|
2005
|
|
|
|
Jendea
dabilka
|
|
|
Bertso honetan laudatzen du euskaldun
|
jendea
, fermu egon delakotz bere sineste! ln arbasoen ildotik joanez; euskalduna eta fedea osoki lotuak dira eta, berak dioen bezala azken neurtitzean:
|
|
|
H errialde orotan
|
jendeak
funditu, Bainan Eskual H erria sendo da gelditu, Gure mendi gainetan indarrik ez baitu.
|
|
|
lnpiotasuna, hori da gaitza, gaitz ikaragarria, erlisionaren kontra doana, ideología osoki galgarria eta denetan zabaldua. Denetan, salbu Euskal Herrian, xoko pollitean, bereziki mendietan, bizi den
|
jende
sanoa, garbia, kutsadurarik gabe gelditzen delakotz; zer da Euskal Herria?: lurreko parabisu bat, uharte parekoa, bertze mundu pagano hartarik berezia.
|
|
|
Nola ez da sartuko Dibarrart, hain elizatiar izanez, XIX. mendearen azken laurdeneko eztabaidetan, segituz Adema Zalduby edo Michel Elissamburu. Badaki ilun peko
|
jende
horiek lanean ari direla Elizaren kontra eta kutsadura berri hori sartzen ari dela, emeki emeki, Euskal Herrian. Bainan ausarkeria horien kontra badira harresiak.
|
|
|
Bainan ausarkeria horien kontra badira harresiak. Ez da euskaldun fededuna aldatuko,
|
jende
zuhurra egonen da fermu bere sinestean. Ironiaz beterik azken neurtitzak gutiesten du gaitz berria bai jendeetan ergel batzuk bakarrik dira joak eta bai herrian, han hemenka diolarik.
|
|
|
Ez da euskaldun fededuna aldatuko, jende zuhurra egonen da fermu bere sinestean. Ironiaz beterik azken neurtitzak gutiesten du gaitz berria bai
|
jendeetan
ergel batzuk bakarrik dira joak eta bai herrian, han hemenka diolarik.
|
|
|
Erakusten du Dibarrartek zein kartsuki segitzen dituzten dantzariak eta pilotariak eta haien txalo eta oihu beroak. Eskualduna ren aitzin solasarekin bat egiten du eta agertzen du, denbora berean, urguilu pixka batekin zer den egiazki euskaldun
|
jendea
.
|
|
|
Sarrera Diego Catalán. Madrid, 1991 CATALAN, D., Contribución de la historiografía a la creación de los españoles, Langaiak, 8 Pamplona 1985, 45 57.37] OSERA AGIRREAZKUENAGAikuspegi kritiko batez burutua zegoena, berez hiritar talde berri batentzat, erakunde desberdinetan banaturik zegoen
|
jende
multzoen komuntasun lotu rak azpimarratzen zituen eta, beraz, diskurtso historiko berria asmatu; sub jektua, diskurtso berrian, euskaldunak ziren, hau da, Vasconiakoak, etni ikus pegi batetik euskaldunak, eta Aro Berriaren modernitateak eskatzen zuen hiritar status hatera jauzia egiteko, bidea eta ikerlana urratu zuen. lnperio berrien baitan herri nortasuna azpimarratu zuen. Vasconia, lurralde kontzep tua, berriz, hasi zen erabiltzen, horrek definitzen baitzuen euskaldun guztien batasun esparrua, ohizko besteak, dela Nafarroa, dela Bizkaia, gaindituz.
|
|
|
...aldean bizirik dirauela dialektoak eta zahar nahiz gazte, folkhizkeran mintzo direla.Aldiz, etaFinlandiako suedieraren gaitik irtengabe, Aland, Aboland etaNyland hirietan, 1965urteabainolehenmundurasortuhiztunek bertakodialektoaegitendute, baina geroagosortuek regiolektoa darabilte (Ivars1998: 108). Hirietan eregauzak aldatuz doazela sinestekoada: badakiguFinlandiako hiribururasuomiera mintzo duen
|
jende
andanagaitzairitsidela azkenurteetanetahorretatikhizkuntza aldaketak itxaron daitezkeela': «Coloquial Helsinki Speech» lagunarteko eredu edo aldakiasortzen aridaorain, akademikoek arauarenaurkakotzatjotzendutena; hizkeraberrihaubestehiribatzuetara hedatzeaereadierazgarriada.
|
|
|
Benetako bortxakeriatik at, ukipe nean dauden hizkuntzei balioztatze politiko ezberdina ematea bera izan daiteke bazterturi ko hizkuntzak desagertzeko nahikoa arrazoi. Bigarrenik, goi mailako
|
jendek
erabiltzen dituen hizkuntzak dira eredu modura ezartzen direnak eta hizkuntza txikiak lan munduan baliogabe bihurtzen direlarik, modernitatearekin zerikusirik ez duten esparruetara muga turik geratzen dira (nekazarien gizartea, erlijioa, maila pribatua). Hizkuntza handiak dira aro modernoarekin hatera etorri diren teknologiaz, medikuntzaz, zientziaz, eta abarrez mintzatzeko erabilgarri diren bakarrak.
|
|
|
Heien arrazoinak altxatu genituen, bat salbu: ape zek euskararen medioz
|
jendea
azpitik atxiki nahi dutela. Hori da hori gaizto eta pozoin izatea!
