|
2000
|
|
|
Salamancako katedran irakaskuntza lan
|
ona
bete zuen, bereziki Ameriketan indioekin egiten ari ziren gehiegikeriak, Frai Bartolomé de Las Casas misiolariaren salakuntzetan oinarriturik, bere iritzien gogoetetan osatzean, Relectiones zirelakoak burutuz. Bere hitzaldi haietara joaten ziren Zuzenbidean aritzen ziren ikasleak ez ezik zenbait irakasle ere, hauen artean Martin Azpilkueta nafarra.
|
|
|
Arartekotzan nengoenlarik, 1993ko urriaren 27tik 30era bitartean, Europako Ombudsmanen hitzaldiak antolatu genituen Gasteizen, eta une
|
ona
bezain egokia iruditu zitzaidan aldi berean Aita Frantzisko Vitoriakoa omentzeko, pertsonaia hau bertakoek zein erbestekoek hobeto ezagutu zezaten. Etorri ziren ombudsmanik gehienek bazekiten nor zen eta giza eskubideen alde zer lan burutu zuen; baina ordurarte gutxik zekiten jatorriz hemengoa zela eta guztiek oso pozik hartu zuten hainbesteko merezimenduz eskaini genion omenaldi hura.
|
|
|
Hau da hau, XX. mende bukaeran, bidea bideratu ezinik!
|
Onak
gaude gu Europa Batua bultzaraziz mundu hobe bat lortu ahal izateko. Alajaina!
|
|
|
Berriki, Lionel Jospinek agindu omen du Eurogutuna sinatuko duela. Hala bada, betor ordu
|
onean
. Baina ez dadila gertatu F. Mitterrand-ekin bezala, 1981eko maiatzean presidentetarako hautagai zela agindu bai, baita urtebete geroago, 1983ko maiatzaren 26an agertu ere Journal Officiel ean Unibertsitate aurreko hezkuntzetan bertako hizkuntzak irakastea, euren artean euskara aipatuz.
|
|
|
CARDABERAZ, A. Agustín: Eusqueraren berri
|
onac
. Pamplona, 1761.
|
|
|
12 artikulua. Ez dago arrazoirik gabe beste inoren bizitza pribatuan, familian, etxean edo postan eskusartzerik, ezta inoren ohore edo izen
|
onari
eraso egiterik ere. Nornahik du edo eraso horien aurka legezko babesa izateko eskubidea.
|
|
|
Eta gidaritza horri esker, hizkuntzak berez ematen digun loturagatik, Euskal Herrian zehar egiten nituen ibilerek erakutsi zidaten Iparraldean ere ez nintzela arrotz, anaia baizik. Esker
|
onez
eskaini nion ongi merezia zuen artikulua,. Yon Etxaide, idazle bikain eta adiskide minaren oroitzapenez, zeritzana, Jakin aldizkariaren 110 alean, 49 orrialdeetan.
|
|
|
Historian zehar euskarak edonon izan ditu eragozpenak, baina Arabakoak oso larriak izan ziren, bereziki eskoletatik hasita. Orain, horren berri ez dakitenei edo jakin nahi ez dutenei aditzera emateari on deritzat, guztion
|
onerako
.
|
|
|
Aita Agustin Kardaberazen Euskeraren berri
|
onak
(1761) irakurri baizik ez dago. Han agertzen dituen salakuntzak, Araban gertatzen zenari buruz, oso larriak dira.
|
|
|
Han agertzen dituen salakuntzak, Araban gertatzen zenari buruz, oso larriak dira. Liburuaren hirugarren kapituluko 16 orrialdeetan agertzen zuenez, berri
|
onaren ordez
berri txarrak dira. Hor salatzen duen garai hartako pedagogia bihurria, bere muinean antipedagogia zen.
|
|
|
Araban nenbilen batean, hango adiskide, eta Erregeren Guardiako Kapitan baliente batek behin esan zidan: Aita, nola Euskal Herrietan, umeen haziera
|
ona
, eta behar den Dotrinarik izango da, baldin Euskera hondatzeko ahalegin guztiak egiten badira, eta gure mutiltxo, edo haurrei bildur eta azotearekin Euskera hitz egitea eragozten bazaie. Horiek berek gero edo Eleizagizon edo Etxajaunak izan behar dute.
|
|
|
Ahal daitekeen disparaterik bidegabeena da, Euskera gazteei debekatu, eta madarikatua balego bezala kastigatu eta eragoztea. Eskolan bertan erakatsi ordu
|
onean
, eta Erdaraz jardun dezatela; baina gero libre, nahiz Euskeraz, nahiz Gaztelaniaz: horrekin bietara egingo dira.
|
|
|
Bedeika nik dakidan Maestra estimagarri errespetu handiko bat, bere grazia
|
onarekin
, eta kastigu gabe ume inozente sei urtekoei ere, Euskeraz, Erderaz eta Latinez berdin, txit trebetasun handiaz eta ederki lotsarik gabe erakasten diena. Ojala hori bera Maisu guziek egiten balute:
|
|
|
Irinaren gidatzeko moduari begira geratu zen. Ondo eramaten zuen autoa, gidari
|
ona
zen. Gidakidearen jesarlekutik ikusita, hanka politak zituen.
|
|
|
Autobide
|
ona
zen, bihurgunerik gabekoa, abiadura hartzeko modukoa. Non ote zegoen azeleragailua?
|
|
|
Ondo aurkitzen zen begiak itxita. Gogoz kontra, baina erabaki zuen
|
onena
begiak zabaltzeko ahalegina egitea izango zela.
