|
2003
|
|
|
–Ez ziran euskaldunak/ bein bere menpetu,/ Erroma bera ez zan/ eurakaz jaubetu? 62 Aurrekoaren ildo berean hau ere pertsona eskolaturen batek egindako bertsoa zen, euskal historiaren inguruko ohiko topiko bat herritarrei jakinarazten ziena, euskaldunen betiereko ausardia baieztatu eta egungo karlista euskaldunei kemena eman nahian. Bertso sail honetan (eta garaiko bertso gehienetan), herritar euskaldunek politika aktiboan zuten protagonismoaren aitortza argia
|
ikus
daiteke. Izan ere, herritarrak, armak eskutan, herrialderaren patua erabakitzen ari ziren.
|
|
|
2/ Gaztelako erregek/ zeukan Bitoria/ tropaz inguraturik/ zana guztia;/ gipuztarrak,
|
ikusiz
/ galdutzen auzia/ nafarren erregea/ eta nagusia,/ zien Donostia/ ta Ondarribia/ eta probintzia/ Gaztelako erregeri/ eman guztia.
|
|
|
Bertso hauen tono didaktikoan argi
|
ikusten
da gipuzkoar herritarrek ezezagun zuten historia probintziala irakatsi nahi zitzaiela. Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko egoera hobeto ulertu eta nola jokatu jakiteko.
|
|
|
Zeren, zergatik kezkatu euskaldunentzat idazteaz? Iztuetak argi
|
zekusalako
euskaldunak Gipuzkoako biztanleriaren gehiengo handia zirela, Gipuzkoaren oinordeko legitimoak, eta beraz ez zela bidezkoa haiek baztertzea eta beren historia jakinarazi gabe edukitzea. Lehen esan dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa beren historia ezagutarazi beharra zekusan.
|
|
|
Iztuetak argi zekusalako euskaldunak Gipuzkoako biztanleriaren gehiengo handia zirela, Gipuzkoaren oinordeko legitimoak, eta beraz ez zela bidezkoa haiek baztertzea eta beren historia jakinarazi gabe edukitzea. Lehen esan dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa beren historia ezagutarazi beharra
|
zekusan
. Propioki euskaldunentzako diskurtso historiko berezitu bat sortu barik, Probintziaren bizitza publikora, diskurtso historiko ofizialera inkorporatu nahi zituen herritarrak, baina herri hizkuntzan egindako narratiba baten bidez. Gainera Gipuzkoako biztanle hauen hizkuntza eta Probintziaren etorkizuna estuki loturik ikusten zituen:
|
|
|
Lehen esan dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa beren historia ezagutarazi beharra zekusan. Propioki euskaldunentzako diskurtso historiko berezitu bat sortu barik, Probintziaren bizitza publikora, diskurtso historiko ofizialera inkorporatu nahi zituen herritarrak, baina herri hizkuntzan egindako narratiba baten bidez. Gainera Gipuzkoako biztanle hauen hizkuntza eta Probintziaren etorkizuna estuki loturik
|
ikusten
zituen:
|
|
|
67
|
Ikus
Villasante (1979: 252) eta Altzibar (1997:
|
|
|
Llorente, RAH, Aranguren y Sobrado, Novia de Salcedo, eta horien polemikaz
|
ikus
, adibidez, Mañaricúa (1971).
|
|
|
Ohargarria da, ikuspegi historikoa nola aldatu den
|
ikusteko
: egun gipuzkoar euskaldun askok Nafarroako erreinuaren galera, gure?
|
|
|
Iztuetak emandako bertsio honen interesa Arturo Campionek ohartarazi zuen: Iztuetarena kronista ingenuo baten jarrera litzateke, horregatik oso aproposa
|
ikusteko
garaiko gipuzkoarrek, naturaltasunez, Nafarroarekiko zuten iritzi historikoa (Campion-en iritzi hau in López Anton, 1998: 527).
|
|
|
82
|
Ikus
Villasante (1979: 255).
|
|
|
Iturriagari buruz
|
ikus
bereziki Bujanda (1991). Davilaren arabera (1995:
|
|
|
84 Hiribarreni buruz
|
ikus
Lafitte (1978).
|
|
|
Iztuetaren kondaira uniprobintzialarekiko aldea nabaria da. Aurreko ataletan aipatu dugun Iparraldeko historiografiak, Euskal Herri mailako ikuspegia sortzen nahiko arrakasta izan zuela
|
ikus
daiteke. Oihenart, Bela edo Sanadon ez gain, Hiribarrenek bere garaiko Iparraldeko historialariengan ere ikusiko zuen hau.
