|
2013
|
|
|
Kontu-kontari aritu ginan, ni belarriak belaki bihurtu nahi eta
|
ezin
, eta bera bere etorrialdia baretu barik. Kinada batek erabilen:
|
|
|
inork eskeini arte
|
ezin
daiket
|
|
|
neska-lagunak
|
ezin
huts.
|
|
|
|
Ezin
ukatuzkoa da Lizardiren ikutua eguzkiaren pertsonifikazioan, hiztegian eta izenondoen erabileran, edota inbokazioetan; ezta Lauaxetak Artxanda gainetik barruntaturiko uriko bizimoduaren eta herriaren bizimoldearen arteko kinkarena. Edukiaren aldetik, bere garaiaren kume danaren sinesmena, piztuerarena?, soin ustelkor hau dugu hemengo hirizar??
|
|
|
|
ezin
edo?
|
|
|
Ordurako irakurrita neukazan Arranegi eta beste lan batzuk.
|
Ezin
esan istorio hareek goitik behera harrapatzen ninduenik, azken eleberrigileen lilurapean nengoalako, baina Eusebioren idazkerari aparta neritzon: herri-herriko berben ondoan (matarlako, didar, auskaka?), berba exotikoak topaten nebazan (kera, egitada, zertzelada?), neure ariketetan uztartzeko apuntaten nebazanak, idazle-kutsu jantziagoa emotearren.
|
|
|
Ordutik atzera samar kaleratu zan nire lehen poema-liburuxka, idatzi baino urte pilotxoa geroago: Oi, hondarrezko emakaitz! Argitaratuta ikusi
|
ezin
arren, zuzena iruditu jatan berari eskaintzea, estimazioaren erakusgarri. Geroago, pertsonaiatzat hartu neban Urtebete itsasargiagazte-nobelako kapitulu batean, gerra zibilaren giroko eztabaida politiko baten aitzakian.
|
|
|
Ez da hor batere gaitzespenik ageri; aitzitik, lankidetza. Beraz,
|
ezin da
esan A. Arrue karlista tradizionalista zelako susmo txarrez hartu zutela N. Etxaniz bezalako jeltzaleek.
|
|
|
Era berean, Francoren erregimenaren atxikitzaile gisa, eman zioten Meritu Zibilaren Ordenaren dominaren merezidun gisara, azpijokoan aritu zen Nemesio Etxaniz edo On Manuel Lekuona bezalako jeltzaleen aurka, haien merituak ezkutatzen eta haien jarduera publiko euskaltzalea oztopatzen. Alde batera, erregimenak erregio-hizkuntzatzat jotako euskarari ezartzen zizkion muga hertsi-zorrotzak zabaldu nahian bezala, baina bestalde muga hertsi horiek ezin eramanak eta
|
ezin
gordeak zitzaizkien euskaltzale finei mugak ezarriaz edo oroitaraziaz, erregimenaren aldeko ezkutuko lan zikinean.
|
|
|
alegia, Torrealdaik adierazten zuen horretatik, hots, euskara maila herrikoi apolitiko apalerako soilik onartzearena, hortik gorako alorretan hego-puntak mozturik. Halere,
|
ezin da
ezkutatu egiari zor zaiona ukatu gabe, A. Arrue, Aingeru Irigarai eta Koldo Mitxelenarekin batera, 1954ko bigarren zatitik aurrera Eganbirmoldatu, modernizatu eta erabat euskaraz atera zutenetako bat izan zela.
|
|
|
Bat datoz arrazoi erlijiosoan, arima galtzeko arriskua dakusa gizonezkoak?; elkarrengandik urrutiratzen dira bestean: ohorea eta fama galtzeko arriskuak badarama emakumea gizonezkoak haragizko maitasunaz gozatzeko egindako gonbitak errefusatzera, saio horietan probetxurik atera ez izana?, heki
|
ezin
medra naite?, argudiatzen du gonbidatzaileak.
|
|
|
Beste ezaugarririk ere partekatzen dute: bi emakumeok
|
ezin dute
etsi emazte eredugarri izanaz. Zigorra jasango dute eragindako arau-urraketarengatik:
|
|
|
Iñauteriak egundoko zalaparta ta iskanbilla ta batez ere eziñegona ekarri diete gazteai iri aundira.
|
Ezin
uka, ematen duan bizitasun eta kilikilia.
|
|
|
biak ere datarik gabeak. Mugatzerik ez dagoen tarte horretan Manu Araibar konkistaz konkista ibiltzetik senar eredugarri izatera igaroko da, baita haurrik
|
ezin
eduki dezaketelako, haur bat jasotzera ere. Honek guztiak denbora luze samarra eskatzen du, baina, luze ala labur izan, ez dago neurtzerik:
|
|
|
Baina, 1970 urtera arte ez zen argitaratu. Horrenbeste denbora argitaragabe egotearen arrazoia
|
ezin
egotzi dakioke egilearen borondateari, honek 1959ko otsailean bertan idatzita edukitzeaz gainera, argitaratzeko gestioak ere eginak zituela aitortzen baitu, nahiz eta helburua lortzeko itxaropen handiegirik ez izan. Agerikoa denez, hamaika urte itxaron behar izan zuen.
|
|
|
–Mitxelenari bi itz esan diot hortzaz eta erantzun dit aldizkarian publikatzeko alegiñak egingo dituela. Bainan beldur naiz
|
ezin
ditekeala, zati zenbait aski erotiko baitira, naiz funtsez oso garbi eta sentimentala den. Bearbada, liburu txiki antzean aterako dut, zentsurari iges egiten aal ba dio?, 152.
