|
2004
|
|
|
Ikusi besterik ez dugu, Euskal Abertzaletasunaren agiritegian Sabino Arana Goiriren ondarea hain ederki eta ikerlariontzat erabilgarri eta mesedegarri eratua, oraingoz behintzat artxibategian erdara txukunean sailkaturik egon arren. Euskara, euskal zibilizazioa geroa
|
haren
kezken muina dugu. Nire ekarpena une honetan, behin behinekoa dela adierazten dut eta etorkizunean sakonago litzateke burutu.
|
|
|
Abiapuntua eta helburua harturik, zera dakusagu:
|
haren
bizitza laburrean, hamar urteren buruan euskararekiko bi aldi nabarmen bereizten direla eta, gutxi gora behera zer nolako bilakaera izan zuen adierazten saiatuko naiz: lehena 1893ko adierazpenetan kokatzen dugu eta bigarrena 190lean.
|
|
|
Joseba Intxaustik idatzi ditu, bestalde, hainbat saiakera eta liburua ere euskal hizkuntzaren historiaz. Mikel Atxagak Sabino Arana eta
|
haren
jarraitzaileen eragina euskararen berbizkundean. Eta ildo horretan gure ekarpen xumea kokatu nahi genuke, epe luzean, aurrekariak, eta ondorenak aipatuaz, mendebaleko Europaren historiaren nondik norako nagusien baitan, S. Aranareo ekarpena euskararen biziberritzeari buruz gogoeta gai hartzen dugularik.
|
|
|
Bertsook Juan Mateo Zabalak bildu zituen, frantziskotar bilbotarra berau. Fabulas en dialecto vizcaino
|
haren
bilduman sartu zituen eta «Berba aurrekoan« adierazten du «ez takit nik norenak» zirela aipaturiko Antxinako euskaldun alabantzak. Baina garrantzizkoak dira haren ustez, zeren liburu hasieran ezarri zituen, sarrera gisa J. A. Mogelen ipuinen aurretik.
|
|
|
Fabulas en dialecto vizcaino haren bilduman sartu zituen eta «Berba aurrekoan« adierazten du «ez takit nik norenak» zirela aipaturiko Antxinako euskaldun alabantzak. Baina garrantzizkoak dira
|
haren
ustez, zeren liburu hasieran ezarri zituen, sarrera gisa J. A. Mogelen ipuinen aurretik. Beraz, pentsa daiteke, J.A. Mogelen garaikoak ote zirela.
|
|
|
A. Zelaietak, adierazi zuen, l. Astarloak 1817an argitaratu zuen Urteko Domeka izeneko liburuaren sarrera eta bertsoetan agiri diren edukiak, antzekoak zirela. l. Astarloa Bilboko frantzizkotarren komentuaren buru izan zen eta bertso paperak sarritan argitaratzen zirenez gero,
|
haren
eskukoak edo komentuko bes
|
|
|
|
Haren
pentsamoldea, ikuspegi politikoan garatu zuen eta bere printzipio berrien ildotik, 1894an, idatzi zuen:
|
|
|
|
Haren
bizitza pribatuan aldaketak jazo ziren: hasierako aktibismo politiko publiko biziaren ostean, Sukarrietan bizitzen hasi zen.
|
|
|
Itsasbazterrean, lurraren erosketa 1898ko martxoaren 31an hitzartu zuen, bertan etxea egiteko. Erosi ere, trenbideko geltoki ondoan,
|
haren
politikagintzaren zeregina Bilbon zegoelako.
|
|
|
Baina bertako emakumea ezagutu, Nikolasa Atxika Allende eta ezkondu egin zen. Esperientzia horretan, bera euskalduna bihurtzen ari zen aldian, herri euskaldunean,
|
haren
emaztegaia euskalduna Bilboko moldeetako burgeseriaren erdaran hezteko saiatu zen. S. Aranak gizarte modemoan, euskaldun legez bizitzea zein zaila zen bameratu zuen.
|
|
|
S. Aranak gizarte modemoan, euskaldun legez bizitzea zein zaila zen bameratu zuen.
|
Haren
garaiko eta kideko zuen burgesia, honezkero, erdaldundurik zegoen. Eta horrez gainera, populu eta hiriko burgesiaren arteko klase desberdintasuna, ohiko bizimoduan eta ohituretan nabarrnen desberdina zen.
|
|
|
Izan ere, Arana bizkaitarra zen, eta Bizkaian garatu zuen, zatirik nagusienean behintzat, bere ekimen politikoa. Kulturaren aldetik, irten irtenenak dira
|
hark
ondu zituen itxuraldaketak eta bultzadak, euskararen edo hobe esanda bizkaieraren aldetik.
|
|
|
Ez du horrek ukatzen Euskal Herria osoari begira molda daitekeen Sabinoren ikuspegia. Bai, ordea, zedarriztatzen eta antolatzen, abiapuntu nagusi izan baitzuen
|
hark
Bizkaian bizi zuena, gerogarrenean beste lurralde euskaldunetara zabaltzeko.
|
|
|
Lehen lehena, ekimen politikoarena, ordu arteko forutasuna gainditu zuena, Euskal Herri oso baten asmopean. Euzkadi jarri zion izena
|
hark
batasun horri. Horren lorratzetik etorri ziren, geroxeago, nazio ideiaren zabalkundea eta euskalgintza.