|
|
|
Aurreko ataletan aipatu dugun Iparraldeko historiografiak, Euskal Herri mailako ikuspegia sortzen nahiko arrakasta izan zuela ikus daiteke. Oihenart, Bela edo Sanadon ez gain, Hiribarrenek bere garaiko Iparraldeko historialariengan ere
|
ikusiko
zuen hau. Manex Goihenetxek erakutsi duenez, arteko Iparraldeko historiografian, euskal jatorrien inguruko gaiak ziren nagusi.88 Eta orduko ikertzaileen artean Hiribarrenengan eraginik zuzenena izan zezakeena Agosti Xaho bide zen.
|
|
|
86 Frantziako eta Espainiako hezkuntza sistemen sorreraz
|
ikus
I. Zabaleta Imaz (2000, bereziki 29 84orr.).
|
|
|
Xahoren eta Belsunceren lan historiografikoaz
|
ikus
Goyhenetche (1993: 217) eta Sánchez Prieto (1993:
|
|
|
50). Edozein kasutan, Iztueta eta Hiribarren alderatuz, argi
|
ikusten
da Iparraldeko historiografiak Gipuzkoakoak baino Nafarroarekiko atxikimendu handiagoa zuela, ziurrenik Oihenartengandik zetorren ildoa segituz.
|
|
|
10). 93 Euskoiberismoaz
|
ikus
K. Artetxe (1999: www.euskonews.com/0054zbk/gaia5403eu.html).
|
|
|
Euskaldunentzat herrikoia zen forma narratibo batean (hitz neurtuz) idatzi nahirik, historiografiaren moldeetatik irten zen Hiribarren.
|
Ikusi
dugunez, Iztuetak ere kontzesio herrikoiak egin zituen bere liburuan bertsoak sartzean, eta idatzi ere egin zuen kantua historiko bat, baina ez zitzaion bururatu Gipuzkoaren kondaira osoa bertsotan idaztea. Nolanahi ere, kasu bietan, eta baita karlistadako bertso historikoetan ere, irakurlego herritarrak ezarritako baldintzapenak agerian geratzen dira, soluzio gisa bertso erako forma narratiboak hartzeko joera eraginez.94
|
|
|
–Beti fier, leal eta kortes/ Eskalduna kantabre da sortzez,/ Izena du xoilki kanbiatu,/ Bainan ezta arraza mendratu.? Hola bada, XIX. mende erdialdetik aurrera, kantabrismoaren diskurtso historikoa herritar euskaldunen artean hedatzen ari zela
|
ikus
dezakegu. Ziurrenik Iztueta edo Hiribarrenen euskarazko historia lan urri eta xumeen bidez baino gehiago, erdal iturrietatik heltzen ziren topiko historiko hauek.
|
|
|
zuen Altabizcarreco Cantua (Karlomagno eta euskaldunen arteko borrokez); Xahok idatzitako Anibalen kantua (1845); Francisque Michel-en Abarkaren Kantua (1859), eta Klaudio Otaegik idatziriko Beotibarko Kantua (1882). 97 Hauek guztiek oso oihartzun urria izan bide zuten herritar euskaldunen artean. Nolanahi ere, (guk aztertu ez dugun) bigarren gerra karlistako bertsoen ikerketa egitea on litzateke, ideia historiko hauek 1876rako herritarren artean zenbat hedatu ziren ikusteko98 Halaber, espainiar eta frantses nazionalizazioek garai horretan aurrera egin baitzuten, interesgarria litzateke ere erdal historiografia horietako topikoak euskarazko bertsoetan nola islatzen ziren
|
ikustea
. Txema Larreak nazionalizazio prozesu horren testigantza zabala bildu du garaiko bertsoak aztertuz.
|
|
|
Abadiaren euskal festetan azaldutako gai historikodun olerkiez
|
ikus
J. Haritschelhar (1998: 646647).
|
|
|
Antzinako Erregimenean hiru diskurtsu mota hauek aski nahasiak ibili ziren, eta gerora ere elkar eragiten segitu dute. Baina, erdaraz behintzat, XIXan zehar, literatura legendariotik bereiztea lortu zuen zientzia historikoak100 Aldiz euskaraz,
|
ikusi
dugunez, forma literarioei lotuta ageri zaizkigu historiaren inguruan gorde diren testu apurrak (bertsoak); are Iztuetaren kondaira, prosan idatzia izan arren, zenbait mitori lotua ageri da (Tubalismoa etab), literatura historikotik banatzea guztiz lortu gabe.
|
|
|
Lafittek, ponposoki erlijioen historia deitu zion lan honi, zenbait erlijioren berri gonbaratua ematen baitzuen. Baina aski da atalburuak irakurtzea, lanaren xede katoliko militantea
|
ikusteko
: –Brahma, Vichnu eta Siba ez dire Yainco?,. Budda ezda yainco?,. Confucius ez da Yainco?... 101 Nalanahi ere lan bitxia da, zeren ikuspegi katoliko batetik arrisku gutxi zegoen euskaldunak halako erlijio exotiko eta urrunen batean, erortzeko?, eta beraz ez da oso agerikoa lan honen praktikotasuna.