|
|
|
–Esku
|
onetan
. Ospitalean, gizona, ospitalean!
|
|
|
Oroitzapenetan finkaturik, alargun guztiek egiten duten bezala... Gauza
|
onak
gogoratu eta aurrera! Baina horrek ez zuen jada ezertarako ere balio:
|
|
|
Alkandora aurpegitik kentzea lortu zuen, baina haizeak ez zuen etsi nahi eta basapiztia bailitzan estaltzen zion behin eta berriz aurpegia. Kauendios, bota zuen, eta supituan konturatu zen oinen ehuneko ehuna lurrean jartzea zela
|
onena
, haize harekin ez zegoela funanbulu jokotan ibiltzerik. Atzeranzko pauso bat emateko ahalegina egin zuen baina azken haize kolpe hura gogorregia izan zen, eta ostia ostia... ikusi zuen gorputzak ez ziola behar bezala erantzun, eta ezinbestean erortzen hasia zela.
|
|
|
Txemak, esker
|
onez
, baiezkoa eman zien: Galwayra ez baina pittintxo bat harago joan nahi zuela, Connemarara, baina zinez eskertzen ziela gutxienez Galway hirira eramatea.
|
|
|
Beharbada, balantza batean jarrita, sei horiekin bidaiatzeak alde txar gehiago izango zituen onak baino, baina ordurako furgonetara igoa nintzen. Lekua egin zidaten mutilek, niretzako aulkirik
|
onena
utzita. Euretako batzuek nahikoa estu bidaiatu zuten nire erruz.
|
|
|
Badakit neu naizela aldatuta itzuliko dena, baina berdin dio noren erruz aldatu diren gauzak: Txemak egunero galdetuko dit noiz joango naizen pisura bizitzera, eta ondo dakit bere intentziorik
|
onenarekin
egiten duela. Bederatzi urte daramatzagu, eta urte hauetan intentzio onak baino ez dizkit eskaini.
|
|
|
Txemak egunero galdetuko dit noiz joango naizen pisura bizitzera, eta ondo dakit bere intentziorik onenarekin egiten duela. Bederatzi urte daramatzagu, eta urte hauetan intentzio
|
onak
baino ez dizkit eskaini. Eta hala ere horrek ez nau betetzen.
|
|
|
Badakizu, Bitakora: bizimodu
|
onegia
...
|
|
|
Ez pentsa, ordea, soilik pedalen errua izan denik, ez: aterpetxera heldu eta jende mordoa aurkitu nuen hizketan, ea parranda
|
on
bat egingo ote genuen denok batera. Gehienek baietz esan zuten, eta momentu batez ezezkoa eman zutenei begira geratu naiz, euren taldean sartzeko tentazioarekin, hain nekatuta bainengoen.
|
|
|
Edo esploradoreak hildako zibilizazio baten aztarnak aurkitzen dituen legetxe. Bai, beharbada azken adibide hori zen bietatik
|
onena
.
|
|
|
Mozkorren bat seguru asko. " Bakardadean edatea ez da dibertitzeko erarik
|
onena
, jauna!", eta eskuak animozko zartako izugarri bat eman zion Txemaren bizkarrari. Hain izugarria, ezen ia aulkitik ere bota baitzuen, eta mugimendu bortitz horren eraginez begien erdian jotzen zuen argia ere desbideratu zen, bistan utziz bere aurrean zegoen gizon handi eta irribarretsua.
|
|
|
Hasi berriaren zoria izango zen akaso. Eta zorte
|
ona
, ez soilik Kilkennyraino kolpe batez iristeagatik, baizik eta gidariak arestian aipatu dudan zerbeza horietako bat edatera gonbidatu ninduelako. Gizon jatorra zen, eta hantxe ibili ginen kontuak esaten.
|
|
|
Bart gauekoa nekagarria izan zen: mundu guztiaren galderak (beti berdinak izan ohi direnak, gainera), legezko musu biak, Guinnessa edaten
|
onena
zarela erakutsi beharra, ea asko ligatu nuen txantxetan esaten zidatenei irribarre etsi batez erantzutea...
|
|
|
" Nire antza zuenarekin, ezta?", galdetu dit. Ez dakit postal hura bidaltzea oso ideia
|
ona
izan zen. Hona heldu naizenetik hiru bat bider baino ez dut ikusi Jabi:
|
|
|
Baserria, berriz, eta paper kontuek bide
|
onetik
jarraitzen badute, nire gurasoentzat izango da. Honek ez du esan nahi segituan etorriko direnik hona bizitzera.
|
|
|
Ralphi deitu diot urte berri
|
ona
opatzeko. Egia esan, astean hirutan edo hitz egiten dugu, beraz Ralphi deitu diodala esatea ez da albistea, ez behintzat eguneroko honetan agertzeko modukoa.
|
|
|
maite ez dudanarekin bikote bizitza ia normala egiten ari naiz, gerta daitekeenaz beldurtuta. Eta Txemaren lagunik
|
onenarekin
larrua jotzen, eta Jabiren antza duen irlandar batekin maiteminduta, eta batek daki zenbat gauza absurdu gehiago.
|
|
|
Eta barruan sortzen ari zaidan pertsonatxo hau, berriz... Izan dezakedan eta lagunik
|
onena
nirekin batera daukat, eta ez dut gogorik komunetik behera botatzeko.
|
|
|
Gogoa zuen, bai; modu horretan Eiderren oroipenarekin batera sutara botatzeko. Pisuko berrikuntzan bezala, San Joan jai handia ospatu behar zuen alferrikako oroitzapenekin, sutan erre zitezen Eiderren irudia, ahotsa, momentu
|
on
eta txarrak, begiradak, laztanak eta esperantzak. Eta berdin Ralphen irudia ere, dena sutara.