|
|
|
Arrangura bera du euskararen bame kontuetan zein kanpokoetan. Ortografia eta joskera, ponte izen nahiz urtearen hilak, oro dira
|
haren
eginkizun. Aldi berean, euskara bera erabilgai nahi du leku eta aukera guztietan, lehenak bigarrena lotzen duelako.
|
|
|
|
Haren
jarraitzaileek bizirik nahi zuten euskara, eta, Aranaren asmoekin bat eginez, arlo desberdinetara ekarri zuten euskara bera. Aipuetan jarriko ditut, besteak beste, foru administrazioa, euskalgintza, komunikabideak eta eliza.
|
|
|
Sabino Aranaren eraginpean Bizkaiko euskal letretan nor gailendu zen azalduta ere, laburregi geratuko litzateke
|
haren
ekina Bizkaia aldean. Politika eta administrazioaz zein euskalgintzaz zerbait esana dut gorago.
|
|
|
Politika eta administrazioaz zein euskalgintzaz zerbait esana dut gorago. Aipa dezadan oraingoan,
|
haren
iritziko komunikabideak. Izan ere, bai berak zuzenean, bai bere jarraitzaile bipilek, etengabe sortu zituzten mota eta tankera askotako aldizkariak.
|
|
|
Sabinoren txaloak eta goresmenak merezi zituen abade bizkaitar zenbaitzuren euskal sermoilaritza berriak, euskaraz erlijio egiak modu egokietan zertzen zituena.
|
Haren
heriotzondoan ere, ekimen horretan jardungo dute biztaitar abade batzuek, euskalgintzari heltzeko puntuan eta katolikotasunaren mezua euskara garbian zabaltzekotan, gerora Jaungoiko zafe bazkuna izango dena sortuz, garbizaletasunaren errekatik.
|
|
|
Labur zurrean esanda,
|
haren
ideia batzuk zalantzan jartzekoak badira ere egun eta gure iritzipean, agerikoa da haren ekimenaren ondorioa, luze eta zabal baldintzatu duena Bizkaiko eta Euskal Herriko euskalgintza. Horrek, zalantzarik gabe, on gaitzak eta argi ilunak izan ditu.
|
|
|
Labur zurrean esanda, haren ideia batzuk zalantzan jartzekoak badira ere egun eta gure iritzipean, agerikoa da
|
haren
ekimenaren ondorioa, luze eta zabal baldintzatu duena Bizkaiko eta Euskal Herriko euskalgintza. Horrek, zalantzarik gabe, on gaitzak eta argi ilunak izan ditu.
|
|
|
Horrek, zalantzarik gabe, on gaitzak eta argi ilunak izan ditu. Beroriek haztatuz gero, niretzat behinik behin, Aranaren euskalgintzaren argiek nabarmen ostentzen eta gutxitzen dituzte
|
haren
ilunak eta itzalak.
|
|
|
Gero, Andima Ibinagabeitiak Parisen joera berria izan zuen, nahiz gipuzkera osotuan idatzi, euskal liburu zahar eta berrietarik sustraitu hitzen biltzen zebilen, biltzen eta eskaintzen. Honela Euzko Gogoan sabinista amorratu bakan batzuek izparrizaleek jarraitu bazuten hala nola Jemeindar Zeferin, gehienek gipuzkera osotuan, aldiz Eganen K. Mitxelenaren zuzendaritzapean eta
|
haren
eredua jarraikiz pixkanaka gipuzkera osotua, benetan beste euskalkiez osatzen hasi zen. Mirande eta biok gure gipuzkera osotuan «h» ak sartzen hasi ginen.
|
|
|
Nik: Uztaila eta Agorrila Zuberoan
|
Hark
: Zer dira orik?
|
|
|
|
Hark
: garbizalea zera; guk Julioa eta Agustua esaten degu.»
|
|
|
|
Haren
garaian noski euskara hobeki egiten zutenak euskaldun elebakardunak ziren eta baserritarrak, horregatik nekazarien hizkuntza gehiegi sakondu gabe, euren bizimoduak goresten hasi zen. Sabinok ezpadu baserri munduaz idatzi eta gutxiago euskaraz, haren jarraitzaileen bidez eta aspaldian Mogelek Peru Abarkarekin erakutsi kostunbrismoaren eredutik, Donostian abiatu zen kaletar eskolatik urrunduz, baserritar hotsezko kultura eskaini zitzaien euskaldunei.
|
|
|
Haren garaian noski euskara hobeki egiten zutenak euskaldun elebakardunak ziren eta baserritarrak, horregatik nekazarien hizkuntza gehiegi sakondu gabe, euren bizimoduak goresten hasi zen. Sabinok ezpadu baserri munduaz idatzi eta gutxiago euskaraz,
|
haren
jarraitzaileen bidez eta aspaldian Mogelek Peru Abarkarekin erakutsi kostunbrismoaren eredutik, Donostian abiatu zen kaletar eskolatik urrunduz, baserritar hotsezko kultura eskaini zitzaien euskaldunei.
|
|
|
Uste dut, kritikoki bada ere, Sabino Arana eta
|
haren ondokoen
idazkiak (berrogei eleberri) gazteek ezagutu behar lituzkela, desagertzera doan gizarte baten ispilu direlako. Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera.