|
|
|
96 Literatura legendario historikoaren fenomenoaz
|
ikus
ohar batzuk in Goyhenetche (1993: 213), Juaristi (1998:
|
|
|
97 Kantu apokrifo hauei buruz
|
ikus
P. Urquizu (2000: 27, 49) eta Juaristi (1998:
|
|
|
101 Honetaz
|
ikus
P. Urquizu (2000: 340).
|
|
|
Eta euskaraz ez idaztearren mintzaira hau kultur hizkuntzen kontzertutik kanpo geratzen ari zen(, causa honegatic guelditzen da abaturic eceyn reputacione vague eta berce nacione oroc uste dute ecin scriba dayteyela lengoage hartan nola berce oroc baitute scribatzen beryan?). Etxeparek euskara beste hizkuntzan mailan
|
ikusi
nahi zuen; euskaldunak euskaldun gisa munduaren aurrean harrotasunez ager zitezela(, heuscara ialgi adi mundura?,, heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya/ Eci huyen lengoagia içanenda floria?,...). Finean, eta egungo hitzekin esanez, euskaldunentzako autoerreferentzialtasun bat sortzen ari zen, euskarazko narratiba bat hasten,, idazkerarik eta historiarik gabeko euskalduna, ren topikoa g... Ez da euskarazko historiografiaren hasiera, baina bai euskarazko historiografia abiatzeko beharrezkoa den hizkuntza idatziaren sorburua eta norberetasun kontzientziaren abiapuntua.
|
|
|
Leizarragak ez zuen historiografia lanik idatzi, baizik Testamentu Berria euskaratu (1571 urtean argitaratuz). Baina obra horren hitzaurrean
|
ikus
daitekeenez, bere pentsaera irekita zegoen arlo sozialeko gogoetara, arlo instituzionaletako auzietara, eta adi bere garaiko eta herrialdeko gertakarietara. Goihenetxeren hitzetan, Leizarraga, bere moduara, kontenporaneista bat zen.
|
|
|
Goyhenetchek Leizarragaren atzean
|
ikusten
duen obra kolektibo izaera, ikerketa berriak berretsi dute, non argi ikusten den nafar errege erreginen bultzadaz egin zirela herri hizkuntzetarako itzulpenak (ikus P. Urquizu 2000: 142, bertan erreferentzia gehiago aurkituko dira)
|
|
|
Goyhenetchek Leizarragaren atzean ikusten duen obra kolektibo izaera, ikerketa berriak berretsi dute, non argi
|
ikusten
den nafar errege erreginen bultzadaz egin zirela herri hizkuntzetarako itzulpenak (ikus P. Urquizu 2000: 142, bertan erreferentzia gehiago aurkituko dira)
|
|
|
Goyhenetchek Leizarragaren atzean ikusten duen obra kolektibo izaera, ikerketa berriak berretsi dute, non argi ikusten den nafar errege erreginen bultzadaz egin zirela herri hizkuntzetarako itzulpenak(
|
ikus
P. Urquizu 2000: 142, bertan erreferentzia gehiago aurkituko dira)
|
|
|
Nafar errege erreginen historiografia frantses biarnesaz, eta euskarazko saio protestantearen arazoez
|
ikus
Goyhenetche (1993: 47).
|
|
|
21 Goyhenetchek ez du Garibaiz eta Hegoaldeko euskal historialarien auzia lantzen. Hauei buruz,
|
ikus
Castro Álava (1969), Mañaricúa (1971: 69), Caro Baroja (1972), Estornés Lasa (1985:
|
|
|
48). Euskarazko kantu sasihistorikoez
|
ikus
P. Urquizu (2000: 27, 48), bertan bibliografia kritiko gehiago aurkituko da balada apokrifo horien inguruan.
|
|
|
Frantziako erregearen zerbitzuan ere leial enplegatu dira.
|
Ikusten
denez, Leizarragaren garaiko nafar monarkiarekiko atxikimendua eta ikuspegi protestanteak atzean geratu dira. Iparraldeko euskarazko narratiba berrian historia hurbila Kontraerreformako Elizaren alde eta Frantziako erregeri leial azaltzen da.
|
|
|
Goihenetxek dioen bezala, ikuspegi horretan garai historikoen bilakaera desagertu eta euskararen eta euskaldunen arketipo bat sortzen zen, Tubalen garaitik aldagaitza31 Axularrek ez zuen auzi hau gehiago landu, baina argi dago inplizituki diskurtso historiko kantabristarekin bat egiten zuela. Eta Iparraldean, laster
|
ikusiko
dugunez, ez zen bakarra izan. Hortaz pentsa daiteke Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak bere bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun hori kantabrismo gisa ulertzeagatik.