|
|
|
hemen bildu, aurkaritzakoen artean ala birformulatzaile ez-parafrasikoen artean? Maiz, errekapitulazio eta laburbiltze egitekoa nabari zaiola,
|
ezin
uka.? (Larringan 1996, 187).
|
|
|
Gure arazoa azaldu genien, baina, jakina, haiek
|
ezin zuten
ezer egin; gure aparatuak, behintzat, ez zien interferentziarik egiten berenari. Edonola ere, ez ginen gehiago hartaz arduratu:
|
|
|
Jarritako adibide horietan egileek ez dute ezabatzen aurretik esan dutena, baina markatzaileak erabilita, arreta bigarren zatian jarri behar dela adierazten dute, hau da,
|
ezin dela
interpretazio zuzena egin lehendabiziko zatian adierazten diren gertakarietatik soilik ondorioak aterata. Aurreko formulazioarekiko ikuspegi berria aurkezten dute eta, alde horretatik, sarritan, izaera polifonikoa (Bakhtine, 1978; Ducrot, 1984) bereganatzen dute markatzaileok.
|
|
|
Ingeniaritzaren ikuspuntutik, zera da muskuluen diseinu-akatsik nabarmenena: uzkurtuz ez bada,
|
ezin dutela
lanik egin; bestelaesanda, muskuluek tira egin dezakete, baina bultzarik ez. [ZIO, Giza gorputza lanean, John Lenihan/ Irene Aldasoro (EHU, 2006) Orr.:
|
|
|
Alde horiek esangarriak dira bai unibertsitateko testu-liburuen kasuan eta baita ELERIA aldizkariko artikulu akademikoen kasuan ere. Haatik, bestela esanda antolatzaileak hain du maiztasun txikia lagin guztietan, ezen atzematen diren aldeak
|
ezin baitira
esangarritzat jo.
|
|
|
Bestela esanda eta horren kideek ere funtzio metadiskurtsiboak zein funtzio argumentatiboak betetzen dituzte lege-testuetan atzemandako adibideetan. Alabaina, adibide horiek oso bakanak dira eta, ondorioz,
|
ezin dira
erabakigarritzat hartu.
|
|
|
(58) Kasu honetan, Estatuko epai sistemaren erpinean dagoen auzitegira joatea eskubide bat da herritarrentzat: Auzitegi Gorenak
|
ezin du
aukeratu zein kasu ezagutu nahi duen eta zein ez; beste hitz batzuetan, derrigorrezko eskuduntza dauka (mandatory jurisdiction), legeak helegitea aurreikusten duen guztietan auzitegiak helegite hori ezagutu behar duelarik [ZCP-Ak, Amerikar Estatu Batuetako auzitegi antolaketa: Lerro nagusiak (1), I. Ordeñana.
|
|
|
Egia esan, ez da beti ezinbestekoa birformulatzaileak erabiltzea birformulazioa gauzatu dadin. Birformulatzaile esplikatiboak errazago ken daitezke baldin eta bi atalen artean baliokidetasun semantikoa badago;
|
ezin dira
ezabatu, ordea, inferentzia-erlazioa egonez gero. Bestelako biformulazio motak (laburbiltzea, urruntzailea, zuzenketa) adierazten dituzten birformulatzaileek, ostera, agerian egon behar dute eskuarki, osterantzean diskurtsoaren interpretazioa ez da berdina eta.
|
|
|
–Itsasoa eta Lekeitio beti daude era batera edo bestera, agerian edo irudian, hizkuntzan edo erreferentzietan. Eusebio Erkiaga
|
ezin da
aditu Lekeitio kontuan hartu barik. Inguruko parajeak ere aipatzen ditu, eta edozein kasutan kresal usaina dario liburuari orokorrean, gainerako idazlanetan gertatzen den moduan.
|
|
|
Esan dut ni hemengo ikaslea nintzela, Euskal Filologia eta euskaraz ikasten nuen. Gaurko begiekin
|
ezin da
imajinatu ere egin Eusebiorentzat hori zer zen, unibertsitatean euskaraz eta euskal gaiak ikastea. Gerra Zibila eta diktadura gogor-lehor-lakarra igaro eta gero, euskaltzalea izan eta euskaraz egiteko eta ikasteko hainbeste traba, ezintasun eta eragozpen igaro eta gero.
|
|
|
igorle batek, urdin? dioenean
|
ezin
jakin dezake hartzaileak irudikatuko ote duen berak buruan darabilen kolore hura. Beste honenbeste esan dezakegu esaldi kate batean, nahiz eta?
|
|
|
Lehena ondoko hau da: hiztegia zurruna da, berba baten esangura
|
ezin delako
behartu hiztunaren edo idazlearen nahierara. Sintaxia, ordea, malgua dugu, mezu bat emateko hainbat era eskaintzen dizkigulako, ugari eskaini ere.
|
|
|
Beraz, euskararen sistemak berbak antolatzean ematen digun askatasun zabala ez baliatzea euskararen estandarizazioaren une honetan,
|
ezin
barkatuzko hutsa litzateke, batez ere datozen belaunaldiei begira, tresna kamuts samarra izango dutelako lanabes, altxor estilistikoa handia ere handia den arren. Azken buruan, oinarri-oinarrizko arau hautsiezinak oso gutxi dira, gainera, gauza igarria da arau gutxi horiek apurtuz gero euskara ez den beste berbeta batean jardungo dugula.
|
|
|
Eskerrak, beraz, hona hurreratu zareten guztioi eta bereziki, Euskaltzaindiaren Literatura Batzordeari, ekitaldi hau antolatzearren.
|
Ezin
baztertu, bestalde, hauxe dela lehen emaitza, Deustuko Unibertsitateak eta Euskaltzaindiak berrikitan itxuraldatu duten lankidetza hitzarmenaren aldetik. Eskerrak, beraz, Deustuko Unibertsitateari, areto eder hau gure esku jartzearren.