|
|
|
Egia da, euskara Aberriaren esanera jarri zuela,
|
haren
zerbitzura. Kanpi
|
|
|
Sarritan ahazten den baieztapen bat ere egin beharra dago hemen, eta da, Aranaren garaian eta geroztik, abertzaJetasuna izan deJa euskaJtzaJetasunari gehien eragin diona, eta euskara eta euskaJ kuJturaren aJdeko buJtzada horrek ez daukaJa deus fundamentaJismotik, eta aJderantziz bai asko estatu zentra Jismotik jariotzen den asimiJazio fundamentaJistaren kontrako erresistentzia tik. Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen
|
hura
, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Sarritan ahazten den baieztapen bat ere egin beharra dago hemen, eta da, Aranaren garaian eta geroztik, abertzaJetasuna izan deJa euskaJtzaJetasunari gehien eragin diona, eta euskara eta euskaJ kuJturaren aJdeko buJtzada horrek ez daukaJa deus fundamentaJismotik, eta aJderantziz bai asko estatu zentra Jismotik jariotzen den asimiJazio fundamentaJistaren kontrako erresistentzia tik. Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen
|
hura
, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Sarritan ahazten den baieztapen bat ere egin beharra dago hemen, eta da, Aranaren garaian eta geroztik, abertzaJetasuna izan deJa euskaJtzaJetasunari gehien eragin diona, eta euskara eta euskaJ kuJturaren aJdeko buJtzada horrek ez daukaJa deus fundamentaJismotik, eta aJderantziz bai asko estatu zentra Jismotik jariotzen den asimiJazio fundamentaJistaren kontrako erresistentzia tik. Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den
|
hura
. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Arrazaren inguruko gogoeta orokor honen ondotik, gatozen Sabino Ara narengana, honen arrazari buruzkoa urratsez urrats mugatzera,
|
harenari
arra zakeri usaina dariola eta, haren heriotzaren mendeurrenean gainera datozkion kondenak ez baitira makalak eta, bidenabar, haren defentsan egindako ahale ginak ez alferrak (276).
|
|
|
Arrazaren inguruko gogoeta orokor honen ondotik, gatozen Sabino Ara narengana, honen arrazari buruzkoa urratsez urrats mugatzera, harenari arra zakeri usaina dariola eta,
|
haren
heriotzaren mendeurrenean gainera datozkion kondenak ez baitira makalak eta, bidenabar, haren defentsan egindako ahale ginak ez alferrak (276).
|
|
|
Arrazaren inguruko gogoeta orokor honen ondotik, gatozen Sabino Ara narengana, honen arrazari buruzkoa urratsez urrats mugatzera, harenari arra zakeri usaina dariola eta, haren heriotzaren mendeurrenean gainera datozkion kondenak ez baitira makalak eta, bidenabar,
|
haren
defentsan egindako ahale ginak ez alferrak (276).
|
|
|
Na zioen arteko oposizioa da hor tartekatzen dena, baina diferentzia handi honekin: bata nazionalismo espainola estatu baten babesean zapaltzailea den bitartean, bestea euskal nazionalismoa, estaturik gabekoa izaki,
|
hark
zapaldurik daukala. Nazio arazo guztietan presente dagoen antagonismo mo ta da hau.
|
|
|
Eta hemen berriro Sabi no Aranarekin egiten dugu topo. Horrela ulertzen da zergatik ez duen go goko José Luis de la Granja Sainz-ek lehen aroko Sabino Arana
|
hura
, ez prezeski jeltzale kontserbadorea delako hau ere bada, jakina, edo arrazis ta hau ez da, hala badio ere, abertzale sutsua delako baizik. Nahiago du,
|
|
|
Sabinoren herentzia politikoa bere osotasunean alde hatera utzi eta,
|
haren
oinordekoak sentitzen direnak, Landeta, edo Jose Antonio Agirre, edo Ma nuel Irujo baten bidetik joan daitezen, horiek, bai, hura ez bezala egiazko demokristauak eta europazaleak izan baitziren. Hori da EAJri luzatzen di on proposamena:
|
|
|
Sabinoren herentzia politikoa bere osotasunean alde hatera utzi eta, haren oinordekoak sentitzen direnak, Landeta, edo Jose Antonio Agirre, edo Ma nuel Irujo baten bidetik joan daitezen, horiek, bai,
|
hura
ez bezala egiazko demokristauak eta europazaleak izan baitziren. Hori da EAJri luzatzen di on proposamena:
|
|
|
Sabino Aranak, halere, badu zer zuzendurik. Arbuiagarria da euskara arro tzekin ez kutsatzearren defentsazko tresna gisa ere erabili izana; eztabaidaga rria da, halaber, hizkuntza elkarrekin komunikatzeko tresna huts gisa hartu iza na; eta, batez ere, garai
|
hartan
ulergarriagoa izan arren, ez da horregatik onartzekoa naziotasunaren funtsa, ez hizkuntzan, baizik arrazan jarri izana, areago oraindik Humboldten tradizioa atarian izanda. Aranak puntu horietan egiten du garbiki erren.
|
|
|
Eta hala dago, batik bat, beste testuinguru batean aurkitzen ba gara ere, oraindik ere berak harrotutako gaien inguruan gabiltzalako itzuli mi tzuli eta funtsezko arazo horien muina ulertu eta aterabidea bilatzeko krisei lua eskuetan utzita joan zelako. Egin diezaiokegun omenaldirik onena,
|
haren
espíritu berritzailea berreskuratzea izango da, hark idatziak eta eginak bere tes tuinguruan kokatzen ahaleginduz. Izan ere, hitzak, esaldiak, fosildu egiten di ra ez badira espirituz janzten, eta hala gertatu ohi da letrez harago ikusteko miopía interesatua tartekatzen denean.