|
|
|
32 Oihenarti buruz
|
ikus
Goyhenetche (1993: 74).
|
|
|
33
|
Ikus
Oyharçabal (2001a: 243).
|
|
|
Manex Goihenetxek erakutsi duenez, Ipar Euskal Herrian, XVI. mendetik Frantses Iraultzara arte, liburu gehiago argitaratu ziren euskaraz frantsesez baino (90 euskaraz, 73 frantsesez eta 9 beste hizkuntzatan). Baina euskarazko liburu produkzioa, ia osotara gai erlijiosoen ingurukoa zen (90 liburutik 83), frantsesez orotariko gaiak lantzen ziren bitartean (literatura, zientziak, testu juridikoak, historia lanak,...). Epealdi horretan, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu(
|
ikusi
ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera utzita). 38 Hego Euskal Herrirako, gisa bereko inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki guztiak erlijio arlokoak izan ziren. Kontraerreformako Eliza katolikoak, protestantismoaren mehatxua ikusi ostean, serioago hartu zuen herritarren hezkuntza erlijiosoa.
|
|
|
Baina euskarazko liburu produkzioa, ia osotara gai erlijiosoen ingurukoa zen (90 liburutik 83), frantsesez orotariko gaiak lantzen ziren bitartean (literatura, zientziak, testu juridikoak, historia lanak,...). Epealdi horretan, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu (ikusi ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera utzita). 38 Hego Euskal Herrirako, gisa bereko inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki guztiak erlijio arlokoak izan ziren. Kontraerreformako Eliza katolikoak, protestantismoaren mehatxua
|
ikusi ostean
, serioago hartu zuen herritarren hezkuntza erlijiosoa. Hola XVI. mendearen erdialdetik Elizak ebangelizazio eta katekizazio kanpaina sendoak bultzatu zituen, ordena erlijiosoen laguntzaz nekazari munduko txokorik baztertuetaraino iritsi zirenak.
|
|
|
35 Etxeberri Sarakoaz
|
ikus
Julio Urkixoren hitzaurrea in Etcheberri (1998: XI LXXX).
|
|
|
Garai honetako Eliza eta euskaltzaletasunaren arteko harremanaz
|
ikus
J. Azurmendi (1992: 455) eta Oyharçabal (2001a:
|
|
|
Ez kantabriar konturik, ez Tubal, ezta Zuberoa bertako iraganaren inguruko konturik ere. (Adierazgarria da, historiarekiko herritar euskaldunen, eta bereziki zuberotarren artean egon den ikuspegi aldaketa
|
ikusteko
, nola 1950 aldera arte itxaron behar izan den euskal historia gaiak pastoraletan nagusi bihurtzeko, istorio erlijiosoen eta Frantziako kondairen kaltetan, ordutik agertu baitira Etxahun koblakaria, Matalas, Santxo Azkarra, Agosti Xaho, Zumalakarregi, edo Agirre presidenta bezalako obrak.45)
|
|
|
42 Garai honetako erlijio historien berrietarako
|
ikus
P. Urquizu (2000: 263) eta Altzibar (1997:
|
|
|
Badirudi Larramendik proposaturiko neologismoek (adibidez kondaira hitzak), xede apologetikoez gain, euskara lexiko tekniko batez ornitzeko asmo praktikoa ere bazutela (ondo asmatu ote zituen ala ez albo batera utzita).
|
Ikus
X. Altzibar (1997: 47).
|
|
|
47). Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa oso ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta beraz ez dela baztertu behar guztia asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi horren inguruan
|
ikus
halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren eraginaz eta Ipar Euskal Herriko egoera berdintzeko saioaz ikus X. Altzibar (1997:
|
|
|
Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa oso ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta beraz ez dela baztertu behar guztia asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi horren inguruan ikus halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren eraginaz eta Ipar Euskal Herriko egoera berdintzeko saioaz
|
ikus
X. Altzibar (1997: 46) eta Oyharçabal (2001a:
|
|
|
Aro Berrian, maila batetik gorako euskaldunen artean mito kantabristen inguruan, kontzientzia historiko konpartitu bat azaldu zela
|
ikusi
dugu. Baina historia lanak idazteko orduan, normalean, marko probintziala hartzen zen esparru gisa.
|
|
|
Oihenart izan zen, esparru probintzialak gaindituz Pirinioen alde bietako Baskonia ikerketa historikoaren subjektu gisa hartu zuen lehena. Apologismoak, ere, bereziki Larramendiren eskutik, hizkuntzari garrantzia ematean, euskara hedatzen zen lurralde osoaren bateratasun kontzientzia areagotzen zuen (nahiz,
|
ikusi
dugunez, nahiko historikotasun gutxirekin). Eta 1765tik aurrera, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak elkarkidetza politiko kulturala sendotu zuten, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortzean (RSBAP).
