildo honetatik planteamendu gutxi-asko errealistak zituzten obrak ugarituz joan ziren. Begien bistakoa da eleberri errealistez
|
ari garenean
, lehenago esandakoaren ildotik," errealitatea" irudikatzeko modu oso desberdinez ari garela. Gehienetan, unibertso narratiboa sortzeko kanpora begiratzen duen ikusmolde poetikoari egiten diogu erreferentzia, baina begirada horrek hainbat moldetako errealitateak eraiki ditzake:
|
|
|
Arestiko gure historian errotuago zeuden istorioak kontatzeko premia sentitu zela esan liteke, eta ildo honetatik planteamendu gutxi-asko errealistak zituzten obrak ugarituz joan ziren. Begien bistakoa da eleberri errealistez ari garenean, lehenago esandakoaren ildotik," errealitatea" irudikatzeko modu oso desberdinez
|
ari garela
. Gehienetan, unibertso narratiboa sortzeko kanpora begiratzen duen ikusmolde poetikoari egiten diogu erreferentzia, baina begirada horrek hainbat moldetako errealitateak eraiki ditzake:
|
|
|
Pixkanaka euskal literaturan prosa berri bat sortzen
|
ari zen
, eleberriaren generotik urrun samar artean, baina hura finkatzeko oinarriak ipintzen ari zena. 1870ean, J. B. Daskonagerrek euskaratu egin zuen bere Les échos du pas de Roland, jatorriz frantsesez idatzia, Atheka gaitzeko oihartzunak izenburua emanda.
|
|
|
Pixkanaka euskal literaturan prosa berri bat sortzen ari zen, eleberriaren generotik urrun samar artean, baina hura finkatzeko oinarriak ipintzen
|
ari zena
. 1870ean, J. B. Daskonagerrek euskaratu egin zuen bere Les échos du pas de Roland, jatorriz frantsesez idatzia, Atheka gaitzeko oihartzunak izenburua emanda.
|
|
|
Emakume idazleok guztiok eta urte haietako aldizkarietan parte hartu zuten gainerako egileek garai hartako egoeraren irudi baikorregia eman badiezagukete ere, argi dago orduko irakurle kopurua ez zela uste zitekeen bezain handia. Euskal irakurleak ez zeuden orduan sortzen
|
ari ziren
eleberri eta narrazioek eskatzen zuten irakurketa isil eta intentsibora ohituta, eta, eskolatzea batez ere espainieraz zenez, zaila zen euskal irakurleen kopurua areagotzea. Dena dela, XIX. mendearen amaieran sortutako euskal eskola bakanei Diputazioek 1920tik aurrera abiarazi zituzten auzo eskolen eta 1920ko eta 1930eko hamarkadetan ugalduz joan ziren ikastolen ekarria gehitu zitzaizkien.
|
|
|
Dena dela, XIX. mendearen amaieran sortutako euskal eskola bakanei Diputazioek 1920tik aurrera abiarazi zituzten auzo eskolen eta 1920ko eta 1930eko hamarkadetan ugalduz joan ziren ikastolen ekarria gehitu zitzaizkien. Euskararen irakaskuntzan egiten
|
ari zen
ahaleginaren adibide ditugu I. Lopez de Mendizabalek 1907tik aurrera argitaratutako liburuak, haien artean aipagarrienak Xabiertxo (1925) eta Umearen laguna (1920).
|
|
|
Alegia, idazleok kaleratutako lanak kritikarien arreta, onespena lortuz doazen neurrian (Miren Agur Meaberen poema-liburuak 2001ean erdietsitako Kritika Saria ere hortxe dugu), euren izaera marjinala ere gaindituz doazela esango genuke. Azken batean," euskal emakumezkoen boomaz" mintzo garenean, orain artean erdietsi gabeko oihartzuna da adierazi nahi duguna13 Beraz, gai honi buruzko ikerketa kuantitatibo sakonagoen beharra berriro ere aitortu arren, euskal emakumezko idazleen izaera marjinala gainditzeko bidean urratsak egiten
|
ari direla
nabarmendu nahi genuke.