|
|
|
Eta hala dago, batik bat, beste testuinguru batean aurkitzen ba gara ere, oraindik ere berak harrotutako gaien inguruan gabiltzalako itzuli mi tzuli eta funtsezko arazo horien muina ulertu eta aterabidea bilatzeko krisei lua eskuetan utzita joan zelako. Egin diezaiokegun omenaldirik onena, haren espíritu berritzailea berreskuratzea izango da,
|
hark
idatziak eta eginak bere tes tuinguruan kokatzen ahaleginduz. Izan ere, hitzak, esaldiak, fosildu egiten di ra ez badira espirituz janzten, eta hala gertatu ohi da letrez harago ikusteko miopía interesatua tartekatzen denean.
|
|
|
El poema que como a maestro le dedicó Lizardi, por ejemplo, no es una simple fórmula de cortesía, sino el escueto reconocimiento de una deu da» (1). Geroago egile berari egindako beste elkarrizketa liburu batean, orain dik areago doa Escalera Maidaganen esaldi
|
hura
bere egitean: «... él sólo ga nó para el euskera un número mayor de lectores que todos los que había tenido hasta entonces...» (2).
|
|
|
Ez gara horretaz luzatuko.
|
Harenean
, batez ere, hizkun tzarena ukituko dugu, baina honena ulertzeko beste puntu batzuk ere bai: arra zarena, zehazki.
|
|
|
arra zarena, zehazki. Arana euskalariaz diharduten gehienek azpimarratzen duten tesia baita
|
haren baitan
hertsiki loturik datozela ideia politikoak eta teoria lin guistikoak, Euskal Pizkundean izan zuen eraginaz hitz egitera goazen hone tan, behartuak gaude Sabino abertzaleaz, euskalariaz eta euskaltzaleaz jardu tera.
|
|
|
Bestalde, kritikari batek baino gehiagok salatu bezala, zentzuz eta tentuz bereizi beharra dago berari zor zaiona eta besteek
|
hari
egotzi diotena. Mitxe lenari jarraiki, hala dio Akesolok ere:
|
|
|
...roago piztuko den eztabaidan agertuko den bezala, alderdi linguistiko zein historikotik begiratuta, berak adierazi nahi zuen herri errealitatea adieraz teko desegoki asmatutako hitza izango da Euzkadi-rena; baina arreta jarri, hitz horren bidez azaldu nahi zuen kontzeptuaren edukian ezarri behar da, hor ha tez ere, honek baitu garrantzirik gehien, eta ez hainbeste, agian, kategoria po litiko
|
hura
adierazteko berak erabilitako hitzaren desegokitasunean. Euzkadi hitzak, lehenik eta funtsean, bere lurralde historikoan zein diasporan bizi den euskal jatorriko guztien komunitate etnikoa esan nahi du.
|
|
|
Arraza da
|
harentzat
oinarrizko elementua. Bada euskal arraza bat, garbi tzat hartzen dena, eta garbi izanez jarrai dezan, atzerritarren kontra babestu beharrekoa.
|
|
|
Sabino Aranak ez du esaten euskal arraza espainolena baino garaiagoa denik,
|
hura
ez bezala garbia dela baizik; ezta ere ez du esaten euskal arraza txit garbia denik, mestizoak ere aipatzen baititu. Beraz, Euskal Herrian, hiru motatako jendea bizi da, hots:
|
|
|
Esandako arrazoi hauengatik guztiengatik, euskal gizarteak bizi duen ustel keriaren ondorioz, euskal arrazaren garbitasuna arriskuan dagoela iruditzen bai tzaio,
|
haren
defentsarako, neurri jakin batzuk hartzea proposatzen du, inmigratu entzat murriztaile izango direnak, horien artean bat, beti ere Euskadi independente hipotetiko batean, atzerritarrei sarrera debekatzea (27), eta bi, bertan kokatuak daudenak atzerritar gisa hartuak izatea, hots, gizarte bizitzan isolatuak edukitzea (28). Maketoen inbasioari gain hartzeko aterabide bakarra, erabateko isolamen duarena da (29).
|
|
|
XX. mende hasieran gainbehera hasia zen euskararen aldeko sustaketari serio heldu zion Aranak. Ez da zalantzarik garrantzi handia eman ziola euska rari, adin helduan ikasi eta, segidan zehaztuko dugun bezala,
|
haren
azterketa ri eskaini baitzizkion saiorik sendoenak.
|
|
|
|
Haren
garrantzia handia delarik ere, bigarren mailakoa da arrazaren alde an. Honen arrazoia da, hizkuntza, galduz gero ere, berreskura daitekeela, hiz tegi on bat eta gramatika on bat lagun; arraza, ordea, behin endekatuz gero, ezin da lehengo egoera garbia lortu.
|
|
|
Horregatik, hizkuntzaz aldatuta ere, ez luke nazio batek bere iza tea galduko (33). Beraz,
|
harentzat
hizkuntzak ez bide du zerikusirik ez pentsa menduaren antolaketan eta ez eraginik mundu ikuskeran, hizkuntzalari batzuek aitortzen dioten bezala. Bigarren ezaugarria da, euskara, literaturarako ez ezik, herritarrak irrelijiositatea eta inmoralitatea dakartzaten atzerritarren kontra de fendatzeko ere erabili behar dela, hura «babes» eta «kontrahorma» gisa hartuz, alegia (34).