|
|
|
Behin baino gehiagotan egona naiz gogoeta zertako bortxatzen gaituzten frantses hutsean haurren eskolatzera. Nago Pariseko handi mandiek ez ote duten Frantzia bazterretako
|
jendea
eskoil eta gibel atxiki nahi, haien herbailtzeko eta kraxturitik bezala abere ba tzuen pare kudeatzeko.
|
|
|
'' Santiagoko enparantza ederra da. Beraz,
|
jende
gehiago dago larunbatetan dena dela
|
|
|
Berehala gorriekin bakeak egin eta Biba Frantzia!, orok alemanari buruz gerlara lehian, eskuina eta ezkerra. Gure apaiz kazetaria bezalakoen eskuineko politikak
|
jendeak
gerlara eraman bazituen ere, non ziren Jaures eskubiak hilarazi bakezalearen jarraitzaile zirelakoak. Nolanahi ere Gerla Nagusia delako madarikatu horren basakeriek mundua eta Euskal Herria odolustu zuten eta gure kazetaria higatu, buruz ere, kazetako lanaz gain herriz herri gobernuaren izenean urre eske predikatzen eta kolpatuei eta soldadoen familiei etengabe bihotz ematen ari izan baitzen.
|
|
|
(E 347) edo Jainkoak begira dezaukula dugun erlisionea! gisako depreka zioekin. lzenburu arreta erakargarri, labur trinkoak eta batez ere adierazko rrak dira harenak; maiz ironikoak, edo erranak eta
|
jendearen
ahoko esaerak jasotzen dituztenak.
|
|
|
Hiriart Urrutik
|
jendearen
ahoko adierazpideak ez liburuetakoak badara biltza, ahozko mintzairaren eta erretorikakoaren nahasketa berezia sortuz, ahozko mintzairaz baliatzeko hautu hori bera, hain zuzen, hobeki pertsuadi tzeko xedez egina dateke, ulergarritasuna bilatzeaz gain. Gero, jendearen ahoko mintzaira erabiliagoa da kazetaritza herrikoian, lehengo eta oraingoan, kazetaritza formalean baino, eta Hiriart Urrutirena kazetaritza herrikoi horretatik hurbil da.
|
|
|
Hiriart Urrutik jendearen ahoko adierazpideak ez liburuetakoak badara biltza, ahozko mintzairaren eta erretorikakoaren nahasketa berezia sortuz, ahozko mintzairaz baliatzeko hautu hori bera, hain zuzen, hobeki pertsuadi tzeko xedez egina dateke, ulergarritasuna bilatzeaz gain. Gero,
|
jendearen
ahoko mintzaira erabiliagoa da kazetaritza herrikoian, lehengo eta oraingoan, kazetaritza formalean baino, eta Hiriart Urrutirena kazetaritza herrikoi horretatik hurbil da.
|
|
|
Hiztegi aberatsa da utzi diguna, kazetaritzako arlo gehientsuetako hitzak erabili behar izan baitzituen. Kazetari senez, bere garai ko
|
jendearen
ahoko hitzak erabiltzen zituen, Broussainek ohartarazi bezala?. Eta Harrieten hiztegia Larresoron egonik, baliatu zukeen, Lhanderen hiztegi oraino argitaragabean kausitzen baitira kazetariaren hitzik anitz, bearnes nahiz gazteleratikako ere.
|
|
|
|
Jendearen
gogoko ditxo edo zirtoak, hots, erantzun zorrotz, errimadu nak maite ditu. Adibidez, Jaquin juje handi eskandaluan atzemanari apostro fatzen dio:
|
|
|
Gormandiza maiseatuz,
|
jendeak
bere bizipideak xahutzen dituela eta, dio
|
|
|
Erahilienetarikoak dira ondokoak: lezea{ Frantzia lezearen zolara emekiño joaki); zakur errahiatuak (fraide seroren eskolak hesten ari dituzten ministro tzarrak); soka lepotik (hala darahilte etsaiek
|
jendea
hauteskundeetan). lroniazkoa da diru ontziaren heheitikoare na, hankuetan konfiantzarik ez eta jendea dirua ateratzen ari baita: beheitiko hat izigarriak hartua da gure caisse dépargne gaizoa. 1 Ba
|
|
|
Erahilienetarikoak dira ondokoak: lezea{ Frantzia lezearen zolara emekiño joaki); zakur errahiatuak (fraide seroren eskolak hesten ari dituzten ministro tzarrak); soka lepotik (hala darahilte etsaiek jendea hauteskundeetan). lroniazkoa da diru ontziaren heheitikoare na, hankuetan konfiantzarik ez eta
|
jendea
dirua ateratzen ari baita: beheitiko hat izigarriak hartua da gure caisse dépargne gaizoa. 1 Ba
|
|
|
Kazetari eta idazle sena zituen batera.
|
Jendearen
ahoko mintzairaz eta erretorika jakintzaz baliatuz, diskurtso erretorikoaren elokuzio alderdia landu zuen bereziki. Hizkuntzaren adierazpide zaharrak biziberritu eta gaztetu zituen, baina bazekien ere kazetaritzak joskera eta forma ohargarriak behar dituela eta hizkuntzaren erabilera ohikoa sormen eta berritasun sen, aldakor tasun, umore eta graziarekin ezkondu zuen.
|
|
2019
|
|
|
Idazteco maneran eracusten duzun zuhurtzia nai ta naiezcoa da; emen egin dira ainbertze bidegabekeri, ezen orai icusten dugu, hainitz
|
jende
eskaldun garbiek uzten dutela bazterrerat euskarazco dotrina edo catishima eta Elizaraco liburua, erdarazcoak usatuz, erraiten dutela: " eztugu comprenitzen batere euskera zerratu ori".