|
|
|
1989, 1993), J. M. Lasagabaster zuzen zebilen ohiturazko eleberriaren aldia 1957 artekoa zela adierazi zuenean. Ildo berari jarraitzen diote Jon Etxaideren eleberrigintzari buruzko doktorego-tesia egiten
|
ari den
J. Rojo irakasleak berriki egindako baieztapenek10.
|
|
|
Euskal eleberrigintzara itzulita, narrazio teknika modernoak bere egin arren istorioak kontatzen zituen eleberrigintzari eman zion bide aldi esperimentalak. 1979an argitara eman ziren bi eleberri ditugu esaten
|
ari garenaren
adibide bikainak. Batetik, J. A. Arrietaren Abuztuaren 15eko bazkalondoa; A. Urretabizkaiaren Zergatik, Panpox, bestetik.
|
|
|
Tel Quel talde frantziarreko kideen poetikekin erabateko sintonian idatzitako antinobela honek agerian uzten du hizkuntza-izakiak garela, eta eleberriko orrietan transkribatutako hitz jario etengabearen atzean ez dagoela ezer. 1972an idatzitako eleberri honetan garai hartako egoera politiko aztoratua eta Frantziako 68ko maiatza berriro bizitzen
|
ari zen
gazteriaren eztabaida erlijioso-moralak islatzen ditu Urkizuk.
|
|
|
B. Atxaga gazteak 1971n argitaratua zuen bere lehen narrazioa," Lo que anhelamos escribir", El Norte de Castilla egunkarian, eta 1970eko hamarkadan sendotu zuen hasiera hura, abangoardismo osteko poetikak bere egiten zituzten testu esperimentalak argitaratuz. Ziutateaz eleberriaz eta Etiopia (1978) poemarioaz
|
ari gara
, lanotan modernitatearen amaiera ekarri zuen asperdura poetikoa iragazten baita. Ziutateaz eleberria produktu hibridoa da, poemak, deskribapenak eta testu dramatikoak txertatuta daramatzan narrazioa.
|
|
|
Ziutateaz errepresio politikoa eta askatasunen ukazioa indarrean zegoen garai baten sinboloa da. Atxagak berak ere esan izan du behin baino gehiagotan eleberri hura soldadutzan zegoelarik idatzi zuela, eta bertan erakusten den unibertso etsipenezkoa autorea bizitzen
|
ari zen
egoeraren isla zela. Abangoardiek eta surrealismoak iradokitako mundu marjinalak errepikatuz, erregistro eta ahots desberdinak konbinatuz, edo irudi espresionistak erabiliz, eleberriko narratzaileak mundu hits izugarria marrazten digu.
|
|
|
Baina Behi euskaldun baten memoriak honek Atxagaren ibilbide literarioan duen garrantzia ez datorkio testuaren beraren kalitatetik bakarrik, baita autorearen ondoko eleberrigintza definituko zuten zenbait osagai tematikoformalen erabileratik ere. Eleberriaren errealismo kronotopikoaz eta protagonisten gogoetak kontatzeko barne-ahotsen erabileraz
|
ari gara
. Mo behiak bere barne-ahotsarekin, Setatsurekin, duen harremanak pertsonaiaren heltze-prozesua markatzen eta definitzen badu, barne-ahotsaren erabilera hori baliabide tekniko garrantzitsuena izango zen aurrerago, Carlos edo Irene protagonisten gogoetak transkribatzeko garaian adibidez.
|
|
|
garrantzitsuena da bakarrik dagoela, eta bakarrik dagoen gizona, P. Valéryk gogorarazi zigun moduan, beti dago lagunarte txarrean. Barne-ahots horien eta atsekabetzen duten oroipenen (sendategi batean sartuta dagoen Kropotki anaiaren oroipena, egin zuen atentatuarena...) etengabeko zelatapean dago Carlos, eta irakurleok haren baitan gertatzen
|
ari den
borrokaren ikusle artega bihurtzen gara (T. S. Eliotek esana:
|