|
|
|
Itzultzailearen oharra: Itzultzailea ia beti ilunpean ezkutaturik geratzeko ohitura oso zabalduaren kontra,
|
ezin naiz
geratu liburu honen itzulpenean lagundu didaten pertsonei beren ahalegina aitortu gabe; horregatik, bihoakie nere eskerrik zintzoena Lurdes Auzmendi, Joseba Butron, Marianna Massimello, Anna Mª San Felice eta Imanol Zurutuzari.
|
|
|
gordetzen ote diren jatorrizko hitzaurreak, hala bada zergatik, norenak gordetzen diren... Bada, LU bilduman zail da hitzaurreen ibilbideari jarraitzen; izan ere, gehienetan ez da erabilitako bertsioen berri ematen; hala,
|
ezin
daiteke jakin, kasurako, jatorrizko bertsioetan agertutako hitzaurreak mantendu diren, gerora agertutako edizioetakoak diren hona ekarritakoak, beste literatur sistemaren batzuetako hitzaurreak itzuli diren, eta abar.
|
|
|
Emeterio Arrese, Luis Jauregi. Jautarkol?, Klaudio Sagarzazu. Satarka?, Sorne Unzueta. Utarsus?, Juan Arana. Loramendi?, Frantziska Astibia. Onintze?, etab. (eta beste hainbat lirateke Santiago Onaindiak bere antologian aipatzen dituenak, baina historietan agertzen ez direnak). Zailtasunak ugariak direla
|
ezin
uka (sistemaren ahultasuna, aldizkarietan argitaratzea, anonimoki sinatzea, etab.), baina aurrerapenak ere egin dituzte hainbat ikerlarik: Jon Kortazarren Euzkerea etaYakintza aldizkariei buruzko ikerketa da aurrekari aipagarrienetakoa, eta berrikiago Amaia Alvarez Uriak Katalina Eleizegiren antzerkigintzari buruz egindako tesia ere ekar daiteke gogora.
|
|
|
Labur esanda, arauok betetzeak zera esan nahi du Arrutiren poesian: dieresirik ez du egiten (hau da, diptongoak ez ditu banatzen hiato gisa ahoskatzeko), sineresirik ez du egiten ia (alegia, berez hiatoak direnak ez ditu diptongo bihurtzen), Aranak sinalefa egiteko (a+ i, e+ i, etab.) agintzen duen kasu ia guztietan egiten du Arrutik; aldiz, Aranaren arabera egin
|
ezin denean
(u+ a, e+ o, e.a.) ez du egiten; eta azkenik, Aranak baimendutako, lizentzia metrikoak, baliatzen ditu (oro har, dialektoen baitako laburdura eta luzapenak).
|
|
|
Itur-ondoan eta Illunabarra poemez ari gara, biak ala biak 1916koak?. Beharbada
|
ezin
esan daiteke poemak modu nabarmenean modernistak direnik, baina bai badituztela ñabardura berritzaile batzuk ildo horretarantz jotzen dutenak. Itur-ondoanpoeman, zehazki, zenbait irudi duten indar iradokitzaileagatik nabarmentzen dira, eta ez hainbeste duten zentzu alegoriko konkretuagatik.
|
|
|
Baina, era berean, bizi nahia: bera
|
ezin
bizi daiteke, baina nahia hor dago. Horregatik dio, esnatu, jaiki seme leialak?, jaikitzeak duen indar, suspertze eta itxaropen sinbolismoarekin.
|
|
|
dio Arrutik. Baina patuari
|
ezin
ihes egiteak ez du ni poetikoaren nahia ezkutatzen: poeta ez da bere minean geratzen, ez dago sentimentalkeriarik bere poesian.
|
|
|
Oro har,
|
ezin
ahantz daiteke urtean behin ospatzen ziren jai giroko lehiaketa haien garrantzia kuantitatiboa bainoago kualitatiboa izan zela, idazlanen kopurua areagotzetik harantzago iritsi baitzen eragina. Eta funtsezkoa suertatu bazen ahalegin haien ondorioz elementu poetikoa kulturaren barneko gune eta motibo nagusi bilakatzea, are garrantzitsuagoa izan zen harekin erdietsi zuen literatur produktu normalaren estatusa.
|
|
|
Baina, esan bezala, testu-azterketak berak erakusten digu 1916tik aurrera poetika kultua eta Modernismoaren ildokoa abandonatu egiten dituela Antonio Arrutik.
|
Ezin
esan daiteke ordura arte poetika modernista soilik lantzen duenik, izan ere metrikoki 1913tik 1916aren lehen erdira arte argitaratzen direnen artean zortzi poema baitira bertso moldean taxutuak eta sei poesiaren molde kultuetan taxutuak. Baina, edonola ere, irizpideak beharrezko sendotasuna eskaintzen digu ondorioztatzeko 1916an (beti ere argitalpenei dagokienez) haustura bat dagoela ibilbide horretan.
|
|
|
80ko hamarkada hasierako Francisco Ricoren Historia y críticaizango litzateke eredu horren produkturik fin eta landuena, baina era berean, ideologia horren azken defendatzailea. Hollier-en Histoire de la littérature française (1989), aitzitik, filologia
|
ezin
gainditu ahal izatearen onarpen postestrukturalista genuke: arazoaren ezagutzaile zorrotz, arazoa gainditzeko ahalgabetua.
|
|
|
Hasteko, euskal literaturaren historiak
|
ezin du
historia nazionalista izanaurrera jotzeko, historia nazionalistek beren funtzio pedagogikoa badute ere. Honek batez ere gauza bat esan nahi du, eta, argien ikus daiteke literatur historia jardunaldi hauek helburu duten mendeetan (XVI-XVIII), hain zuzen, nahiz eta arazoa XXI. menderaino hedatzen den.