|
|
|
Agertu zizkigun oiñarriak jatorrak dira geienbat, derizkiodanez, baiña populistegia, Krutwig’en itza erabilli bear emen, arkitzen dut. Gauzak bere neurria bear dute beti eta erabateko jokabide extremistak eztira beti onenak izaten
|
jendea
nai dugun bidetik eramateko. Ta batez ere euskal literaturari zor zaiona eztiola ematen iruditzen zait.
|
|
|
M. Azkuerekin bukatzen zen euskal literaturaren historia) idazlan egokirik jaso ez zutelako.1134 Nolanahi den, Ameriketatik ez zuten idazlanik aurkeztu Akademiaren lehiaketara.
|
Jendeak
eskatuta, Donostiako euskaltzainek berehala lehiaketaren baldintzei buruz azalpen luzeagoak eman behar izan zituzten: adibidez," dialecto central" a erabiltzea gomendatu zuten.1135 Uste baino idazlan gehiago jaso zituzten (hamaika nobela, bost ipuin bilduma eta bi biografia), baina J. Echaide, adibidez, hiru sailetara aurkeztu zen.1136 Besteak beste, Akademiaren Bilboko egoitzara joaten hasi zen Gabriel Aresti artean ezezagunak 1954ko udan gutunez eskatu zuen informazioa, baina bere idazlanek ez zuten lehiaketan tokirik, eta A. Irigoyenen bitartez Euzko Gogoara bidali zituen (Kortazar 2016). 1137
|
|
|
Gerra egoeraren presiopean sinatutako agure baten adierazpenak ziren. 1937ko abuztuaren 18an hil zen Donostian, baina
|
jende
gutxi bildu omen zen Iruñeko hiletara. Besteak beste, Kataluniako F. Cambók omenezko testua idatzi zuen, Nafarroako euskaltzainak EAJ PNVren" okerreko" bidea saihestu zuela nabarmenduta.
|
|
|
Zoritxarrez, oraingoz ezdaukagu gurea aiekin aldeatzerik. Aiek aundi ta altsu, gurea berriz, txiki ta urri bait dugu(
|
jendez
beintzat). Goi kultura gaietan aiengana jo bear nai ta nai ez.
|
|
|
" Poema au neregatik galdua ziteken. Amabi urte ontan gure
|
jendeak
zenbat ibillera egin ditun onen atzetik, aditzera eman didate" (Ormaetxea 1991a: 31). 471 Hain zuzen, J. Arteche euskarazko kulturaren kronikagile ofiziosoak, liburu berriei artikuluak eskaini zizkien Donostiako egunkarian, edizioek izandako arrakasta nabarmenduta (La Voz de España;;;;).
|
|
|
618 F. Krutwigek N. Ormaecheari idatzi zionez, 150 inguru pertsonak bete zuten udaletxeko ekitaldia, baina prentsako berriak irakurrita ez dirudi horrenbeste
|
jende
bildu zenik (Iztueta & Iztueta 2006: 473).
|
|
|
1015 ABA EUS: I. M. Echaideren gutuna J. C. Zabalori, El Diario Vascoren administrazio kontseilua uztear zegoen José Múgica Múgica() abokatu monarkikoak ongi islatzen du nolako
|
jendea
erakarri nahi zuten hitzaldietara: frankistak, baina distantzia kritikoa izan zezaketenak.
|
|
|
Hurrengoak, J. M. Lojendio legegizonak, 1953ko uztailaren 30ean hitz egin zuen J. A. Moguelez(), bizkaierazko (eta gipuzkerazko) idazle kontrairaultzaile ospetsuaz. Euskaltzainburuordearen arabera, probintzia jauregiko aretoa
|
jendez
beteta egon zen egun horretan.1020 Bistan dago S. Aranak eragindako iraultza linguistiko bezain politikoaren aurreko muga ezarri nahi zela literatura kanona finkatzean (Lojendio 1954). Besteak beste, euskararen gizarte sustapenerako kaltegarritzat jotzen zen purismoaren aurkako giro bat sortu nahi zen.
|
|
2021
|
|
|
Bertsozale Elkarteak landuriko tresna (https://bdb.bertsozale.eus/web/ haitzondo/ bilaketa). Bertsolaritzarekin lotura garrantzitsuren bat (bertsolari, eragile, epaile, gai jartzaile, bertso jartzaile, ikertzaile...) izan duen
|
jendeari buruzko
datuak eskaintzen dira han.
|
|
|
Elkarrizketatuak aukeratzerakoan kazetari, bertsolari nahiz eragileak hartu nahi izan dira kontuan, eta kazetariei dagokienez formatu aniztasuna (prentsa, irratia, telebista eta Internet) bilatu da. Esperientzia eremu desberdinetako ekarpenak egin ditzakeen
|
jendea
lehenetsi da: bertsolaria eta aldi berean kazetaria, bertsolaria eta eragilea, formatu ezberdinetan edo hedabide ezberdinetan aritutako kazetaria eta abar.
|
|
|
Chamissoren olerkiak, gainera, fokua jarri zion inguruetako
|
jende
jantziarentzat. Horrela, Hypolite Clérissek, Donapaleun Erregeren prokuradorea zenak, Ernest Legouvé izeneko Parisko gonbidatuari erromantizismoaren olatua Euskal Herrira ere iritsi zela frogatzeko bere bizitza bertsotan emateko enkargua jarri zion Etxahuni 1833an 20 liberaren truke.