|
|
|
Eta gainera, zertarako eskuratu nahi zuen berari ez zegokion oroimen puska hura? Ez al zen errazagoa erosi berri zuen pisutxoan geratu eta gauza
|
onenekin
gogoratzea. Eta pixkanaka Eider ahazten joatea.
|
|
|
Zertarako eta begiraleok gauean parranda txiki bat egiteko, umeen lo sakonaz baliatuta. Gutariko baten urtebetetzea zen, eta izan ez balitz ere, aitzur
|
on
bat harrapatzeko gogoa belarrietatik irteten zitzaigun. Merezita ere bagenuen, alajainkoa!
|
|
|
Eta harekin batera beste herrialde askotako doinuak. Baina batez ere Irlandakoak, iragan urteko udan pasatutako hilabete inguruak utzi zion zapore
|
onaren
fruitu ziren disko eta zintak. Bai, lurralde hark liluraturik utzi zuen Eider, eta miresmen horren lekuko ziren The Chieftains, De Dannan, Van Morrison, Mary Black, Christy Moore eta Davy Spillane, beste askoren artean.
|
|
|
genituen, eta zer esanik ez dago mendiak baino harago harro altxatzen ei ziren hiriak. Arratsero joaten ginen estaziora, eta arratsero bagoi bakarra hutsik etortzen zen, eta hori zen hiriak existitzen zirela adierazten zigun seinalerik
|
onena
. Zeren, nork itzuli behar zuen herrira baldin eta trenaren ibilbidean hiria aurkitu bazuen?
|
|
|
Eta Txema hain hurbil baina espaloiaren bestaldean, eta nik begiradak botatzen nizkion, eta niregana heltzeko bidea maldan behera uzten nion, baina inoiz ezagutu dudan pertsonarik lotsatiena da. Eta begiekin adierazten nion, joder Txema, gure lagunik
|
onenak
galdu ditugu, joder Txema... Hori baitzen nire 19 urteek esaten zidatena, Tere betiko galdu nuela.
|
|
|
Zeren momentu hartan niri ez zitzaidan Txema kasik interesatzen, ezta Jabi ere jadanik. Nik Tereren laguna izaten jarraitu nahi nuen, eta horretarako biderik
|
onena
, dudarik ez, Txemarekin hastea nuen. Eta horrela, akademiako hurrengo klasean bi ginen elkarren ondoan ingelesa ikasten ari ginen bikoteak.
|
|
|
gogoak emanda egingo du, barruak horixe eskatzen ziolako, abenturazko kontakizun bat egin nahi edo behar zuelako, eta kitto. Eta hori da, hain zuzen ere, literatura
|
ona
egiteko bide normalena. Bide bakarra, esango nuke, gogoari talentuak lagunduz gero.
|
|
|
Julen Gabiriak bere lehenengo liburua plazaratzen du hemen. Albiste
|
on
eta pozgarria, dudarik gabe. Gehiegi idazten dela diotenen kontra, ahots berri bakoitzak edertu egiten baitu gure barne paisaia, liburu berri bakoitzak aberastu gure mundu ikuskera.
|
|
|
Eta argi zuen baita ere Eiderrek zelako sentimenduak zituen berarekiko. Bere lagunik
|
onena
zen. Hori argi geratu zen heriotzaz geroztik, Txemak ez baitzuen beste inor bere konfiantza eskaintzeko.
|
|
|
" Izan ere, nik ere ez diat komunionean sinesten... zeren komunionean sinetsiko banu, antropofagoa bainintzateke", eta, haren jarraikian, nola ikusi baitzuen ez niola hitz hotsez bete hura ulertu, azaldu zidan ezen bai Afrikan, bai Indietan eta bai mundu osoan tribu batzuk zeudela, zeinetan gizonek elkar jaten baitzuten, eta katolikoak ere halakoak zirela, komunione bakoitzean Kristoren gorputza jaten zutelako eta haren odola edaten. Eta oroitzen dut irri egin niola, neure esker
|
onaren
adierazteko: izu eta ikara iragan berriek ez zidaten irri egiteko ahala agortu bederen!
|
|
|
—Baina gutuna bidean galdu bazen ere, eta harekin Estebanek skribatu letrak, letren spiritua, aldiz, belaunez belaun jaso diagu, ezkutuan izan bada ere... eta, hala, jakin ezak ezen, izeba Joanak neuri erranaren arabera, Estebanek ez zuela koldarkeriaz bere buruaz bertze egin, zeren eta berak sinesten baitzuen ezen odolik
|
onena
beti ere zela isurtzen ez zena, noiz eta haren isurtzeko arrazoinik ez baitzegoen. Eta ez zegoan, Urbiaingo jauregia bertze Massada bat, edo bertze Numantzia bat bihurtu nahi ez bazuen bederen.
|
|
|
‘So egiten diadan bakoitzean, ene arreba Joana ikusten diat, hire izeba Joana alegia. Emazteki
|
ona
zuan hura, nahiz eta... ’, eta erranaz damutu balitz bezala, gibela egin zian. ‘Nahiz eta, zer...? ’, galdegin nioan, handiz, zeren eta ene izeba Joana bere belauneko protestant hura izan baitzen, gutunaren sekeretua neuri jakinarazi zidana.