|
|
|
|
Ezin da
, adibidez, apologisten diskurtsoa (gazteleraz) eta XVI-XVIII. mendeetako ahozko literatura (euskaraz) bi, genero, eta, literatur tradizio?
|
|
|
|
Ezin dira
eskuliburu erlijiosoak euskara kalitatearen arabera aztertu edota, lapurtera, bizkaiera edo gipuzkera klasikoa, sortzen dutela hutsik aldarrikatu.
|
|
|
Barrokoa hasteko eta bukatzeko kultura eta politika espektakular bat da, masa kultura baita, eta beraz espektakuluaren bidez masak kontrolatu nahi dituena. Hor, berriro ere testuak
|
ezin dira
objektu gisa ulertu, baizik eta performantzia baten espazio moduan, non eliteek eta klase subalternoek talka egiten duten. Axularren testua bera ere ez zen batez ere irakurria, baizik eta, entzuna?, hots, performantzia zen, eta masa desberdinen kontrol eta eraketa biopolitikorako teknologia subjektibo gisa egituratzen zen.
|
|
|
Beraz, euskal literatur historia postnazional bat
|
ezin da
mendeka eratu, baizik eta Europako eta Ameriketako inperialismoen talkan kokatzen den historia bat bezala esplikatu behar da, eta beraz inperialismo horiek beharko genituzke ardatz historiko nagusi. Euskal literatura, bi literaturen talka diglosiko modura ulertuta, ez da mendez mende hedatzen eta hobetzen, eredu klasikoak euskalkika sendotuz, baizik eta inperialismo horien hedapen eta krisiekiko erantzun eta erreakzio gisa egituratzen da, XV. mendetik XX. mendera arte.
|
|
|
Euskal literaturaren historiak, beraz,
|
ezin du
kontinentala izan, transozeanikoa (eta batez ere atlantikoa) izan behar du (Gilroy). Era berean, Domingo Agirreren kostunbrismoak beste tankera bat hartzen du, aurretik Truebak eta Lotik egiten duten lan koloniala (barne koloniala) kontuan hartzen bada eta turismoaren, kolonialismoaren eta orientalismoaren erlazioa ulertzen bada (euskaldunak salbaia postkarlista baketsu gisa, zeinak burgesia madr... Orobat, Agirrerekin batera, Etxeitaren jira Filipinetatik zehar ezinbestekoa da, haren hasierako idazlanak Filipinetan gazteleraz, baina 1898ko Desastreaeta gero euskaraz idatzi zituela ulertzeko (Gabilondo 2010).
|
|
|
Abadiak XIX. mendean Etiopia-Abisiniara egiten dituen bidaiak ezin dira inperialismo frantses eta britainiarraren testuingururik gabe ulertu. Eta beraz, handik itzulita eta Niloren iturriak topatu ez zituela onartzearen ondorio postkolonialak kontuan hartu gabe,
|
ezin da
ulertu hark euskal literatura modernoari eman zion hasiera Lore Jokoetan. Horiek prozesu kolonialak dira.
|
|
|
Era berean euskal literaturaren historiak biopolitikoa behar luke bilakatu. Hirugarrenik, euskal literatur historia postnazional eta biopolitiko bat
|
ezin da
mendeka eratu, baizik eta Europako eta Ameriketako inperialismoen talkan kokatzen den historia gisa. Azkenik, eta nazionalismoak ezartzen duen kontinentalismoa dela medio, Ameriketako diasporako literatura gehienak kontuan hartu behar ditu.
|
|
|
Casenaveren analisiarekin ados banago ere, uste dut badela errotikako arazo bat, berak aipatu duen eredu normalizatuaren barnetik konpon
|
ezin
daitekeena. Edo esaera ingeles bat zilegi badakit, elefanteak gela erdian segitzen duela esango nuke eta ez dela aurrerapenik izan.Hots, gaur arte hedatu den eredu kontsentsuatu hau filologikoa dela, Koldo Mitxelenaren lanaren orpotik oraindik urrundu edota desberdindu ez dena.
|
|
|
Momentu horretan argi azaltzen dena da, euskal literatura ilustratuaren egituraketa atlantikoa baita. Era berean,
|
ezin dugu
euskal literatura ulertu Katalina Erausoren biografia edota Lope de Agirrek Felipe II.ari bidalitako eskutitzak kontuan hartu gabe. Orobat, euskal Ilustrazioak Caracasen eta oro har Venezuelan gertatzen diren independentzia prozesuetan duen eragin ezkor baina funtsezkoa aztertu behar da, eta euskal literaturaren izaera atlantikoaren ondorio gisa azaldu.
|
|
|
Halaber, Xahoren imajinazioa, bere maisu Nodier dela medio, orientalista da, eta Euskal Herriarekiko bere jarrera ere orientalista eta koloniala da (Voyage en Navarre testu kolonial bat da, bidaia testu itxuran). Abadiak XIX. mendean Etiopia-Abisiniara egiten dituen bidaiak
|
ezin dira
inperialismo frantses eta britainiarraren testuingururik gabe ulertu. Eta beraz, handik itzulita eta Niloren iturriak topatu ez zituela onartzearen ondorio postkolonialak kontuan hartu gabe, ezin da ulertu hark euskal literatura modernoari eman zion hasiera Lore Jokoetan.