|
|
|
45 Pastoralez eta gisa honetako euskal teatro tradizionalaz,
|
ikus
P. Urquizu (2000: 92, 155, 217, 281, 377, 628).
|
|
|
Euskal Herrian XVI XVIII artean historiografiak izan zituen lurraldetasun kontzepzioez
|
ikus
K. Larrañaga (1996: 488).
|
|
|
488). 47 RSBAParen euskararekiko jarrerez
|
ikus
Oyharçabal (2001a: 263).
|
|
|
XVIII. mendearen azken aldiko Iparraldeko historiografia aristokratiko honetaz
|
ikus
Goyhenetche (1993: 96).
|
|
|
Oraindik argitaratu ez bada ere, transkribapena Filosofo Huskaldunaren Ekheia II izenburuaz Euskaltzaindiaren Azkue Bibliotekan dago ikusgai. 54
|
Ikus
Peillen (1984: 66, 71, 75).
|
|
|
Izan ere, nork babestuko zuen euskarazko proiektu historiografiko bat?
|
Ikusi
dugunez, XVIII. mende amaieran argitaraturiko Iparraldeko historia lan guztiak aristokraten babespean eta frantses hutsez egin ziren, interes jakin batzuk Frantzia baitan defendatzeko idatzi baitziren. Aldiz, Egiategik, euskarazko historia lan orokor bat idazteko izan zitzakeen arazo pertsonalez gain, zail izango zuen halako lan batentzat babesleak eta irakurleak aurkitzea.58 Beñat Oiharzabalek iradokitzen duenez, baliteke XVIII. mendean, zuberotar eliteko taldetxo baten artean, euskara latinaren edo frantsesaren pareko kultur hizkuntza bihurtzeko kezka egotea, hor kokatuz Egiategiren saioa.59 Baina dudarik gabe produkzio gune sozial gisa talde ahulegia izan zen.
|
|
|
55
|
Ikus
Peillen (1984: 75).
|
|
|
75). 56
|
Ikus
J. Egiategi (1983: 27).
|
|
|
Euskal historia orokor bat sortzeko arazoez, ez soilik euskaraz baizik erdaraz ere
|
ikus
Goyhenetcheren gogoetak (1993: 139).
|
|
|
139). 59
|
Ikus
Oyharçabal (2001a: 248).
|
|
|
Printzipioz Eliza zen herritarrei euskarazko produkzio idatzia eskaini ohi zien erakundea, baina izatekotan ere historia erlijiosoak kontatzen zizkien (santuen bizitzak eta holakoak). Horiek aurrerago
|
ikusiko
ditugu. Herrialdeen historia, historia profanoa, estamentu eta korporazio publikoei loturik zegoen (noblezia, erregea, herrialdeak, etab.). Historiografia, tresna legitimatzaile gisa, elitez osaturiko korporazio desberdinek erabiltzen zuten beren interesak defendatzeko.
|
|
|
11 Euskal Herriaren inguruko aurreneko lan historiografiko hauetaz
|
ikus
K. Larrañaga (1996: 480).
|
|
|
13
|
Ikus
J. Kortazar (1997: 29) eta P. Urquizu (2000:
|
|
|
14 XIV XVI arteko kantu historiko horietaz
|
ikus
, adibidez, P. Urquizu (2000: 109).
|
|
|
Ohargarria da lau autore hauetatik hiru laikoak izatea, eta guztiek ere euskaldun herritarren irakaskuntzaren inguruko kezka izatea. Pentsa daiteke euskarazko hezkuntza interesatzen zitzaien heinean, historia formazio zibil horren parte gisa
|
ikusiko
zutela, eta hortik euskarazko historia lanak idazteko beren proiektuak. Kontrara, euskal idazle eliztar gehienek, beren obretan euskal historiaren oihartzun batzuk jaso arren, ardura nagusi gisa erlijioaren irakaspena zuten, ez historiarena.
|
|
|
Eta XIX. mende erdialdetik gisa bereko poema historiko gehiago agertu ziren. Edozein kasutan historia lan guztiok ez zuten euskarazko historia erlijiosoek adinako produkziorik ez oihartzunik lortu(
|
ikus
taula eta 7.1 zerrenda).
|
|
|
Jada definizioren bat azaldu bazaigu ere,
|
ikus
dezagun zehatzago historiografia hitzaren esangura. Berba honek, gutxienez hiru adiera ditu.