|
|
|
Bakarrik jakin nahi dut hain beltza izan ote zen gure etxeko ardi beltza’ ‘Protestant guztiak dituk, berez eta izaitez, ardi beltzak’, haserre iduri egin zidaan. ‘Ordea, berorrek erran dit ezen izeba Joana emazteki
|
ona
zela, nahiz eta... ’ Eta ene hitzak aditu bezain sarri, aitonak muturra okertu zian, eta bere keinu hartan ohartu ninduan ezen bigarren aldiz harrapatu nuela. Eta berriro galdetu nioan:
|
|
|
Eta hormatik dilindan zegoen gurutzearen aitzinean buruz buru belaunikatu —zeren eta gurutze hura baitzen irudi eta imajina orotarik osabak
|
ontzat
ha rtzen zuen bakarra—, eskua elkarri eman, eta osabak arestian eginikako zina errepikatu genuen:
|
|
|
Studioetarako
|
ona
zen Mattin, ni bezain ona bai, nahiz eta ez zuen nik nuen memoria, baina hark ez zuen studioetarako nik nuen ardura, zeren buruan ehiza bertzerik ez baitzuen... eta ezpata... eta austriarren arrano inperiala, etxeko armarriaren gainean zegoena... eta zeren uste baitzuen ezen Zenonen dortoka deus guti izan zitekeela arrano inperialaren atzaparretan. Baina haren jokamoldea, bertzalde, ez zen guztiz arrotza gure etxean, aitak anitzez ere gehiago miresten zituenez gero Mattinek egozten zituen oilagorrak, basurdeak eta oreinak, nik studioetan ehizatzen ahal nituen ahate filosofikoak baino, osaba Joanikotek erraiten zuen bezala, konparazione.
|
|
|
Studioetarako ona zen Mattin, ni bezain
|
ona
bai, nahiz eta ez zuen nik nuen memoria, baina hark ez zuen studioetarako nik nuen ardura, zeren buruan ehiza bertzerik ez baitzuen... eta ezpata... eta austriarren arrano inperiala, etxeko armarriaren gainean zegoena... eta zeren uste baitzuen ezen Zenonen dortoka deus guti izan zitekeela arrano inperialaren atzaparretan. Baina haren jokamoldea, bertzalde, ez zen guztiz arrotza gure etxean, aitak anitzez ere gehiago miresten zituenez gero Mattinek egozten zituen oilagorrak, basurdeak eta oreinak, nik studioetan ehizatzen ahal nituen ahate filosofikoak baino, osaba Joanikotek erraiten zuen bezala, konparazione.
|
|
|
—Zertarako nahi ditut nik hire ahate filosofikoak, hitzaren hitzez deus ere erraiten ez dutenak, kua kua eta kua kua ez bada...? —eta egun osoan ibiliko zitzaidan kua kua eta kua kua, neure
|
onetik
ateratzen ninduen arte.
|
|
|
Baina beti ere neurriz. Zeren, hark zioen bezala, bi ziren oratoria eta eskritura
|
onaren
ezaugarriak: neurria eta distira, distira eta neurria.
|
|
|
Bi aldiz hasi nintzen skribatzen, eta bietan utzi behar izan nuen: batean, zeren papererat tinta tanta bat erori baitzitzaidan; bertzean, zeren letra ez baitzitzaidan nahi bezain berezia eta diferenta atera; hirugarrenari, berriz, anitzez ere itxura hobeko iritzi izan nion, eta, hura
|
ontzat
emanik, zure etxeko ate azpitik sartu nuen... orduan ere kontrakarrean zeuden bi indar nabaritzen nituela neure baitan. Izan ere, beldur nintzen alde batetik zeren perilean jar bainintekeen, edozein begiluzeren aitzinean... eta, beldur nintzelako, hala nabaritu nuen bihotza, bularretik iltki izan balitzait bezala, baterat eta bertzerat so egiten nuela, disimuluz, papera atepetik sartu nuenean; bertzetik, plazer apur bat ere igarri nuen, zeren, etxea guztiz hertsirik zenuela sartu bainintzaizun, eta horrek ahaltsu egin ninduen, ipuinetako iratxoak, intxisuak eta gainerako spirituak bezainbat.
|
|
|
haatik, baldin dudaren bat banuen, ez nuen luzaz iguriki behar izan, zeren, medikuari adio egin bezain fite, eneganat etorri eta, bere semeari ahakar egiterat zihoakion ama batek bezala, fermu eta fintko, baina baita gozo eta emaro ere, erran baitzidan, euskaraz—: Mutila, ez al duk nehoiz ere aditu ezen astoa meneratzen dela zigorrez, baina gizona hitz
|
onez
...?
|
|
|
—Bizitzan entzun dudan sermoirik
|
onena
izan da... —eta isilune baten ondoren, erran zidan—:
|
|
|
AITA Bartolomek familia
|
oneko
gizon ongi hazia eta ongi hezia zirudien, eta bere moduetan eta usantzetan ere, jendeari zor zion tratuaz denaz bezainbatean, halakoa zen... baina, aldi berean, gogorra eta hertsia zen, noiz eta erlijioneaz mintzatzen baitzen edo noiz eta bere sinestearen eta berak ikasi teologiaren zimenduak jokoan ikusten baitzituen; erran nahi baita ezen, egoera menerat zuen bitartean, igarri egiten zitzaiola ... Ber tzenaz, gure aurkientza hartako anitz apez ez bezala, gizon jantzia zen... baina jantzi bakarrekoa.
|
|
|
Aita Bartolome aristoteliko sutsua zen, eta ez zituen
|
ontzat
hartzen, ondorez, osabaren tesiak, ezta haren moduak eta moldeak ere: ez haren ateraldi zorrotzik, ez haren txantxa ausartik, zenbatenaz aita jesuita jauregian sendoago eta errotuago, hainbatenaz gutiago.