|
|
|
Edota
|
jende
jasoaren poesiaren eta inprobisazio popularraren elkarbizitza lehen Lore Jokoetatik gertatu zela ere bistaratzen du testuak:
|
|
|
Berak zuzentzen zuen Ariel aldizkarian argitaratu zuen testua," Aitor/ Lé
|
gende
cantabre" izenburupean, aldizkaria martxan jarri eta berehala60.
|
|
|
809): gai jartzailearen figura; jarduera bertsolarien arteko jolas agonistikoan zentratu beharrean publikoari zuzenduriko eskaintzan zentratzea; epaitzeko irizpideak eta epaimahaiaren osaera bertsolariek hautaturiko bertso munduko lagunen esku jarri beharrean, literatur eta hizkuntza alorretan eskolatua den
|
jendearen esku
jartzea eta abar.
|
|
|
Apur ditzagun aurreiritzi eta errore tresna hauek. Hobe da
|
jendea
eskolatzea, eta ez itzulpenak egitea: kontra iraultzaile eta fanatikoak baizik zerbitzatu ohi ez dituzten jargoi barbaro eta hizkuntza arlote horiek mantentzea guri balegokigu bezala[...] Frantsesa, hizkuntza unibertsal bilakatuko da, herrien hizkuntza izanez[...], frantses guztien hizkuntza bilakatu behar du.
|
|
|
147). Eta bertan
|
jende
jantzia bertsolaritzaz interesatzen hasia dela gaineratzen du: " Artikaste aundiakiko gizon jakinti askori aditu izan diotet esaten, guziz ikaragarria dala eskolatu gabeko itz neurtulari oen alainzo edo talentu jakinduriazkoa" (1990:
|
|
|
132). Horren irudiak bai berreskuratu dira, eta mahai luze baten bueltan txaloka daukaten
|
jende
mordoxka baten aurrean ikus daitezke kantuan bi bertsolariak. Filma soinuduna da, euskara lehen aldiz ikus entzunezko batean jasotzen duen filma, baina irudiak eta soinua ez datoz bat, eta Irabolaren eta Haltzuetaren irudiak ikusten ditugun bitartean entzuten direnak ez dira haien bertsoak.
|
|
|
Zavalari kontatzen dionez, mitin batean egin zuen lehen aldiz bertsotan, hain zuzen ere Alegiko errotako bileran parte hartu zuen Patxi Erauskinekin buruz buru: " Amazazpi edo emezortzi bat urterekin kantatu zuan leenengoz
|
jende
aurrean. Egun batez, Zestoara joan lagunekin, an bertsolari bat kantuan ari mitin batean:
|
|
|
Juan Mari Lekuonak, esaterako, nahikoa modu lausoan iradokitzen du: "
|
Jendeak
susmoa zuen barnetik bilatzen zen zera hura pertsona konkretu batengan gauzatua ikusi zela: Proiektu berriak badu bere gizona, horri dagokio bertsolaritza berritzea, etab." (Dorronsoro eta J.M. Lekuona, 1987:
|
|
|
598). Adinak eta kiloek nahieran mugitzea eragozten bazioten ere,
|
jendeak
bere bertsoak eta presentzia eskatzen zituenez, plazarik plaza jarraitzen zuen: " Alde batetik bestera gurdiz edo automobilean eraman behar izaten zuten" (id.:
|
|
|
272). Bere lana jasotzen duen funtsean kontsulta daitekeenez167, Txirrita, Goiburu eta Olegario
|
jendez
inguratua erakusten duena, esaterako, 1915ekoa da. Nabari zaio, gaurdaino iritsi diren gainerako argazkietan baino dezente arinago zegoela ikusten baita.
|
|
|
166 Lehenengoan Pello Errota ageri da, bere etxeko atarian; bigarrenean Juan Ignazio Odriozola Aizarna bertsolaria ikus daiteke, ardo botila baten aurrean eserita; La Unión Ilustradak zekarrena bera da hirugarrena, Txirrita eta Saibururekin; Kepa Enbeitari ateratakoa da laugarrena; hurrengoan, Txirrita, Goiburu eta Olegario ageri dira lurrean eserita,
|
jendez
inguraturik eta Goiburuk eskuan ardo botila duela; seigarrena, Frantses Txikiari ateratakoa da, mahaian bi lagun eta ardo botila handi batekin eserita; eta azkenengoan Frantses Txikia ageri da plaza bateko kioskoan bertsotan.
|
|
|
Txirritak saria jaso zuen urtean[...] handik kantatu zuen, eta gogoan hartua du
|
jendeak
bertatik zabaldutako bertso hau: ‘Inbentu ederra egin digute/ gure euskera zabaltzeko;/ inpernutako sorgiñak dira/ nere ustetan tarteko!/ bañan alare onik artzen det,/ ez da gauza tristetzeko,/ baldin emendik kanta al badet/ euskaldunak agurtzeko.’ (2002:
|
|
|
¿ Zer lan iruitu zaik gaur zallena? —Irugarrena, ori da, doñuba eta oña epaimaiak astia[...] gaztiak gera, esatekoan berriak, eta orrenbeste
|
jende
aurrian ikusi, mai aundi batian 8 edo 10 epaikari eta antzokian, badakizu, beti alako zerbait[...] ¿ Lasaiago Iñaki? —Bai lagun ez dudikan ere.