|
|
|
esaten zuela (1729, 382), ez ote zituen sortu, amaierako molde metrikoen izenak Oihenartek asmaturiko hamarkuneta hamalaurkunhitzen eredura (2003, 513 eta 525), bertsoak izendatzeko herri eraren kaltetan eta kutsu jasoagokoaren mesedetan? Oihenarten jarrera kultista gogoko izanik haren poesiagintzaren ezagutza
|
ezin
ote zuen aitortu Larramendik jarrera moralista zurruna zela eta. Azkenik, bizkaierazko maitasun poesia ere guztiz gelditu da isilpean Larramendiren lanetan, nahiz eta ezina dirudien haren berri ez ezagutu izana lehen atalean azalduriko hipotesiaren arabera, alegia Andoaingoa Mikoletaren teoria metrikoetatik abiatu zela bereak sortzeko.
|
|
|
(Altuna, 2002, 210 eta 230). Aieruak baino
|
ezin dira
egin oraingoz.
|
|
|
Datu horiek ordenatzeko, historia egituratzeko, elkartzeko saioa, ahalegina, da, periodizatzea. Aldia
|
ezin
atzeman daiteke isolaturik: aldien sail edo segida baten barnean bakarrik da aldi, eta elkarrekin gatzatzen eta osatzen dute literaturaren garapena.
|
|
|
eremu urriko hizkuntza batean ondutako literatura ezin izan eremu urrikoa ez den hizkuntza batean jorratutakoa bezain ugaria. Baina, euskal literaturaren berezitasunak
|
ezin
azal daitezke proportzioen alor soilera lotuz, testu-tipo batzuetan proportzioak gorde zitzakeen arren, (oro har, eliz liburuan), literatur genero tradizionalen barrutiko emaitzak historikoki oso urriak izan direlako: kontakizunaren kasuan, hiru mende luzetan testigantza bakar bat ere ez.
|
|
|
Historia egitea jomuga duenak ezinbesteko du datuak hautatzea. Nire ustez, iragan denboretako historia
|
ezin
osa daiteke letra profanoen esparru soiletik, batik bat, esparru horretakoak ez diren testuren batzuek berebiziko garrantzia izan dutelako euskara idatziaren eraketan eta historian. Murrizketa gogorregia litzateke asmo estetikoa nagusi duten idazlanetara mugatzea, besteak beste, inguruko literaturetako historiek ere bereganatzen dituztelako literatur genero tradizionaletatik kanpo geratzen diren testu-tipoak:
|
|
|
Zinez, eremu labainkorra da kausena, gertaerak egiazta eta neur daitezkeen ziurtasunarekin
|
ezin
ziurta daitezkeelako gertaera horiek eragin dituzten kausak. Arestian aipatutako adibidearekin jarraituz, 1876az gero, euskal gertaera literarioa indartu zela baiezta daiteke:
|
|
|
Sortzailearen sorkuntza han-hemenka barreiatzen da, uste izatekoa denean generoak bereizten dituen testuen artean harremanen bat egongo dela. Horrezaz gain,
|
ezin
albora daiteke, badirela idazleak literatur genero tradizionalen arteko mugak hautsiz, generoak nahasiz eraiki dituztenak beren idazlanak. Euskal literaturaren XX. mendearen bigarren erdiko zenbait idazlanek hala erakusten dute.
|
|
|
Mendean zehar aurrera egin ahala, gero eta gizarte-geruza zabalagoetara hedatuko da irakurtzen eta idazten ikasteko ahalbidea, nahiz eta horietako asko eskola handiegiaren jabe izatera ez iritsi. Ondorioz, ordu arte beste irtenbiderik gabe beren behar literarioak ahotsa bitarteko baino ase
|
ezin
zitzaketen gizarte-mailei irakurketa-idazketak ezagutzeko aukera irekitzen zaie. Jakina, beren kultur erreferentziek ahozkotasunean egoten jarraitzen dute; orain, ordea, erreferentzia horiek mundu idatzira eramateko gauza dira.
|
|
|
Bertso solteak ontzean, oraintxe heltzen zioten nola alegiari, hala erlijioari, nola satirari, hala gabon kantari... eta, jakina, bere identitatea galduz zihoan giza komunitate bateko partaide ere sentitzen ziren eta galerak agerian utziz identitatea finkatu eta aldarrikatzeari nahiz, ni? batek barnean
|
ezin
gorde zitzakeen sentimenduak kanporatzeari ere ekin zioten.
|
|
|
Onaindiaren hautamen kritikoan nabaritzen dugun muga-lausotasun bera pairatu dute haren ondoren testu antologiak burutu dituzten gehienek ere: antologoak bere poetika propioaren eragina eta perspektibaren kutsadura
|
ezin ditu
gainditu. Horren ondorioz, antologiaren bigarren erdia XX. mendeko testuez osatu zuen:
|
|
|
–gure literaturaren aurrerapauso guztiak poesiak markatu ditu XX. mendean. Orixe, Lizardi, Mirande, Aresti gabe, esaterako,
|
ezin
liteke konprenitu gure historia?.
|
|
|
euskara erabilia izan zen (ahozkoan zein idatzian) eremu guzia hartu zuen kontuan. Oroitarazi behar da, ordu arteko historiagileek ez zutela holakorik egin,
|
ezin
egina iduritzen zitzaielako: aipa ditzagun, P. Lhanderen Le Pays basque à vol d, oiseau, Le basque et la littérature d, expression basque en Labourd, Basse-Navarre et Soule (1925) edo P. Lafitteren (1941).
|
|
|
Baina horren lortzeko bigarren kondizio bat bete behar zuen Mitxelenak: ordu arte
|
ezin
gaindituzkoa zirudien euskalkien bereizketa behar zen gainditu. Ondorioz, euskalkiak baino harago edo haien gainetik, batasun bat aurkitu behar zen.
|
|
|
Ur Apalategik (2007) pertsonaia narratzaileak duen kontatzeko modu subjektiboa azpimarratzen du eta aipatzen du, era berean, Ezpeldoik une batzuetan duen kutsu autobiografikoa. ?