|
|
|
Berori beti hain argia! Gainerat, esker
|
oneko
ere egon genuke, zeren heriotzak konfesaturik harrapatu baitu, eta jakin nahi nuke zer gertatuko zitzaion, baldin bertze itsas portu horietan harrapatu izan balu...
|
|
|
...rran zuen, konparazione, ezen tigre hura koska hartan geratzea ez zela kasualitate hutsa izan, baina Jainkoaren probidentziak bideratu eta xuxendu garazia eta faborea, Urbiaingo hainbat herritarrek ere parte hartu ahal izan zezan deabruaren kontrako garaitian; eta erran zuen, halaber, ezen jauregiko jauna konfesatu egin zela harat joan aitzin, eta bonabentura eta betiko bozkarioa zirela konfesione
|
on
baten ondore eta sari ezin hobeak.
|
|
|
Are gehiago: han egin nituen hiru urteetarik lehenean, ondikozko eta
|
onik gabeko
izan nintzen, zeren eta urte hartan aita Leokadio zeritzana izan baikenuen nobizio maisu, ni baino are hertsiago zena eta bere hersturarekin hertsatzen gintuena.
|
|
|
Eta biktimaren izua eta espantua da hura, laztura eta mindura! Eta nago ezen, nola txinatarren tormentu hura gorputzaz baliatzen den, nekearen eta oinazearen areagotzeko, hala ipintzen zuela bertze tormentu hark ene arima sufrimenduaren eta pairamenduaren atzaparretan, eta ezezko haiek ene gogoa zulatzen eta guztiz minberatzen zutela, eta neure
|
onetik
atera nindutela azkenean; eta pentsatu ere pentsatzen dut batzuetan ezen burua ere gal nezakeela, segur galduko nuela, baldin bide belar gaixtoz bete hartan barrena zurekin inkontratu izan ez banintz, jaun André, halako batean.
|
|
|
Eta derradan, bide batez, ezen, hainbertze fortuna gaixtoren artean, zortea neure alde eta fabore ere izan nuela azkenean, noiz eta lehen urtearen akabantzan aita Leokadio nobizio maisu kargutik kendu baitzuten eta igorri, haren orde, aita Tommé baxenafartarra, zeina baitzen latineko irakaslea ere. Eta, ikusi zuenean aita Tommék ezen ikasle
|
ona
nintzela eta latinean aitzina eta aitzina egiten nuela, eta ikusi zuenean, halaber, ezen, studioetarik harat, kontzientziaren harat honatekin hagitz sufritzen nuela, egun batean erran zidan:
|
|
|
—Zuen mutila apala ez balitz, Urbiaingo andere beneragarri hori, ez nituzke orain erranen ditudanak haren aitzinean erranen, baina mutila duzuen bezalakoa duzue, etxegoiendar guztiak bezala ezpal
|
onekoa
, eta ez dugu horretaz zertan kezkatu ez arduratu.
|
|
|
—Duen talentuarekin —erantsi zuen—, zuen familiaren izen
|
ona
zabal lezake Joanesek, baldin unibertsitate on baterat igorriko bagenu, Alcalakorat, Salamancakorat... edo Pariskorat ere bai, ohituraz kontrakoa ez balitz, zeren frantsesez ere ongi baino hobeki baitaki. Izan ere, anitz dira mutil honek Jainko Jaunaganik errezibitu dituen donuak eta dohainak, eta, giristino izanik, haien lantzeko obligantza du eta munduari erakustekoa lanaren fruituak, eta guk, berriz, ahal dugun neurrian, hartarako baliabideen paratzekoa, Elizaren ospearen eta Jainkoaren loriaren izenean —eta, amets batean harrapaturik bezala, begiak zerurat jaso, eta segitu zuen—:
|
|
|
—Duen talentuarekin —erantsi zuen—, zuen familiaren izen ona zabal lezake Joanesek, baldin unibertsitate
|
on
baterat igorriko bagenu, Alcalakorat, Salamancakorat... edo Pariskorat ere bai, ohituraz kontrakoa ez balitz, zeren frantsesez ere ongi baino hobeki baitaki. Izan ere, anitz dira mutil honek Jainko Jaunaganik errezibitu dituen donuak eta dohainak, eta, giristino izanik, haien lantzeko obligantza du eta munduari erakustekoa lanaren fruituak, eta guk, berriz, ahal dugun neurrian, hartarako baliabideen paratzekoa, Elizaren ospearen eta Jainkoaren loriaren izenean —eta, amets batean harrapaturik bezala, begiak zerurat jaso, eta segitu zuen—:
|
|
|
Ordea, anaia Madrildik itzuli zen, eta, handik aitzina, Villagrandeko dukearen semearen gutunen aiduru egoiten zen hura, ezin urduriago. Eta asteazken goiz hartan ere —tigreak basorat ihes egin eta handik urte erdirat edo izan zen, hurrengo urteko martxoan— gutun bat jaso zuen, non Villagrandeko dukearen semeak Madrilgo kontuen berri emaiten baitzion, baita bere etxearen eta etxekoen berri ere; eta gutun hartan eta bere gutun guztietan beti izaiten zuen esker
|
oneko
hitzen bat azken aldera, batik bat gure amarentzat, zeinak ezin hobeki tratatu baitzuen, hura gure etxerat etorri zenean, aitaren berrogeita hamargarren urtemugan.