|
|
|
Eta ibilbide horretan izandako pasadizoren bat eskatuta Donostiako Kursaalean botatako bertso batzuk datozkio gogora: "[...] jai aldia asteko garayan bururatu zitzaidan antzeztokitik (escenario) ’tik begiratzea zer nolako
|
jendea
zegoen; ¡ ango sonbraillu, mantilla eta jende aundiki eta dotoreak! Ura ikusi eta nire buruari nion[...] Jende aundiki oyek abertzaleak ote dira?
|
|
|
Eta ibilbide horretan izandako pasadizoren bat eskatuta Donostiako Kursaalean botatako bertso batzuk datozkio gogora: "[...] jai aldia asteko garayan bururatu zitzaidan antzeztokitik (escenario) ’tik begiratzea zer nolako jendea zegoen; ¡ ango sonbraillu, mantilla eta
|
jende
aundiki eta dotoreak! Ura ikusi eta nire buruari nion[...] Jende aundiki oyek abertzaleak ote dira?
|
|
|
"[...] jai aldia asteko garayan bururatu zitzaidan antzeztokitik (escenario) ’tik begiratzea zer nolako jendea zegoen; ¡ ango sonbraillu, mantilla eta jende aundiki eta dotoreak! Ura ikusi eta nire buruari nion[...]
|
Jende
aundiki oyek abertzaleak ote dira? [...] ¡ Ura ikara!
|
|
|
Bere aurretik atera ziren ezpata dantzarien ikurrinari txaloka ikusi zituenean lasaitu omen zen eta sekulako arrakasta izan azkenik: " Beriala an nituben
|
jende
aundi guztiak besarkatzen eta zorionak ematen. Euskeran alde jai ederrak, Kepa; egun oyek ez dira nai eta ere aztutzen".
|
|
|
793) 134 Oiartzuarraren lanaren abangoardiazko izaera ere azpimarratzen du Garziak, ahozkotasunaren inguruko ikerketa nazioartean bere lehen pausoak ematen ari zenean burutu baitzuen: " Mylman Parryk Homero ulertzeko eta aztertzeko ikuspegia guztiz aldatu zuen bezala, eta garai beretsuan, Manuel Lekuonak ahozko literaturaren balioez ohartarazi zuen orduko
|
jende
ikasia" (id.: 793).
|
|
|
1928an sortu eta 1930eko hamarkadan Crónicarekin batera Espainiako kultur aldizkarien merkatuko salduena izatera iritsi zen Estampa hori 200.000 aleko tiradarekin. Txirritaren hitzak
|
jende
dezentek irakurri ahal izan zituen, bada, Espainian zehar. Pérez Álvarezen eta Gómezen arabera argazkiz ongi hornitutako irakurketa arina zen argitalpenaren funtsa eta arreta berezia jarri ohi zion bitxikeriari buruzko kazetaritzari:
|
|
|
Bertso saioak deskribatzen ditu, eta izen abizenekin ezagutzen den bertsolari zaharrenaren, Beñat Mardo barkoxtarraren inguruan luzatzen da gero, Iparraldeko bertsolaririk onena izan zela edo haren bertsoekin hogei liburu bete liratekeela esanaz. Horrezaz gain, artzainek bertsotarako duten abilezia berezia, mendialdean fenomenoak duen indarra edota bertso umoretsu eta satirikoek izan ohi duten arrakasta bezalako kontuekin hainbat orrialde betetzen ditu, fenomenoak
|
jende
jantzienaren arreta merezi duela azpimarratuz:
|
|
|
" Erakunde publikoek, euren ohizko axolagabekeria eta utzikeriagatik betetzen ez zuten lana, Abbadiek eta Bonapartek hartu zuten beren gain. Maila herritarragoan eta Iparraldeari lotuago Abbadiek,
|
jende
ikasiagoarekin eta Euskal Herri osokoekin arituz Bonapartek" (Zuazo, 1991: 12).
|
|
|
Malen eta Pello Marik Argentinara joateko zituzten asmoen zurrumurruak zabaltzen hasi zirenean, zirrara kolektibo bat sortu zen gizartean. ‘Alkar’ liburua, 1895ean, argitaratu ondoren, Pello Mariren obra
|
jendearengana
heldu eta berarentzat lan postu bat sortzeko proiektua proposatu zen, hau da, bertso eta abesti herrikoien letrak bildu, batu eta argitaratzea. Ideiak, ordea, porrot egin zuen.
|
|
|
Horrela, ezberdintasun formal gisa, gai jartzailearen presentzia eta bertsolari kopuru altua azpimarratzen ditu (Esnal, Egaña eta Sarasua, 2002: 809), edo bertsolariek elkarri begiratu beharrean
|
jendeari
begira abesteari ekiten diotela dio (id.: 809).