|
|
|
Beraz, harentzat hizkuntzak ez bide du zerikusirik ez pentsa menduaren antolaketan eta ez eraginik mundu ikuskeran, hizkuntzalari batzuek aitortzen dioten bezala. Bigarren ezaugarria da, euskara, literaturarako ez ezik, herritarrak irrelijiositatea eta inmoralitatea dakartzaten atzerritarren kontra de fendatzeko ere erabili behar dela,
|
hura
«babes» eta «kontrahorma» gisa hartuz, alegia (34). Hirugarrena da agian, oinarrizkoena eta horregatixe, beharbada, kritikak ere gehien aipatu izan duena, euskaltzaletasuna hertsiki Aberriaren kausari loturik dagoela eta euskaltzeltasuna, funtsean, abertzaletasuna zor zai ola.
|
|
|
Hizkuntza kasu honetan euskara deus ez da abertzaletasunik gabe. Ho rregatik, euskaltzeltasuna indartzen joan dadin, abertzaletasunari eragin behar zaio, hau gabe
|
hura
kamutsa baita. «Aberrija eztau gaizkatuko euzkereak; bai ta bakarrik abertzaletasunak» (35), zioen.
|
|
|
Aranak, euskararen gizarte eragile gisa, hainbat ekintzatan parte hartzen du. Erakunde mailan, Bizkaiko Diputazioari Euskarazko Katedrari laguntza emateko eskaria egiten dion aldi berean (43),
|
haren
bizitza indartzeko bitarte ko eragingarri batzuk ezartzea proposatzen du, hala nola ikasle saiatuenentza ko sariak ezartzea, bertako ikasleen artean euskarazko lehiaketa publiko bat antolatzea literatura eta euskalaritzan, eta euskarazko liburu literario eta zien tifikoak idazteko laguntzak ematea (44). Izan ere, pozgarria da adineko jen dea euskara ikasten ikustea.
|
|
|
Gaurko hizkuntzalariek ez daukate Arana gramatikalaritzat, ez bederen honi eman ohi zaion adiera zabalean hartuta, nahiz eta hilondoko eskuizkribu batean agertu izan
|
haren
bizkaierazko aditzaren sailkapen bat, «clasificación del verbo bizkaino» izenekoa (51). Izan ere, gutxitan eta orduan zeharka eta lan desberdinetan, aipatzen ditu sintaxi eta morfologi arazoak.
|
|
|
Bigarren parada bere Proyecto de Ortografía (1896) argitaratu zuenean izan zuen, Aranak bere liburu hau ar gitara eman baino hilabete bat lehenago atera baitzen, eranskinean esaten du en bezala. Zalantzarik ez da Azkuek azken hau ere oso ongi ezagutzen zuela, baina hemen ere
|
haren
aipurik ez. Horregatik, Sabino Aranak ez du onartzen Azkuek ezar dezan bere iritzia beste guztien gainetik eta, ondorioz, berea izan dadin azken hitza.
|
|
|
Nolanahi ere, garbi ageri da, gramatika arazoetan eta, Arana garai honetan ez dela Azkueren ja rraitzailea, honen irizpideak ondo baino hobeto ezagutzen dituen arren (61). Besterik da, arrazoi politikoengatik ere,
|
haren
izena parentesi artean jarri iza na. Ezaguna den bezala, Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino libu ru hau argitaratu baino lehen, Kanpioni bezala, honi ere alderdiz alderdi jau zika dabilela esaten dio «La bandera fenicia» artikuluan (1895), noiz nazionalistekin noiz espainolistekin:
|
|
|
Berriro Kanpionengana etorrita, esan dezagun Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino liburu honetan bertan berarekin ari dela,
|
haren
Gramá tika de los Cuatro Dialectos Literatos de la Lengua Euskera ri (1884) aitor tzen dion autoritateaz baliatzen dela Azkueren aurrean lagi hitza ere erabiltzen dela baieztatzeko orduan, hauxe dioelarik: «autor veracísimo que, al tratar del cambio de a en e cita este ejemplo» (64).
|
|
|
Horrela jokatzean, ez bide zituela behar bezala bereizi ortografía eta fonetika kritikatu izan zaio oraindik orain (72). Arazoa ez datza hainbeste bi alor horiek ez zituela zinez bereizten jakin izan azpima rratzean, alderdi hau garrantzitsua den arren,
|
harentzat
ahozko euskara idatziz koa baino lehenagokoa izan zela nabarmentzean baizik (73).
|
|
|
Bata Josef Francisco de Iri goyen en Colección Alfabética de los Apellidos Bascongados con sus Signi ficados da, 1.609 abizenen zerrenda zekarrena, eta bestea Augusto Federiko Pott ek alemanieraz 1875ean idatzi eta gaztelaniara Eliano Ugarte-k 1887an itzulitako Sobre los Apellidos Bascongados liburuxka, azken hau, 43 orrialde besterik ez dituen arren, lehenengoa baino askoz ere hobea zena. Iturri gisa, Kanpionen Datos Históricos referentes al Reino de Nabarra ere erabiltzen du,
|
harenean
azterketa etimologokoa egiteko datu historikorik agertzen delako. Neurri handiko lana da, 5.000 hitzetik gorakoa baita, abizenak 33 espezietan sailkatuta ematen dituelarik.