|
Ezin
ukatuzkoa da Amaia Ezpeldoik baduela, izan, dimentsio autobiografiko bat. Bere biografema batzuek badutela Itxaro Bordarenekiko antzekotasun handia?
|
|
|
–(Azcue)?; ez bertsoen hasierako orrialdean, baina bai 3.ean, 145 or., goiko ertzean. Ustezko egilearen izena bere eskuz jarri zuen Uriartek (itxura batean, behintzat, nahiz
|
ezin dugun
ziurtatu). Autoretza Uriartek E. M. Azkueri ezarri ziola ikusi eta fidatuta edo, Astigarraga. Bijuescak ere Eusebio M. Azkueren olerkien artean jartzen dituzte bertsook (279 -284 or.). Eusebio M. Azkuerenak ote dira, benetan. Horixe eztabaidatuko dugu ondoko azpiataletan.
|
|
|
Bizenta A. Mogel (1782-1854).
|
Ezin
uka bertso horiek badutela antzekotasunik Juan Jose Mogelen bertsoekin ere, baina askoz gehiago Bizentarenekin.Bestalde, logikoa da Mogel neba-arrebak pentsamoldez ez ezik hizkeraz ere antzekoak izatea, eskola berekoak baitziren eta seguru asko elkarren eraginpekoak. Nolanahi ere, egilea Bizenta edo Juan Jose Mogel izatea askoz probableagoa edo sinesgarriagoa da, E. M. Azkuerenak direla eta Uriartek ohiko aldaketak egin zizkiela pentsatzea baino.
|
|
2014
|
|
|
Beraz, kontuan hartzen badugu DMen jarraibidezko esanahia, begien bistan geratzen da hiztegigintzako ohiko definizio kontzeptualek ez dutela balio markatzaileak definitzeko: alegia, hiztegi orokor batean, alegia, hots, hau da eta halako DMak
|
ezin dira
definitu, hitz arruntak (lehoi, haur, gurdi?) definitzen diren modu berean; hots, gainerako gramatika-hitzen kasuan bezalatsu, definizio kontzeptuala alboratzera eta bestelako prozedura bat erabiltzera behartuta dago hiztegigilea (Martín, 2010). DMen kasuan, kategoria diskurtsibo edo pragmatiko bat izanik, definizio funtzional edo esplikatiboa (Porto, 2002) erabiltzea da irtenbide egokiena.
|
|
|
izan du egungo euskara estandarrean. Jatorriz erdialdeko euskalkietakoa bada ere, gaur egun
|
ezin da
jo euskalki jakin baten edo batzuen hitz bereizgarritzat.
|
|
|
Hizkuntza-paisaia aldatzeaz harago doa izen-emate hau, hiriko eraikin nagusien bataioa hiriaren zuntzik sentiberena ukitzera heltzen den esangura sakoneko ekintza baita (horri buruz jardungo dugu aurrerago, 4.1 puntuan).
|
Ezin
jakin, hori bai, gertaera hori inflexio-puntu baten adierazle izango ote den.
|
|
|
Festibala euskarazko kulturaren eta artearen adierazpide guztien topaketa izan zen eta ikuskizunak Bilboko eraikin nagusietan eskaini ziren (Azkuna Zentroa, Euskalduna Jauregia, Arriaga Antzokia etab.). Udalak eta Aldundiak ekimena lagundu zuten eta, antolatzaileen arabera, hurrengo urteetan festibalaren egitaraua aberatsagoa eta garatuagoa izango da.
|
Ezin
uka hirian arrasto sakona uzteko itxura daukala, eta hori ez zen posible izango gizarte zibilaren eta aginte publikoen arteko gutxieneko elkar-ulertze barik.
|
|
|
Lehenbiziko bi multzoetan Frantzia osoan ikasleen %26 gelditu zen, Bordeleko Akademiaren eremu osoan ikasleen %22, eta Pirinio Atlantikoetan %18; beste aldetik, Frantzia osoan, gaitasuna sendo lortu zutenak ikasleen %43 izan ziren, Bordelen meneko guzian ikasleen %47, eta Pirinio Atlantikoetan ikasleen %52 (Ministère de l, education nationale, de l, enseignement supérieur et de la recherche, 2014b). Ez daiteke erran euskal lurraldeetan erdietsiriko emaitza hobe horiek ikasleriaren elebitasunari egozten ahal zaizkionik, baina alderantziz ere,
|
ezin da
haien arabera argudiatu hezkuntza elebidunak kalterik ekarri dienik frantses hizkuntzako emaitzei.
|
|
|
Bistan da hiri-bizimodua ez dela bakarka diharduen eragile bat, ezta aldagai independente bat ere. Hiria eta euskara batera pentsatzen ditugunean, hark honi nolako eragina dakarkion pentsatzen dugunean,
|
ezin dugu
ahaztu hor hiri-kultura, hiri-bizimodua edo hiri-jokaera beste eragile askorekin ari direla euskararen bizitasuna batera edo bestera horretaratzen. Ez da, esaterako, hiriburuetan euskarak duen edo izan lezakeen bizitasuna ulertzen lege-markoen eragina kontuan hartu barik.
|
|
|
Ez ditugu ez ahaztu ezta alboratu behar, paradigma berri batean biziberritu baizik. Zein nolakoa izango den paradigma hori ez dut nik esango, egiteke dagoen neurrian
|
ezin
esan larregizko ausardia barik, baina inguru hipermodernoetarako bada, bistan da, hiri-bizimoduaren fluxuetan taxutu behar dela.