|
|
|
Honela, burutu ziren ekimenak bizitza kaletarrari egokitzen zitzaizkiola azpimarratzen du: " Osasun onez edo makalik, galtzear edo are zeharo hilik zeuden etnokulturazko elementu guztietatik batzuk bakarrik gordetzen eta berpizten ahalegindu izan da, horregatik, euskaltzale
|
jendea
: begiz jotako gizarte asmo hiritar modernorako egoki eta beharrezko zeritzanak hain zuzen" (1988:
|
|
|
Espainiako Gorteetan senatari, Gasteizko kronikari ofizial, Fisika eta Kimikako katedratiko, Historia eta Arte Ederretako Errege Akademiako kide... Pertsonaia polifazetikoa izan zen, garai hartako
|
jende
ilustratuaren artean nahikoa ohikoa zenez. Horrela, idazle, ikertzaile edo ilustratzaile gisa bere kolaborazioa izan zuten argitalpenen zerrenda amaiezina da:
|
|
|
Lapurtarrak eskaintzen duen adibideak jasotzen ez duen beste alderdi batean ere nabari daiteke bertsolaritzak
|
jende
jantziaren begietara egin zuen jauzi kualitatiboa. Abbadierekin programa zabalago baten baitako elementu gisa, pilota edo herri kirolen osagarri gisa eskaintzen zen.
|
|
|
103 Joxe Mari Oterminen arabera, Patrizio Orkaiztegi izan zen Amezketako bertsolariarekiko
|
jende
jantziaren interesari bultzada erabakiorra eman ziona, Fernandoren kontuak sistematikoki bildu eta argitaratuz (2014: 43).
|
|
|
XIX. mende bukaeran
|
jende
jantziaren begirunea jaso zuen bertsolaritzak. Unamunok ere, hainbatetan euskal kulturarekin hain gordina izandakoak berak, eskaini zion keinua:
|
|
|
Apaizak, aundikiak, ezpañetan bizarra ta eskuetan makilla darabilten guizonik gueien gueienak erderaz ari dira elkarren artean. Au badakite nekazariak; eta guero uste dute euskera, mendiko belarrak kaleetako arritartean bizi ezin diran bezela, uri aundietan
|
jende
artean ezin bizi litekela. (Díaz Noci, 1993:
|
|
|
Bohemian, XVII. mendean nobleziak alemanez hitz egiteari ekin zion Vienako gortea imitatuz, tokiko hizkuntza, txekiera, nekazarientzat utzita; Norvegian, mende bat geroago,
|
jende
jantziak Kopenhageko gorteko hizkuntza, daniera, hitz egingo zuen, norvegiera herritar eskolatu gabeen kontua balitz bezala; elite finlandiarrek beste hainbeste egingo zuten garai berean suedierarekin... 21 Eta erreinuen periferiako elite horiek euren hizkuntzari ez ezik hizkuntza horretan garatzen zen kultura orori ere egingo zioten uko, hizkuntza nahiz kultura horiek behe mailakotzat hartuz. Berebat, haien garapena sustatuko zuen elite eskolaturik gabe, hizkuntza periferiko hauen modernizazioa atzean gelditzen hasi zen.
|
|
|
Hark esan zian: ‘.. garai batean, bertso afaria zen lekura heldu ahala, dena Land Roverrak ikusiko hituen... ’ Irudi polita duk orain hogei urte bertsoak entzutera ze
|
jende
mota joaten zen adierazteko. Arrakastaren eta bertsolaritza hedatu grinaren belaunaldia izan duk bai gurea.
|
|
|
Bertso eskoletatik geroz eta
|
jende
gehiago ateratzen hasi zen, ordea, eta Negu Gorriakek Jon Maiarekin irekitako bideari jarraipena emango zitzaion, bertsolari gazte hauei presentzia berri bat eta publiko berriekiko konexioa eskainiz. Esaterako, garai hartan Negu Gorriakekin batera euskal talderik garrantzitsuena zen Hertzainakek Elortza eta Iturriagarekin egingo zuen topo:
|
|
|
Gure publikoarekin geneukan hartu emana oso naturala zen eta eurekin ere askotan hitz egin genuen, elkarrenganako sinpatia sortu zen. Gero, beti
|
jendea
liatzeko prest ere bageundenez hori zen gerta zitekeen errazena: liatzea.
|
|
|
Ordura arte, Basarriren salbuespen bakarrarekin, bertsolaritzan adituak zirenak ez ziren bertsolariak. Amurizaren jarrera bertso eskolen zabalkundean tematu zen mugimendu zabalago baten isla zen, eta bertsogintzan murgildutako
|
jendeak
bere esku hartu nahi izan zuen bertsolaritzaren proiektuaren lema. 1986koa da, bertsolaritzaren eragiletzak ehun urtetik gora beteta zituelarik, bertsolariek eurek antolatu zuten lehen txapelketa.
|
|
|
" [Aritz Zerainen hitzak] Proiektuak abiadura handia hartu du, eta borondatez ari den bati kosta egiten zaio bere lekua bilatzea. Eta
|
jende
berriak ikusten duenean egina dagoen proiektu bat eta Elkartea zerbait handi moduan, ‘zertara joango naiz? ’ pentsatzen du" (Id.: 130).
|
|
|
Bertsolaritza baserri munduarekin lotzen zuen irudikapena 50 urtetik gorakoen artean bakarrik har zitekeen egiazkotzat,% 46,9 zen baserritarra. 15etik 24 urtera bitartekoen artean% 9,5 bizi zen baserritik, 35etik 49ra bitartekoen artean lantokietan ari zen% 64,6, eta 25etik 34ra bitartekoen artean ere langile
|
jendea
zen gehiengoa,% 18,4 irakaslea.
|
|
|
Bertso mota honek
|
jende
gehiago hurbilarazi du bertsolaritzara, kultoagoa eta neurri berean deseuskaldunduagoa eta urbanoagoa[...] ezeren beldurrik gabe, bertsolaritza kezka politiko hutsez jarraitzen duen jende mordoska dagoela esan liteke. Inolako esijentziarik ez duen jendea, bertsolaria bere proiekzio huts bihurtzen duena, hark honek isilean dauzkanak ahokada batean esan ditzan.