|
|
|
Aranari leporatu izan zaizkion hutsegite nabarmenen artean, hain zuzen, garbizalakeriarena izan da, hots, erdal jatorrizko hitzak onartzeari zion higuina. Nahiz badakiten
|
hark
as matuko hitz asko onartuak izan direla, oraindik berekin darama joera hori er
|
|
|
Zalantzarik ez da bere aurreko idazle askok eta askok erdal iturritik hitz asko zurgatu zituztela, erdal giroan eskolatuak bai tzioren. Egia den bezala, aita Larramendiren eraginez, batez ere,
|
hark
asma tutako hitz asko jatortzat hartuak izan zirela hala izan gabe, eta, alderantziz berdin, erdarazko hitz asko euskara garbitzat hartuak. Tradizio bikoitz honen kontra jaikitzen da Arana, euskararen sustraietara joan eta, euskararen eredu jatorragoa bilatzeko asmoz.
|
|
|
Nolanahi ere, zehaztasunez ikertzekoa izanen litzateke Abandokoaren ne ologismoen erabilera zein mailatakoa izan den ordutik gaur eguneko hiztegi arauturako ibilaldian zehar. Susmoa baino gehiago dugu Aranaren hiztegiak uste izan den baino ukitu sakonagoa izan duela Euskal Pizkundearen arotik harago ere, eta egungo hiztegian ere ez daudela itzalita
|
hark
ateratako pinda rrak. Hipotesi honek, ordea, hemen eskaintzen diren ohar barreiatu hauek bai no azterketa sistematikoagoa eskatzen du.
|
|
|
Lapurdin, Zuberoan, Gipuzkoan eta Nafarroan asko argitaratu ziren data hori baino lehenago, jada Lizarragaren 1572kotik hasita. Eta Urkijoren ustez, ba zitezkeen Bizkaian bertan gehiago ere
|
harenak
baino lehen argitaratuak.
|
|
|
Sabino Arana, politikari eta saiolaria, euskal poeten antologian ere sartu ta geratu da. Santi Onaindiaren Milla euskal olerki eder bilduman (1954) da toz
|
haren
poema batzuk. Baditu guztira 33 poema, gehienak txikitxoak.
|
|
|
Ezin esango da, halere, ge nero horretan ere bere aztama utzi ez zuenik. Nork ez du ezagutzen
|
haren
|
|
|
Arana poeta zenetz edota, halakotzat jota, zein mailatakoa zen hausnar tzen ibiltzeak baino axola gehiago digu literaturaz eta, zehazki poesiaz, zer pentsatzen zuen jakiteak, alderdi hau,
|
hura
ez bezala, eskuragarri egiten bai tzaigu.
|
|
|
Bestalde, kasu jakin honetara etorrita,
|
harentzat
poesiak bere baitan ez du baliorik, hemen Arzaken kontra; hori batetik, eta, bestetik, oraingoan Kanpio nen kontra, aberrigintzako ez da bide eragingarria (94). Poesiak aberrigintzan izan dezakeen zeregina goraipatzen dutenei ihardesten die esanez, horretan denbora eman ordez, hobe dela giza kapitala hezkuntzan inbertitzea, euskal historia, legeak eta hizkuntza irakasten saiatuz (95).
|
|
|
Garai
|
hartan
poesia bigarren mailako zerbait zen harentzat. Eta geroago?
|
|
|
Garai hartan poesia bigarren mailako zerbait zen
|
harentzat
. Eta geroago?
|
|
|
Baita ere. Literaturan, «Poesía útil» izeneko 1894ko pasarte honetan espreski aitortzen duen bezala, ez
|
haren
alderdi formala, praktikoa baizik lehenesten du. Aberri sentimendua pizteko da on:
|
|
|
Az ken batean, itxura guztien arabera, abertzaletasunaren zerbitzurako bakarrik dauka on poesia. Horregatik dira
|
haren
poesiak oro abertzale kutsukoak.
|
|
|
Baina Sabino Aranak badu Kanpionen bihotza barruago zulatuko duen beste esaldi bat ere leku berean, arraza garbikoa ez dela iradokitzen dioneko
|
hura
, alegia: «Y de nuestra raza... de determinar sus límites físicos y de seña lar el camino de su felicidad política, no es el señor Campión el más llama do a hablar y a ser oído.
|
|
|
Berrikitan, Hen daia eta Hondarribiako Batzarren berri eman izan denean, J. Javier Granja Pas cual en lanean bezala, honek ere, ia hitzez hitz, Viiiasante eta Kintanaren ber tsio bera ematen du (110). Azken honengan, gainera, geroago ikusi dugun bezala, Sabino Aranaren jarrera intelektuala politikeriaren aitzakiaz satanitze ko joera nabarmentzen da,
|
haren
hizkuntzari buruzko ikuspegi estu eta politi zatuari Azkue edota Kanpionen jarrera zabal eta zientifikoa kontrajarriz.