|
|
|
euskaldun aktiboek halako talde, elkarte, sare, komunitate edo topaguneak sortzen dituzte, eta praktika bereizietan batzen dira, usu aisialdirako eta berariaz atondutako ekitaldietan, eta aldi berean, eguneroko jardueretan erdal fluxuetan sakabanaturik bizi behar dute. Badute, han-hemenka, euskal babestoki zenbait, baina hiriburuetan euskarak
|
ezin dio
egote logika huts bati eutsi. Kontrara, nire ustez gero eta argiago dugu fluxuetan behar dugula euskara, eguneroko fluxuetan ahal delarik:
|
|
|
Horregatik ere, euskalgintza
|
ezin da
izan bizimodu edo errealitate sozial baten gainean mintzoa, oihal bat izango balitz moduan, zabaltzen duen eskua, ezin da izan errealitatea hizkuntzaren kolore hutsez antzaldatzen duen brotxa. Euskalgintzak ez du lan egiten euskararen corpusean, baizik eta euskararen gorputz sozialean.
|
|
|
Horregatik ere, euskalgintza ezin da izan bizimodu edo errealitate sozial baten gainean mintzoa, oihal bat izango balitz moduan, zabaltzen duen eskua,
|
ezin da
izan errealitatea hizkuntzaren kolore hutsez antzaldatzen duen brotxa. Euskalgintzak ez du lan egiten euskararen corpusean, baizik eta euskararen gorputz sozialean.
|
|
|
Faltsukeria horietan zutitzen eta legitimatzen du bere burua estatu-hirigintzak eta horrela ere ezkutatzen du nola hiriburuek, estatugintzako sorgune izan diren hiriek, antolatu, egituratu, arautu, ustiatu eta, hitz batez, kolonizatu dituzten inguruko herrialdeak eta jendeak. Hori da, hain zuzen, euskararen historian ahaztu
|
ezin duguna
. Euskal Herriko hiriek bat egin zuten ez modernizazio orokor eta abstraktu batekin, ezta hemengora egokitutako modernizazio batekin ere, baizik eta estatuen erdal modernizazioarekin.
|
|
2015
|
|
|
euskarari guk nahi baino indar gehiagoz eragiten dion erdarazko hotsa ez bezalakoa den beste bat hobetsi ohi dugu euskaldunok usu. 1802an Juan Antonio Mogelek Peru Abarka-ren hitzaurrean zioskunez, zinezko euskaldun garbiek ez dute alferra, afariaedo ifiniesaten, alperra, aparia, ipinibaizik; zekarrenez,
|
ezin
ahoskatu dute Fernando, Francisco, fiestaedo funcióneta haurrei ere neke zitzaien erdaldunek bezala fahoskatzea (1956 [1802], 17). Gauzak areago korapilatzen dira tartean estetika edo juzgu inpresionistak sartzen hasiz gero:
|
|
|
Euskararen irakasle ororen borondate zintzoaren erakusgarri den aldetik, inolaz ere ez ninteke asmo honen aurka egon. Gaiak garrantzi handia du eta ez nuke nahi adierazpen honetan inork ikusterik liburu hau kritikatzen ari naizenik, baina hango eta hemengo hainbat euskaldunentzat minbera gerta litezkeen gaiak ezkutatzen ere
|
ezin
hasiko naiz. Adibidexko batzuek argi adieraziko dute zer erakutsi nahi dudan.
|
|
|
Pirritx eta Porrotx, 2006Maite zaitut Koloretako ametsakesna nagoeneaneta
|
ezin
loak hartugaua iristen denean.Saltoka hasita heganegiteko gogoa, nire bihotza taupakaaire ertzera doa.Elkarrekin hankaz goraburuz behera jartzean, tunelean sartu etairrintzika hastean, bitxiloreekin pultseraegin dizudanean, begietara begirahauxe nahi dizut esan: Maite zaitut, maite-maite zaitut; pila, pila, pila patata tortilla! Maite zaitut. Maite-maite zaitut, ilargiraino eta buelta maite zaitutBegietako dirdira, irribarrea ahoan, ezin ditut ezkutatuzu ikusterakoan; hanka eta eskuetan, gorputzean, dardara; nire bihotza taupakaaire ertzera doa.Elkarrekin ortzadarramargotu dugunean, ispiluan nire izenaidatzi duzunean, irratia piztu etadoinu hau entzutean, begietara begirahauxe nahi dizut esan: Maite zaitut, maite-maite zaitut; pila, pila, pila patata tortilla! Maite zaitut.Maite-maite zaitut, ilargiraino eta buelta maite zaitut.
|
|
|
Pirritx eta Porrotx, 2006Maite zaitut Koloretako ametsakesna nagoeneaneta ezin loak hartugaua iristen denean.Saltoka hasita heganegiteko gogoa, nire bihotza taupakaaire ertzera doa.Elkarrekin hankaz goraburuz behera jartzean, tunelean sartu etairrintzika hastean, bitxiloreekin pultseraegin dizudanean, begietara begirahauxe nahi dizut esan: Maite zaitut, maite-maite zaitut; pila, pila, pila patata tortilla! Maite zaitut. Maite-maite zaitut, ilargiraino eta buelta maite zaitutBegietako dirdira, irribarrea ahoan,
|
ezin ditut
ezkutatuzu ikusterakoan; hanka eta eskuetan, gorputzean, dardara; nire bihotza taupakaaire ertzera doa.Elkarrekin ortzadarramargotu dugunean, ispiluan nire izenaidatzi duzunean, irratia piztu etadoinu hau entzutean, begietara begirahauxe nahi dizut esan: Maite zaitut, maite-maite zaitut; pila, pila, pila patata tortilla! Maite zaitut.Maite-maite zaitut, ilargiraino eta buelta maite zaitut.