|
|
|
Eta medikuaren eta barberaren betarteetan etsipenaren arrosa beltza lehertzerat zihoala zirudienean, aitzitik, hirugarren egunean —larunbatean alegia—,
|
onerat
egin zuen Mattinek. Eta igandean jaiki egin zen.
|
|
|
Eta igandean jaiki egin zen. Eta Urbiaingo kanpaiak luzaz aritu ziren harat eta honat hedatzen berri
|
ona
.
|
|
|
Eta, bere esker
|
onaren
azaltzeko, manatu zion aitak don Bartolomeri ezen presta zezala meza berezi bat, Te Deum eta guzti, hurrengo iganderako, eta aita Bartolome astelehenean bertan Iruñarat joan eta jesuiten kolejioko koruko dozena bat ikaslerekin eta bertze jesuita batekin itzuli zen astebururako.
|
|
|
Eta aita Bartolomek bereari eutsiz, berriro erran zuen orduan ezen mutila exor tzizatu behar zela eta berak exortzizatuko zuela, zeren zalantzarik ez baitzuen ezen deabruak eragin izan zizkiola zalditik erori zenetik izan zituen dar dar haiek guztiak, eta zeren lehenbailehen egotzi behar baitzitzaion demonio gaixto hura gorputzetik, mutilak
|
onerat
eginen bazuen; eta amak baietz erran zion, eta aitak ez zuen ezetzik erran, muturra okertu bazuen ere.
|
|
|
Borondate
|
onez
ari ote zen, bada, osaba, eta amorosturik zegoelako agertu ote zigun bere ezkontzeko asmoa, pentsaturik ezen aitari edo amari bihotza beratuko zitzaiola eta haien kontsentimenduarekin eraman zezakeela aitzina bere asmo hura. Zeren eta erdibide baten bila ibil baitzitekeen orduan ere osaba Joanikot, ezkontza harekin urrats bat aitzina egiteko asmoz, baina inguruko jendearekin hautsi gabe, nahiz eta bazekien ezen milatik behin gerta zitezkeela horrelako gauzak...
|
|
|
Baina, borondate
|
onez
ari bazen ere, guztiz alferrik zebilen. Eta aitak, noiz eta aditu baitzuen ate kolpe hura, oihu egin zuen:
|
|
|
Hauxe: " Gauza bat duk egia eta bertzea gustu
|
ona
, eta ni gustu onekoa nauk, zeren ene egia gustuaren neurrikoa duk". Eta segur nagok hire koadroak miretsiko dituztela... eta Rafaelen berrenkarnazinotzat ere hartuko hautela azkenean, zeren," jiganten herrian nano den gizona, jigant izan daitekek nanoen herrian...", eta jiganten herria duk Florentzia eta nanoena Urbiain, eta hi erran zaharraren gizona eta protagonista.
|
|
|
Hauxe: " Gauza bat duk egia eta bertzea gustu ona, eta ni gustu
|
onekoa
nauk, zeren ene egia gustuaren neurrikoa duk". Eta segur nagok hire koadroak miretsiko dituztela... eta Rafaelen berrenkarnazinotzat ere hartuko hautela azkenean, zeren," jiganten herrian nano den gizona, jigant izan daitekek nanoen herrian...", eta jiganten herria duk Florentzia eta nanoena Urbiain, eta hi erran zaharraren gizona eta protagonista.
|
|
|
—Heure buruaz urrikaltzen haiz, heure buruari irri egin beharrean, eta hori ez duk
|
ona
... Eta erori egin hintzen eta heure erortze horretan aurkitu duk heure justifikazinoa, munduan bertze nehor erori ez balitz bezala...
|
|
|
Izan ere, osaba ez bezala, guztiz gogara nengoen ni. Eta gogara nengoen, zeren napolitarraren solasaldia ikasbide ezin hobea bainuen Italiako lengoaian abantza nendin eta aitzina egin nezan; eta gogara nengoen, halaber, zeren mutil hura atsegin bainuen, traza
|
ona
hartzen niolako eta iduritzen zitzaidalako ezen zinez eta minez ari zela, eta ez zutela haren begiek gezurrik erraiten. Eta, nola gainerat desegokitzat eta bidegabekotzat jo bainuen osabaren partehartze hura, gonbidatuari zor zion errespetuari eta begiruneari faltatzeagatik, hala, hargatik edo, erran nion:
|
|
|
Aita eta ama bazebiltzan orduko erraiten, isilpean, ezen prezeptore berria ekarri behar zela, zeren eta egun batean sujet hari buruzko solasa aditu bainien gordeka eta ezkutuka, aitona Nikolasek bi urte eskas lehenago hartu erabakiari berriro buru egiteko asmotan, profitatu nahi zutelarik, hartarakotz, aitona Nikolas gero eta eriago eta ezinduago zegoela, gero eta hutsago eta eskasago. Baina, guztien
|
onerako
, don Frantzisko aitzinatu zitzaien. Kontua da don Frantziskok sasoin hartan artzain onaren parabola irakurri zigula, eta manatu zigula ezen parabola hari buruzko komentario edo sermoi labur bat skriba genezala.
|
|
|
Baina, guztien onerako, don Frantzisko aitzinatu zitzaien. Kontua da don Frantziskok sasoin hartan artzain
|
onaren
parabola irakurri zigula, eta manatu zigula ezen parabola hari buruzko komentario edo sermoi labur bat skriba genezala. Eta, sermoi bana skribatzen genuela, irakurri zuen don Frantziskok Mattinena, eta begiak zabaldu zituen; eta irakurri zuen enea, eta are gehiago zabaldu zitzaizkion.