|
|
|
dialektotan banaturik egotea, literatur eredu batuaren premia, or tografi araurik eza, hitz berrien arazoa, Frantzia eta Espainiako erakunde politikoen aurrean ha besa lortu beharra etab. Guzti horretarako, XIX mendeko euskaltzaleek ongi zekusatenez, beha rrezkoa zen Euskeraren Akademia sortzea. Asmo horrekin 1901ean Hendaian eta hurrengo urtean Hondarribian Bidasoaz haranzko eta honanzko idazle eta euskaltzaleak bildu ziren, baina aranis ten setakeriagatik nonbait, ez zuten projektu
|
hura
mamitzerik izan> > (< < Euskararen historia> >, in Intxausti, J. (zuz.): Euskal Herria.
|
|
|
koneko arrazoiak ezagutu eta eztabaidatu gabe desitxuratuak izan daitezen. Or duko eztabaida
|
hartan
argi pixka bat egin ahal izateko, iturriak berrikusi be barra dago Koldo Zuazok hasitako bidetik jarraituta (111), baina zintzotasu nez eta bere osotasunean, ez komeni direnak bakarrik plazaratuz eta ez direnak ilunpean utziz. Izan ere, historiografia gezurtatzeko modu asko daude, eta ho rietako bat, datuak manipulatzea, edo aipatzeke uztea da.
|
|
|
Baina Batzar
|
hartan
zertaz hitz egin zen. Remen basten dira nahasketak.
|
|
|
Batzar
|
hartan
hartutako erabakiez argien mintzatzen dena eta, agian, kontakizunean fidagarriena, Sabino Arana bera da. Honi Batzar Iraunkorre koek gutun bat igorri zioten 1901eko urriaren llko datarekin, urte bereko aza roaren 18an Hondarribian egin beharrekoa zen bilkurara deituz.
|
|
|
Arana berehala jabetu zen Batzarrak norabidez aldatu zuela.
|
Haren
xede bakarra ez zen ortografiarena eta, agian, ezta garrantzitsuena ere. Zer egin?
|
|
|
Zer gertatu zen? Dirudienez, Aranari Hondarribiako Batzarrean euskal or tografiaren batasunari buruzko zirkularra idatz zezala eskatu baitzitzaion,
|
hark
, zirkularra idatzi eta inprimitegira bidali zuela argitaratzeko, bukaeran batzor dekoen sinadurak jarriz. Testu zuzenketa egin eta gero, Daranatz lehendakari ari bidali zion 1902ko urtarrilaren 11n, frantsesez idatzitako gutun labur bate k in batera (129).
|
|
|
Jokabide horrekin Abandakoak bere sistema grafikoa ezarri nahi zuela aditzera emanez, Guilbeau idazkariak bere eta beste batzarkideen arteko gu tun gurutzaketa jarri zuen martxan
|
haren
uholdeari eutsi asmoz. Kontua Ara nari bideak oro ixtea zen.
|
|
|
Aranak ortografía eta fonetika garbiki ez bereiztean huts egin zuen eta badi rudi, Azkuerekin izandako gutunezko harremanetan azaltzen den bezala (149), Hendaia eta Hondarrabiako Batzarretan sortutako kalapita horretan zetzala. Arana euskalariaren alderdi amoregaitz hori da, lehen emandako aipuetan iku si bezala, geroztiko kritikak gehien azpimarratzen duena, Aranak bere irizpi de linguistikoak bere itzal politikoarengatik ezarri nahi izan balitu bezala, eta
|
hura
ez beste guztiek, soilki euskal ortografian jantziak izaki, linguistikoa ez beste interesik izan ez balute bezala.
|
|
|
Zer gizon harrigarria!... Berriz
|
harekin
has baledi gure Biltzarra (Hendaiako biltzar famatua) eta haren pre sondegian harekin elharetara baginte, gure Herriarentzat, gure mintzairaren tzat, gure gizonentzat, euskal ortografiarentzat, zer loria!... Bai ospe eta indar berri aurki lezakeela katakunba berri horietan, hain gaitzetsia ta hain bizitorea den gure mintzaira maiteak» (152).
|
|
|
Zer gizon harrigarria!... Berriz harekin has baledi gure Biltzarra (Hendaiako biltzar famatua) eta
|
haren
pre sondegian harekin elharetara baginte, gure Herriarentzat, gure mintzairaren tzat, gure gizonentzat, euskal ortografiarentzat, zer loria!... Bai ospe eta indar berri aurki lezakeela katakunba berri horietan, hain gaitzetsia ta hain bizitorea den gure mintzaira maiteak» (152).
|
|
|
Zer gizon harrigarria!... Berriz harekin has baledi gure Biltzarra (Hendaiako biltzar famatua) eta haren pre sondegian
|
harekin
elharetara baginte, gure Herriarentzat, gure mintzairaren tzat, gure gizonentzat, euskal ortografiarentzat, zer loria!... Bai ospe eta indar berri aurki lezakeela katakunba berri horietan, hain gaitzetsia ta hain bizitorea den gure mintzaira maiteak» (152).
|
|
|
Kanpionek badaki nortzuekin ari den teke mekean. Aranaren eskola euskaralogikoaren arrakasta funtsean berak sortutako Alderdiari zor zitzaiola esaten baitzen han eta hemen,
|
haren
euskalaritza arrazoi zientifikoetan baino gehiago politikoe tan oinarritzen zela, alegia, aranazale hauek beren maisuaren euskarari buruz ko iritzi nagusiak gizarteratzeari gogor ekingo diote, abertzaletasuna eta eus kaletasuna elkarri lotuz.