|
|
|
Bertso mota honek jende gehiago hurbilarazi du bertsolaritzara, kultoagoa eta neurri berean deseuskaldunduagoa eta urbanoagoa[...] ezeren beldurrik gabe, bertsolaritza kezka politiko hutsez jarraitzen duen
|
jende
mordoska dagoela esan liteke. Inolako esijentziarik ez duen jendea, bertsolaria bere proiekzio huts bihurtzen duena, hark honek isilean dauzkanak ahokada batean esan ditzan.
|
|
|
Bertso mota honek jende gehiago hurbilarazi du bertsolaritzara, kultoagoa eta neurri berean deseuskaldunduagoa eta urbanoagoa[...] ezeren beldurrik gabe, bertsolaritza kezka politiko hutsez jarraitzen duen jende mordoska dagoela esan liteke. Inolako esijentziarik ez duen
|
jendea
, bertsolaria bere proiekzio huts bihurtzen duena, hark honek isilean dauzkanak ahokada batean esan ditzan. (Oh!
|
|
|
Euskadi Irratian hasieratik sartu zen eta Goiz giroan magazinean aritu zen, baina Debaldeko festa bukatu zenean berari eman zioten bertsolaritzaren ardura: " 86an
|
jende
berritze bat eman zen, Otamendi, Arantxa Iturbe... Haiek goizeko magazina hartu zuten.
|
|
|
Jaso zuten laguntzaren tamaina ere ez zen atzean gelditu: " Eskerrak tokian tokiko
|
jendeak
antolatzen zuela: tokia hartu, afaria...
|
|
|
Ene eritzia, gakoa metodoa bilatzean datza. Eta
|
jende
askok ideiak ditu: hitz egiteko kontua da" (Egin, 1982/12/21, 20 or.," Bertsolari txapelketaz zenbait gogoeta").
|
|
|
1986ko txapelketa arrakasta handiz antolatu zuten bertsolariek: " Parte hartzea inoiz baino altuagoa, antolakuntzan zer esanik ez, Belodromora aldatu behar
|
jendea
kabitzeko. 8,4 miloi peztako irabaziak" (Barandiaran, 2011:
|
|
|
‘Baina, gehienetan, alferrak izaten du begi argiena lana nork ondo egingo duen antzemateko, eta guk ere bagenekien nortzuk izango ziren beren borondate guztia jarriko zutenak. Eta bakoitza inguruan zer
|
jende
zeukan begiratzen hasi, eta bertsoa maite eta bertsoaren inguruan eroso sentitzen zen jende piloa elkartu eta buru belarri hasi ziren lanean. Ilusio handiarekin etorri zitzaigun jendea, eta lanak banatu eta taldeak osatu eta horrela hasi ginen.’ (Barandiaran, 2011:
|
|
|
‘Baina, gehienetan, alferrak izaten du begi argiena lana nork ondo egingo duen antzemateko, eta guk ere bagenekien nortzuk izango ziren beren borondate guztia jarriko zutenak. Eta bakoitza inguruan zer jende zeukan begiratzen hasi, eta bertsoa maite eta bertsoaren inguruan eroso sentitzen zen
|
jende
piloa elkartu eta buru belarri hasi ziren lanean. Ilusio handiarekin etorri zitzaigun jendea, eta lanak banatu eta taldeak osatu eta horrela hasi ginen.’ (Barandiaran, 2011:
|
|
|
Eta bakoitza inguruan zer jende zeukan begiratzen hasi, eta bertsoa maite eta bertsoaren inguruan eroso sentitzen zen jende piloa elkartu eta buru belarri hasi ziren lanean. Ilusio handiarekin etorri zitzaigun
|
jendea
, eta lanak banatu eta taldeak osatu eta horrela hasi ginen.’ (Barandiaran, 2011: 30)
|
|
|
Zaila da oraingo ikuspegitik hori neurtzen, baina Basarriren zutabeak ez ziren ahuntzaren gauerdiko eztula.
|
Jendeak
irakurri eta entzun egiten zituen, bai Gipuzkoan, bai Bizkaian, Iparraldean, edo Nafarroan ere. Eman zaion baino garrantzia gehiago izan zuen Basarrik bertsolaritza eta euskal kulturaren esparruetan.
|
|
|
" Basarrik bere buruan frantziskotarren sermoilarien nostalgia ere bazuen. Oso itxia zen erlijio eta moral kontuetan, beti zebilen bere moralinarekin, eta
|
jende
dezente nekatu egin zuen horrekin" (J. Iriondo, elkarrizketa pertsonala, 2017/VII/18).
|
|
|
Egun jada arraro ikusten dira horrelako luzerak... Garai hartan dezente entzun genuen bertso gehiago eta berriketa gutxiago nahi zuela
|
jendeak
. (F.
|
|
|
Gionizatu egiten genuen baina dezente bat batekoa zen. [...] txapelketaren bat ere tokatu zenez garai hartan" egingo al dugu porra bat"," ze esango du
|
jendeak
Hitzetik Hortzerakoak porra bat egin dugula enteratzen badira"," tira, inor ez da enteratuko"... Polita izan zen.