|
|
|
Sustraien arakatze hau, era apologetikoan eginez gero, prestigiatze operazio soil bihur liteke, norbere arloa tradizio ohoragarri eta luze baten oinordeko bihurtzeko. Baina iraganaren azterketa modu kritikoan ere egin daiteke, egungo egoeraren iturburuak
|
ikusteko
, eta erdi ezezagun zaizkigun aitzindariak ezagutzeko, halabeharrez haien oinordeko zuzenak garela pentsatu beharrik gabe. Euskal historiografiaren kasuan, aurrekariak, hau da, iraganean ondutako euskarazko historia lanak, aurkitu ditugu, baina tradizio historiografikorik gutxi azaldu zaigu:
|
|
|
Guk euskarazko historiografiak erdarazkoak duenaren antzeko erreferentzialtasun bat erdietsi gura genuke, ez gehiago, ez gutxiago. 6
|
Ikus
Oyharçabal (2001a) (2001b).
|
|
|
Hiru epe nagusi horien xehetasunak eta zergatiak, bakoitza
|
ikusi
ahala zehaztuko dira hobeto. Artikulu honetan, lehen epea aztertzera mugatuko gara, aurrekariena.
|
|
|
7
|
Ikus
Etxebarriak (2002) euskarazko narratiba zientifikoaz egiten duen periodizazioa, baita epeketa horri Altonagak, laster argitaratuko duen lan batean (2002), egiten dizkion ñabardurak ere. 8 Euskal historiografiaz, hizkuntza desberdinetan, ikus AA (1989), Agirreazkuenaga (1992), Estornés Lasa (1985), García de Cortázar Montero (1983), Goyhenetce (1993), Larrañaga (1996), López Atxurra (1989), Mañaricúa (1971), Montero (1992), Sánchez Prieto (1993), etab.
|
|
|
7 Ikus Etxebarriak (2002) euskarazko narratiba zientifikoaz egiten duen periodizazioa, baita epeketa horri Altonagak, laster argitaratuko duen lan batean (2002), egiten dizkion ñabardurak ere. 8 Euskal historiografiaz, hizkuntza desberdinetan,
|
ikus
AA (1989), Agirreazkuenaga (1992), Estornés Lasa (1985), García de Cortázar Montero (1983), Goyhenetce (1993), Larrañaga (1996), López Atxurra (1989), Mañaricúa (1971), Montero (1992), Sánchez Prieto (1993), etab.
|
|
|
Bestalde artikulu honen funtsezko xedea euskarazko historiografia ikertzea bada ere, aldika euskara eta historiografiaren arteko harremanak ere
|
ikusiko
ditugu (euskarak historiografian jokatzen zuen papera), baita historiak (iraganari buruzko diskurtso gisa ulerturik) herritar euskaldunengan zuen isla. Beraz euskara eta historiografia ardatzetatik abiatuz historia soziokulturala lantzen saiatuko gara.
|
|
|
Gazta, batean ageri da soilik (baina kontuan hartzekoa da abuztua zela). Ogia eta ardoa, Erdi Aroan funtsezko elikagaiak ziren, egunero eta kantitate handitan jaten zirela
|
ikusten
da (ardoak zerrendako gastu handiena osatzen zuen, ogiak erdia inguru, baina merkeagoa zen berez ere). Haragiak elementu garrantzitsua dira zerrenda horretan (bariatuak eta gastuen kopuru garrantzitsua hartzen zuten); janari gehienetan bi plater zituzten behikia eta aharia, idia eta oilarra zituztenak (oilaskoa eta arkume hanka, legatz freskoarekin, jaunen elikaduraren parte ziren, soilik); ehiza gutxi, oso garestia baitzen.
|
|
|
Arozenak garaiko testuetan aipamen ugari jasotzen ditu bertako janariaz: 1501.ean, Montigny ko jaunak (Felipe Ederraren sekitokoak), Hondarribian pastel azukreztuak jan omen zituen, eta Gasteizen haragia zerbitzeko mozten trebea zen ezkutari bat
|
ikusi
zituela kontatzen du. 1572.ean Venturiano k Bizkaia eta Gipuzkoaz zioen pobreak zirela, artattipi ogia jaten zela eta sagardoa edaten.
|
|
|
aberatsek goizean txokolatea, eguerdian lurrezko lapikoko haragi salda, haragi errea eta egosia eta postrea, eta dena ardoaz bustirik; sagar onak eta ugari zeuden Donostian, gari gutxi (Sund, Berberia eta Ingalaterratik inportatua); goseteetan gaztaina irinez egiten zelarik ogia; untxiak Nafarroan eta Aragoin eperrak ziren famatuak; arrain ugari zegoela ere, nahiz makailua beherakadan egon. 1775ean Bowles ek dio arraroa zela euskaldun bat mozkorra
|
ikustea
, edan aurrez asko jaten zutelako. 1778ean Juan Leglancé k Bilboko angulez eta txipiroiez (saltsa beltzean) esan zuen oso gozoak direla; bilbotar denak oso janarizaleak zirela zioen, eta bankete batean jandakoa deskribatu zigularik:
|
|
|
XVIII. mendean etxeetan sukaldaritzako tresneria gehitzen ari zen, gozogintzarakoa barne (etxe pobreetan burdinazkoak zirelarik eta etxe aberatsagoetan kobrezkoak). Honela, tresneria bariatuena eta ugariena txokolateroen eta konfiteroen artean
|
ikusten
da dokumentuetan (goi mailan zeuden, beraz, hiriari dagokionean) eta, jakina, ostatuetan (ofizioak bultzaturik). Txiroenek, sua ere lurrean egiten zuten tximiniarik ere ez zeukatelako.