|
|
|
—Zure bi seme horiek nik baino gehiago dakite, eta prezeptore berria ekarri zeniekete, baina prezeptore
|
on
bat. nuke nik ere halako sermoiak eginen banitu...!
|
|
|
Ordea, aitona Nikolasek ez zuen laket izan aitak hartu erabakia. Izan ere, jauregiaren errespontsabilitatea gure aitaren esku utzi zuenetik, bere baitan zatiturik zegoen aitona, zeren, miretsirik bazegoen ere, alde batetik, gure aitaren kemenarekin eta haren suarekin, baita negozioen oihanean aitzina egiteko erakusten ari zen trebeziarekin ere, ez zituen, bertzetik, haren modu eta manera haiek guztiak guztiz azeptatzen eta
|
ontzat
hartzen. Eta bazkalorduan diskutitzen aritu ziren biak, aitona Nikolasek ez zuelako begi onez ikusten zein modu desegokian egotzi zuen aitak etxetik Xalbador lehengusua, urte erdiz jauregiko skribatzaile izan zena, oihuka eta ostikoka:
|
|
|
Izan ere, jauregiaren errespontsabilitatea gure aitaren esku utzi zuenetik, bere baitan zatiturik zegoen aitona, zeren, miretsirik bazegoen ere, alde batetik, gure aitaren kemenarekin eta haren suarekin, baita negozioen oihanean aitzina egiteko erakusten ari zen trebeziarekin ere, ez zituen, bertzetik, haren modu eta manera haiek guztiak guztiz azeptatzen eta ontzat hartzen. Eta bazkalorduan diskutitzen aritu ziren biak, aitona Nikolasek ez zuelako begi
|
onez
ikusten zein modu desegokian egotzi zuen aitak etxetik Xalbador lehengusua, urte erdiz jauregiko skribatzaile izan zena, oihuka eta ostikoka:
|
|
|
" Gaur etorri naiz, eta bihar ez dut huts eginen, zeren, hauek hemen daudela, soberan baitaude gure kakontziak ere"; eta osaba Joanikotek, nola baitzekusan ezen dukea txantxazalea zela, ihardetsi zion: " Pena bakarra dut, jaun dukea, zeren, Rabelaisek bere Gargantua n dioena egia bada, antzarakume lumatsuak bailirakete uzki garbitzailerik
|
onenak
, eta zuek, aldiz, oihal eta hosto horiekin konformatu behar izan duzue..."; eta dukeak, zeinak guztirako baitzuen errepuestaren bat, halaxe erran zion, irritsu: " Ordea, zer gertatuko litzateke, baldin uzkia garbitzen hasi orduko, antzara hegaldatuko balitz, eta gu haren gainean...?
|
|
|
Turutak iragarri zuenean ezen Villagrandeko dukea tribunan azaltzeko puntuan zela, guztiak zutitu eta isildu ziren, eta kapela edo sonbrailua jarria zutenek burutik kendu zuten, dukeari zor zioten begirunea zela kausa. Dukeak, bere aldetik, jendearen abegi
|
ona
eskertzeko, eskua luzatu zuen baterat eta bertzerat eta, noiz eta ikusi baitzuen ezen bere tribunako lagun adiskideak nor bere lekuan zeudela, eseri zen eta gorako mugimendu bat egin zuen eskuaz, festa hasteko. Eta, jendearen txaloek eta oihuek airean bat egiten zutela, turutots bat aditu zen.
|
|
|
Zezen zangarra eta gartsua zen, gorria, gainerakoak bezala. Toreatzaile zaldizko haien artean, kondea omen zen
|
onena
, eta erakutsi ere zigun bere erakustaldi ezin bikainago hartan ezen ez zuela idurikorik eta ez parekorik. Bazihoan zezenarenganat zaldi gainean lasterka, bazetorkion zezena eta, uste genuenean ezen zezenak betean eta ezinbertzean harrapatuko zuela, aitzitik, toreatzaileak zezenari burtzia sartu, eta zaldiak, bizpahiru jauzi bizkorretan, zezena saihesten zuen eta harenganik alde egiten eta urruntzen.
|
|
|
Baina ez, osaba ez zegoen mementu hartan gauza haietarako, zeren zinez baitzegoen haserre, bere
|
onetik
aterea, bezperako afarian gertatuak guztiz desgogara utzi zuelako, berehala ulertuko duzu zergatik.
|
|
|
—Zientzilaria ez banintz, pintorea izan nahi nikek... baina
|
ona
nagok ni pintore izaiteko, Pedro Huiziren koadroko txakur hori marrazteko ere gai ez naizenean —baina osabak, nola zientziaren sinestean hartzen baitzuen kontsolamendua, gaineratu zuen—: Halarik ere, zirkunferentziak eta triangeluak bai, ongi baino hobeki marrazten ditiat, eta hori duk inportantena, zeren eta astorik astoenaren eta oilorik oiloenaren azpian ere, nola kreazio osoaren azpian, oinarrizko formak baitabiltza dantzan:
|
|
|
Orain ere erdibidearen bila nabilek, mutila! Izan ere, hire gurasoek kakontziaren erabiltzean ala ez erabiltzean jarri ditek nobletasunaren neurria, eta ez ditek, halatan,
|
ontzat
hartzen ene kanporat joaiteko ohitura. Baina kanpoan ipiniko bagenitu aulki zulatu batzuk, hemen, kanalaren gainean...