|
|
|
Garrantzitsuena izan da ikus entzunezkoekin lanean ari ginen Elkartearen inguruko
|
jendea
talde berean egituratu garela. Batetik bertsoa.com eta bestetik bertsoplaza.tv zeuden, sarean lanean ari zirenak, eta batu egin ziren bi proiektuak.
|
|
|
Eta proposamen zehatzak ere egiten ditu: " Bertsolari pare bat estudioetan, entzulego koskor batekin, telefonoak irekiz,
|
jendeak
iritzia eman, gaiak jarri, edo nahi duena esan dezan[...] Bertso programetan ezezik, bestetan ere baduke bertsolariak tokirik. Debateetan, adibidez, bertsolari bakoitzak alde bana ordezkatzen duelarik, bat bateko nahiz aldez aurretik eztabaidagaiari buruz jarritako bertsoekin" (1993:
|
|
|
Bigarren aldi honetan olatuaren indarra ahulagoa dela nabaritzen da: ez da gehiago 1991ko Durangoko Azoka hartan bezala harpide egin nahi duen
|
jende
ilararik sortuko stand aurrean; alderantziz, 1990eko hamarraldiaren bigarren erdian 1.700 harpidetara iritsi ondoren, gutxikakoa baina etenik gabea da gainbehera gaurko 1.100 harpidetara iritsi arte. Dena den, ziurrenik zehatzagoa izango da beherakada hau olatuaren ahultasunari baino papereko prentsaren krisi orokorrari egoztea.
|
|
|
Urtean behin Erredakzio eta Administrazio Batzordeetako bilera egiten da orain ere.
|
Jende
asko pasa izan da horietatik, baina badaude errepikatu diren izen batzuk: Jon Martin, Esti Esteibar, Ainhoa Agirreazaldegi, Amagoia Mujika...
|
|
|
Hori da niri interesatzen zaidana. Isiltasunarekin jokatuz,
|
jendea
zinean bi minutuz mutu edukitzea" (Aristi, 2014: 34).
|
|
|
Munduan zeharreko hainbat inprobisatzaile eta adituri eman zioten ahotsa, eta arreta berezia jarri zien inprobisatzaile emakumeei. Horretan ere Elkartearen inguruko
|
jendeak
osatuko zuen lantaldea: Beñat Gaztelumendi bertsolaria, Hedapen taldeko kidea, izan zen zuzendaria; irudiak, berriro ere, Haritz Arrizabalagaren sinadura eraman zuen; inprobisatzaile zein adituak elkarrizketatzen Felix Irazustabarrena eta Jexux Mari Irazu ibili ziren; produkzioa Eneritz Urkolak eta Jon Agirresarobek egin zuten; eta kamerariak aurreko berak izan ziren.
|
|
|
Eta Hitzetik hortzera programaren eta bertsoa.eus en arteko rol banaketa ere zaintzen dute: " Telebistara bertsozale arruntak gehien goza ditzakeenak eramaten dira, eta bertso munduko
|
jendeak
, zaletu amorratuak sarean beste alternatiba bat izango du. Banaketa honekin medio batak besteari karga kentzen dio, eta bakoitzak bere profil propioa indartzen du" (J.M. Irazu, elkarrizketa pertsonala, 2017/IX/28).
|
|
|
Hemen ere urteen joanarekin altxorra pilatu dute: urtean 200 bertso saio inguru sareratzen dituzte (150 eurek grabatuak eta 50
|
jendeak
bidalitakotik filtratutakoak), eta guztira 2.000 inguru dauzkate etiketatuta.
|
|
|
Nasketa bizian du burua; lanean ari da une guztietan. Atsedenik ez du ezagutzen
|
jendea
aurrekaldean daukanean[...]. Bertsolariak ez du gutxi eraman bear izaten erriz erri dabillenean.
|
|
|
Hemen ere ez ote da gertatzen liburu eta diskoen esparruan gertatzen omen denaren antzeko zerbait? Liburuak eta diskoak produzitu, saltzen direnak baino askoz gehiago produzitzea, eta
|
jendeak
erosi, irakurtzen duena baino gehiago erostea alegia. Horrela agian, lehen aipaturiko gezur sozial horretan eroriz, eta behin eta berriz esanaz, gaur egun euskaraz liburu eta disko asko produzitzen dela, ez al gara ari euskal kulturak inondik ere ez duen indar itxura bat baduela gizarteari sinistarazi nahian?
|
|
|
Garai bertsukoa da Laxaro Azkunek irratian lanean hasi berritan entzundakoa ere: " Irratian hasi nintzenean izan ziren bertso gehiegi ematen zela irratian esaten zutenak, bertsolariak tartean, horregatik
|
jendeak
ez zuela bertso egarririk. Geroagoko urteetan etorriko zen bertsozaletasun zoroa ez genuen inork igarri" (Azkune, 2000:
|
|
|
Unaik esan zidan, agian, saio gogor samarra izango zela. Nik eskatu nien ez iraintzeko
|
jendea
izen abizenekin." (Gaztelumendi, 2009: 71)
|
|
|
Estitxu Arozenak ez du faltan botatzen telebista: "
|
Jendeak
ez zituen bertsolariak botatako bertsoengatik ezagutzen, baizik eta telebistan agertzen zirelako. Telebista ez da bertsolaritzaren formatu natural bat, eta ezta ere egokia.
|
|
|
Telebista ez da bertsolaritzaren formatu natural bat, eta ezta ere egokia. Gainera, garai batean, errepikapenekin
|
jendea
nazkatzea ere lortu zuten[...]" (Id.: 33).
|