|
|
|
1.1 Oraingoan lastabalari sua Kanpionek ematen dio, Azkain ek 1907ko otsailaren 19ko El Pueblo Vasco n «Euzkadi» hitza errebindikatzen duela eta,
|
haren
esaldi bat hizpidetzat hartuz, ez inori erantzunez, Kanpion (158) bost orri alde terdiko artikuluarekin ateratzen da Euskal Herria hitz zaharraren alde, ha ren erabilera behetitzen doalako. Baina behetitzen batere arrazoirik gabe.
|
|
|
Eta Euzkadi, zer? Hitz berri hau, berez, ez da Euskal Herria bezain garbia, eta ez da garbia, zeren azken hau eus kaldun guztiek ezagutu eta erabiltzen duten bitartean,
|
hark
azalpen bat eskatzen baitu. Beraz, ondo asmatua denetz arazoa alde hatera utzita, ez dago berri bat asmatzen ibili beharrik lehendik daukagunak gure izatearen berri ematen digu nean (159).
|
|
|
Aldizkari bereko hurrengo zenbakian (160), euzkera hitzak «euzkoen hiz kuntza» esan nahi omen duelako, s rekin ez, baizik z rekin idatzi behar dela dioten aranazaleen kontra ateratzen da, eta hauen artean espreski Jose Arrian diagaren kontra (161), eta, aldi berean, baita
|
haren
erabilera asmatu zuen Ara naren kontra ere. Remen Aranak 1901eko martxoko Euzkadi-n argitaratutako
|
|
|
Nola frogatzen da euzko ren jatorria eguzki dela? Kanpionen ustez, etimologien gai an zientifikotasunez jokatzeko, asko jakin behar da, garai
|
hartan
horretan zi hardutenek zekitena baino gehiago: «El etimólogo basko realmente científico, sólo será posible mediante un conocimiento más completo del euskara que el que hoy nos es dable alcanzar; hasta entonces, las etimologías serán tanteos, sugestiones, avances, desbrozamiento de terreno» (164).
|
|
|
Eta halaxe egiten du Manuel Arriandiagak, bere maisuak esana errepikatuz, ez baitu frogatzen «nazio hizkuntzako izen guzti ak hizkuntza substantiboaz osatuak daudela» dioen proposizio unibertsala le gezkoa dela. Horregatik, lehen premisa onartezina denez gero, egia ez delako,
|
haren
arrazoiketa hankaz gora doa bere osotasunean (172).
|
|
|
Aranazaleek zirikatu egiten baitute, erantzun beharrean aurkitzen da Kan pion, baina irakurleak jakinaren gainean jartzen ditu, min ematen diola Ara naren iritziak ezeztatzen ibili beharrak, nahiago bailuke
|
haren
izena aupatzea, ez bakarrik euskalari bezala, baita, eta batez ere, nazionalismoaren sustatzaile bezala ere. Euskalaritzan, adinarekin azterbidean eredu zientifikoaren arabera jokatzeak kenduko zion hipotesi ausartegiak egiteko zeukan joera.
|
|
|
Ju lio Urkixok RIEV sortu zuenean 1907an, Karmelo Etxegaraik Azkueri 1907ko martxoan egindako gutunean kontatzen dioenez, egile hori bera aldizkari ho rren kontra oldartu omen zen berehala. Azpeitiarrak «poseido», «ensabinado» eta horrelako perlak botatzen dizkio, ironiaz baino gehiago trufaz, literatur pi eza batean
|
haren
kontura irri egiteko beta hartuko duela iragartzen baitu (179).
|
|
|
Euskal Pizkundearen abiada bizkorrean, 1920ko hamarkadan, ondo zehaztu beharreko pintatua da familia nazionalistaren koa droa, batez ere, Bizkaiko partean. Hemen arras presente dago orokorrean Aranaren gogoa,
|
hark
ereindako nazionalismoaren hazia. Baina, askotan esaten bada ere, gaur ozenki esan dezakegu, orduko ez Arana bat, baizik bat baino gehiago errebindikatzen dituztela:
|
|
|
batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. Euzkerea koek, hain zuzen, lehen Sabino erasokor
|
hura
, politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart hura, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitz... Biziki argigarriak dira aita Mauro beneditarrak, Kizkitzaren omenez, Sabino Arana.
|
|
|
batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. Euzkerea koek, hain zuzen, lehen Sabino erasokor hura, politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart
|
hura
, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitza izango baita, gehiengo nazionalista autonomis moa... Biziki argigarriak dira aita Mauro beneditarrak, Kizkitzaren omenez, Sabino Arana.
|
|
|
batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. Euzkerea koek, hain zuzen, lehen Sabino erasokor hura, politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart hura, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu
|
hura
, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitza izango baita, gehiengo nazionalista autonomis moaren bidetik gidatuko duena, beti ere legalismoak ahalbidetzen duen neu rrian. Biziki argigarriak dira aita Mauro beneditarrak, Kizkitzaren omenez, Sabino Arana.
|
|
|
batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. Euzkerea koek, hain zuzen, lehen Sabino erasokor hura, politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart hura, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas»
|
harekin
zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitza izango baita, gehiengo nazionalista autonomis moaren bidetik gidatuko duena, beti ere legalismoak ahalbidetzen duen neu rrian. Biziki argigarriak dira aita Mauro beneditarrak, Kizkitzaren omenez, Sabino Arana.
|