|
|
|
Baina, kontatuko dizudanaren ulertzeko, jakizu ezen osaba, alde batetik, zuhurra zela eta buru argia, baina zuhurra zen neurrian zela, bertzetik, jostetari emana, zeren eta biziki maite baitzuen josteta, halako moldez, non zuhurtziak osaba periletik itzurtzerat eramaiten zuen neurri berean eramaiten zuen jostetak perilaren
|
ontzat
hartzerat eta perilaren mugetan ibiltzerat, muga iragaiteko arriskuan jartzen zelarik, ez noiznahi den, baina bai noizik behin. Hala erranik, kontradikzione bat lidurike, baina kondizione bikoitz hura osabaren baitaren baitakoa zen.
|
|
|
Eta, aitak akabatu orduko hizketan hasten zelarik, zeren eta huraxe izan baitzitekeen modurik
|
onena
aitaren zalantza gorpuz ez zedin eta ez mami, osabak erran zuen:
|
|
|
Eta aitak, osabari akabatzeko betarik eman gabe, baietz erran zion, munduaren ezagutzea gauza
|
ona
zela eta hartan aitona Nikolasen ustekoa eta aburukoa zela, negozioen aitzinatzeko moduaz eta maneraz harekin deusetan akort egon ez bazen ere.
|
|
|
Hango ubideak eta hango zubiak, hango gondolak, hango piazzak — san Markokoa baino ederragorik...! — eta hango jauregiak...! Baina, lerro urri hauetan erran dizudanetik harat, ote du zentzurik hitzak hitzen gibeletik paratzeak, dakidanean ezen munduko poetarik
|
onenaren
lumak ere —ez Danterenak, bizirik balego, ez Petrarcarenak ez bertze nehorenak— nekez islatuko lukeela nik han ikusi nuen ederra.... Zeren haietarik anitz mintzatu izan baitira Veneziaz eta skribatu izan dituzte poema ederrak eta hitz laudoriozkoak, baina nik ikusi nuen Venezia hura beti izanen da haien gainetik.
|
|
|
Eta horrek bat baino gehiago ekarri zion. Labur erranik, bada, lanoegia eta
|
onegia
zen Urbiaingo jauna izaiteko eta bi olaren jabe izaiteko, baita kargu haien eta erantzukizun haien irioiteko eta aitzina eramaiteko ere, zeren ez baitzen Makiaveloren edo Hobbesen eskolakoa, ezta aragoar errege faltsuaren arrazakoa ere. Baina xehetasun bakar batek hobeki argituko dizu adierazi nahi dizudana eta, hartarakotzat, Gipuzkoarat egin bidaia hari atxikiko natzaio.
|
|
|
—Zuen amonarekin egin nian nik tratu
|
on
bakarra... —erran zigun aitona Nikolasek.
|
|
|
Halarik ere, erran behar dizut ezen jakintsutik guti zuela don Frantziskok, bihotz
|
oneko
gizona zen arren. Baina ez dakit jadaneko ongi ari naizen, zeren eta hitz ustez sagaratu eta ukiezin baten aitzinean baikaude, jaun André:
|
|
|
Baina, don Kixote ko apezarekin baino gehiago, Sancho Panzarekin konparatu nahi nizuke don Frantzisko, arestian bezala, eta, horrela, derradan ezen, don Ki xote Mantxa koa ren ezkutariak bezala, gure apezak ere bere astoa zuela, eta, hark bezala ere, bere ateraldi zorrotzak zituela, erran komunez eta errefrauez hornituak eta errekaitatuak; baina, aldiz, frankoago eta eskuzabalago zen eta, zuenarekin kontentatzen zelarik, aitzurraren berdin nahian dabilen jorraia ez bezala, ez zuen beregainezko eta ezinezko insulekin amesten: erran nahi baita ezen gehiago bizi zela eliztarrei beha bere buruari baino, ebanjelioko parabolako artzain
|
onaren
molderat. Eta okasinoa zuenean golos samarra zen arren eta gularat apur bat emana, ez zen Kixoteren ezkutaria bezainbat.
|
|
|
Ordea, gure guraso jaun Martin eta andere Grazianak ez zuten gogo
|
onez
hartu aitonak don Frantziskoren alde egin hautua: nola hartuko zuten, bada, erabaki hura gogo onez, baldin aitak handiki handi ezin handiago bat izaitearekin egiten bazuen amets, Parisko egonaldiaren ondotik?
|
|
|
Ordea, gure guraso jaun Martin eta andere Grazianak ez zuten gogo onez hartu aitonak don Frantziskoren alde egin hautua: nola hartuko zuten, bada, erabaki hura gogo
|
onez
, baldin aitak handiki handi ezin handiago bat izaitearekin egiten bazuen amets, Parisko egonaldiaren ondotik. Eta amets hartarik halaxe mintzatu zitzaion aita aitona Nikolasi:
|
|
|
—Barka biezat berorrek, jaun Nikolas, baldin, puntu honetaz denaz bezainbatean, senarrarekin akortago banago berorrekin baino... zeren eta berorren lizentziarekin erran nahi bainioke ezen don Frantzisko gizon
|
ona
izan daitekeela, baina ez mintzalari trebea... eta gure mutil horiek, baldin berorri entzuna egia bada, oratorian eta erretorikan landu lukete mintzoa, zenbat eta hizkuntza gehiagotan, hobeki... eta don Frantziskok frantsesez ez daki.
|
|
|
Ustekabean, nigar batean jarri zitzaigun Pedro, hitz haiek entzun bezain fite. Lehenengoan, esker
|
oneko
malkoak iduritu zitzaizkidan, baina ez: Pedroren malko haiek ez ziren molde hartakoak, barren oinaze batek eraginak baizik.
|