|
|
|
Gasteizen XVIII. mendean zehar ohitura zaharrek zirauten, Europan
|
ikusitako
behiki eta txerrikietara eginiko bilakaera ez ikusiz, ondorioz, barazkiak eta beste begetalak ziren elikadura zabalduena. Aberatsek, dena den, haragi, ehiza eta hegaztiak jaten zituzten, espezie eta kondimentu ugarirekin lehengo erara.
|
|
|
Gasteizen XVIII. mendean zehar ohitura zaharrek zirauten, Europan ikusitako behiki eta txerrikietara eginiko bilakaera ez
|
ikusiz
, ondorioz, barazkiak eta beste begetalak ziren elikadura zabalduena. Aberatsek, dena den, haragi, ehiza eta hegaztiak jaten zituzten, espezie eta kondimentu ugarirekin lehengo erara.
|
|
|
San Prudentzio zen patroitzat hartua zuten santua, elkarte debozional bat sortzeko, baimena 1765ean prokuradoreak eman zielarik txostenak
|
ikusi
ostean24 Hala ere, hermandade honek urtero sei hautagai aurkezten zizkion udaletxeari, hango justiziak bi aukeratzen zituelarik veedores edo ikuskatzaile lana betetzeko. Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik.
|
|
|
laguntza erlijiosoa (hiletetan...); babes eta kontrol profesionala, adibidez, Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek (Gorrotxategi, 1987: 89), dioskue ordenantzak dendako atean azaldu behar zituztela, egurretan jarririk, denek jakin eta
|
ikus
zitzaten?; eta hirugarrena kideei laguntza soziala ematea (alargunek dendarekin jarraitu ahal zuten, semeetakoren bat edo beste norbait kargu egin arte).
|
|
|
17 ikasle eta 4 maisutatik (tartean), 27 ikasle eta 11 maisu izatera pasatu ziren (tartean) (Mateo Pérez, 1995). Monopolioa lor ez zezaten aurka agertu ziren ilustratuak, merkatariak eta populazioa orokorrean, ordenantza desberdinetan eta hauei ezarritako oharretan
|
ikus
daitekeenez25.
|
|
|
Fortunen arabera ere, taldearen kopuruaz aparte,
|
ikus
daiteke taldearen garrantzia: Gehiena denda eta lonjan inbertiturik zeukaten 7.370 eta 98.574 erreal tartean; eta gero etxeko gauza edo tresnerian:
|
|
|
Honela, artisauen artean aberatsenak ziren, denda zeukatenak P. Manzanos-ek zehazten duenez (Manzanos Arreal, 1995)?, eta 45.000 eta 280.000 erreal bitartean zeukaten fortuna bezala. Hor ere
|
dakusagu
haien garrantzia; batzuk, ondorioz, hiriko goi mailara iritsi ziren merkatari bihurtuz eta, beraz, maila ekonomiko berdintsuko taldeetara hurbilduz (merkatari handiak, nobleak ere baitziren, hiriko elitea osatuz, artisau eta a la menuda saltzen zutenen aurrean). Horrek istiluak sortarazi zizkien oligarkekin, udaletxetik ezarritako neurrietan gauzatuko zirenak, boterea eta pribilegioak talde itxiagoan eutsi nahian, aurrez elitearen partaide zirenek bultzatuak28; ez da ahaztu behar XVIII. mendean instituzioetan oligarkizazio prozesu garrantzitsua gauzatzen ari zela.
|
|
|
Honela, aurrez aipatutako eran, iruzurrak egiten ziren edo ez
|
ikusteko
, bisitak San Prudentzioren hermandadeko bi ikuskatzaileek egitea eskatzen zen berriro. 1765ean lortu egin zuten (horrekin salalketa egiteko eskubidea zuten, hiriko justiziak parte har zezan), baina era mugatu batean:
|
|
|
1765ean lortu egin zuten (horrekin salalketa egiteko eskubidea zuten, hiriko justiziak parte har zezan), baina era mugatu batean: soilik bi aldiz urtean, martxoan eta uztailean, gozogile ez ziren auzokoen askatasunak ez gutxitzeko (eta fabrikazioa egiten jarrai zezaten lasaiki), fraudeak egiten ziren
|
ikusiz
. Bisita hau orduan egingo zutenak, prokuradorea, diputatu bat (udalak aukeratua), fiel de medidas delakoa eta otro acompañado ziren, bi veedoresekin batera, hau gutziau egiten zelarik, ikuskaketak partzialak izan ez zitezen edo ikuskatzaileak sobornatuak.
|
|
|
Bisiten ostean fiel de medidas deituak txostena ematen zion hiriari, delitua bazegoen penatua izan zedin36 Gainera bisita errepikatu egin zitekeen, komenigarria zela
|
ikusiz gero
.
|
|
|
Gozogileen kontrol eta monopolio nahiei aurka egite hau ilustratu, merkatari eta herritarren oposizioan
|
ikusten
zen, udaletxearen bidez gauzatua. Oligarkizazio prozesuaren barruan koka daiteke hau; aberats berriak ziren gozogileak, eta ez zituzten onartu nahi lehendik hiriaren elitean zeudenek, boterea gehiengoren artean ez banatzeko, kontuan izanik igoeran zegoen gizarte talde bat zela.
|
|
|
170). Data
|
ikusita
, XIX.eko lehenengo urteei buruzko erreferentziak zirela badakigu, baina XVIII. mendeko bukaerako errealitatearekin pareka dezakegula iruditzen zaigu, batez ere, jakina, gizarteko goiko klaseen jan edateko ohiturak zeintzuk ziren jakiteko.
|
|
|
On Joxe Miel Barandiaranen ustez, mamia historiaurretik jango zen (Busca Isusi, 1983). Nekazaritzako teknika garatuko zen, behin hazi eta landarearen harremana
|
ikusita
, eta norberaren hondarrak eroritako lekuan gehiago hazten zirela landareak; gero konturatuko dira, lurra bueltatzen bada hobeto hazten direla, teknikak garatuz doazelarik denborarekin (lurra mugitu, jorratu, ureztatu,?). Emakumeek egingo zuten fruitu bilketa eta gero nekazaritza txiki bat:
|
|
|
Azkenik aipatu behar dugu mentalitate aldaketa bat eman zela: lehen pobreak onartuak zeuden eta kristauen eremuan bere funtzioa betetzen zuten aberatsentzako salbaziorako tresna gisara, limosnaren bidez, baina merkantilismo eta industria agertzen zihoazenean, gero eta okerrago
|
ikusita
zeuden, alferrak, gaizkileak eta giza-zama kontsideratuz. Gainera, merkantilismoaren ideiek bultzatuta, pobrea lan egiteko erabiltzen hasi ziren, baldintza gogorrenetan.
|
|
|
[?] Hura
|
ikustean
, israeldarrek honela ziotsen elkarri: Zer da hau?
|
|
|
Baina orain goseak hiltzen gaude,, mana? baino
|
ikusten
ez dugularik». Txarrangil haziaren itxurakoa zen mana, erretxina kolorekoa.
|
|
|
Gizonek tabakoa (errapea) hartzen zuten gehienetan etxeko pattarrekin batera.
|
Ikus
ditzagun pixkanaka eta banan banan:
|
|
|
Teknikoki ez zen esklabutza, zeren eta morroitza kontraktual baten menpean zeuden. Morroiei bost urte pasa ondoren askatasuna ematen zizkieten, eta nekazari moduan ezarriak izan zirela esaten zen, baina, egitez, askok ez zuten
|
ikusten
morrontzaren amaiera.
|
|
|
Hau argi
|
ikusten
da, aipamen eskasak eta ez zehatzegiak egiten baitira testuetan (oso sakabanatuak normalean, informazio puntuala dagoelako); eta, askotan, daudenak antropologia edo etnografian oinarritzean, batzuetan zaila da muga kronologikoak zehaztea, eta zein garairi buruz ari zaizkizun hitz egiten jakitea (edo zein garairi dagokion informazio hori jakitea). Dena den, XIX. mendetik gehitu egiten da daukagun informazioa, eta, gainera, gaur egun irauten duten gozotegi famatua askoren sorrerarekin batera gertatu zen hori:
|
|
|
Bada, jende gazte eta aktiboa zen nagusi Europan. Hala ere, hobetzea nabaritu zutenak izan ziren, batez ere, nekazari handiak eta handiak; nekazari pobreek enclosures4 eta beste fenomeno paralelo batzuekin ez zuten haien egoera asko hobetzen
|
ikusi
. Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen joateko beste arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da.
|
|
|
guri txokolatea asko gustatzen zaigu, eta hori izan zen arrazoi nagusienetakoa gaia aukeratu eta lana egiteko. Goazen egindako lana
|
ikustera
:
|
|
|
1917 eta 1921 bitarteko artea ulertu ahal izateko, garaiko artista horiek, ezkerrekoak hain zuzen ere, euren burua nola
|
ikusten
zuten ulertu beharra dago. Errusiar iraultza, iraultza propio bezala ulertu zuten, hau da, euren iraultza artistikoa izango balitz bezala.
|