|
|
|
Teatroaren esparruan oraindik asko daukagu ikertzeko. Baina
|
ezin
ukatu sekulako erreminta dela hizkuntza hobetzeko ez ezik, gizaki bezala ere hazteko. Antzerkia egiten duen pertsona dibertitu egiten da; sormena lantzen du; ahozko komunikazioa esperimentatzen du; gorputz adierazpenean trebatzen da; literatura, historia eta artea ikasten ditu; hasten da irakurketa estimatzen, eta irakurle eta entzule kritikoa izaten; talde lanean jarduteko aukera dauka; adimen emozionala hobetzen du?
|
|
|
Mephiston, entseguetan hasterako taldeak egina zeukan antzezlanaren euskarazko bertsioa, baina aktoreak eta zuzendaria elkartu zirenean lehen irakurketa egiteko, testua esaten hasi eta
|
ezin
. Orduan, deitu eta proposatu zidaten proiektuan parte hartzeko.
|
|
|
idatzizkoan eta testuaren ahots gorako interpretazioan. Bi langintza horiek
|
ezin dira
utzi zuzendariaren eta aktoreen esku.
|
|
|
Esaterako, Tomasek eta Amelek hiru urteko alaba zutela esan ondotik, hurrengo agerreran, izen berezi batez jabetzeaz bestalde, ezkontzera doala eransten du. Ardibasoko artzainon alaba Justek, jaioterri-mina duelako ezkontza-tratuan Euskal Herrirako etorreren maiztasuna ere hitzartu nahi du, ez Euskal Herrian munduratutakoa, ez inoiz Euskal Herria zapaldutakoa izan
|
ezin
daitekeenean. Jule, Veracruzeko ospitalean gaixo zeuden euskaldunak artatzera bidali zutenean, Tomasekin eta Amelerekin aurkitu zen.
|
|
|
Tomasenian ziran bost nebarreba, ta Tomasentzat ezeguan ezkontzari apur bat baño; nire aldetik, nebiarentzat zan etxaguntzia, ta niretzat ezkontzari apurtxu bat. Ezkeunkan basetxe bat non bizi, ta gengozan geure aitamak elikatuten gendubezala geuk lanetan lagundubaz; baña nire nebia ezkondu ezkero,
|
ezin
bizi izan giñeitezan etxe atan. Orregatik, Amerikatara gizadija biralduten ebiltzan salerosliak agertu ziranian(?) artu genduban ona etorteko burubidia (96).
|
|
|
Seguru asko Agirrek baieztatu moduan, semien gañean Jaungoikoak eta Izakiak emoniko aginpidea daukielako? gurasoek eta, Jainkoarengan jatorria duen eskumena izanik, aginte horren erabilera txarra bera ere
|
ezin
zigor daitekeelako.
|
|
|
|
Ezin da
ahaztu badirela euskarazko katearen kontsumoaren jaitsiera hein batean azal dezaketen faktore batzuk: azken urteotan digitalizazioarekin telebista-kateak asko ugaldu izana, banda zabalaren hedapenarekin ikus-entzunezko kontsumoaren zati bat Internetera eta bertako askotariko ikus-entzunezko plataformetara mugitu izana edota EITB taldeak azken urteotan izaniko aurrekontu-murrizketak, adibidez.
|
|
|
|
Ezin
ahaztu, era berean, zeintzuk diren EAEko ikusleen joerak (ez daukagu Euskal Herri osoko estatistikarik): 2016ko urtarrilean Tele5k %15, 8ko ikusle-kuota lortu zuen (Espainian baino bi puntu gehiago); bigarren tokian zen Antena3, 4,9 puntu gutxiagorekin.
|
|
|
Ikusgarri zonbait badira
|
ezin
hoien bilduz ari baita (Chorobit anderea alegia)... Hala nola:
|
|
|
Bizidunen mundua, bizidunentzat argia dena. Baltzaren gogaldea?, Jungen kontzientziarekin kidetzen du Harpur-ek, eta hildakoen eta itzalen mundua, bizidunentzat iluna dena. Baltzaren elegunea?, inkontzientearekin. Hori dela eta, infernuan
|
ezin da
alde kontzienteak eskatzen duen jarrera eduki, hortan egiten du akats Orfeok?, arima edo alde inkontzientearen jokabidea baizik. Pertseo, ondorioz, garaile irteten da, itzalen munduan, Medusa, infernuko izaki, ez duelako gure munduko gauza legez aintzat hartzen.
|
|
|
Keinu eta ikur kristau horren aurrean, Damak alde egiteko esaten dio, edalontzi eta guzti. Antza denez,
|
ezin du
horrelakorik onartu, edo ez du gustuko. Eta ez dauka gogorik edo ahalmenik edalontzia berreskuratzeko.
|
|
|
Eta aspaldiko hitz gako edo formulazio batzuk egun izateak haien testuingurua bilatzera bultzatzen du.
|
Ezin dira
elementu horiek arreta gabe geratu. Beraz, ulermen markoak berreskuratzeko saiakera egin beharra daukagu, jakituria, enkriptatuta egon arren, guganaino iritsi delako:
|
|
|
Zera pentsatzera darama: bizidunak infernuan hangoen moduan egon
|
ezin diren
arrazoiagatik, hildakoak, itzalak baino ez direnak, ezin dira bizidunen eremuan bizidunen erara egon. Mundu ezberdinetakoak izateak logika ezberdinen menpe egotea suposatzen du, eta beste eremura joanez gero, horko arauetara moldatu beharra.
|
|
|
Zera pentsatzera darama: bizidunak infernuan hangoen moduan egon ezin diren arrazoiagatik, hildakoak, itzalak baino ez direnak,
|
ezin dira
bizidunen eremuan bizidunen erara egon. Mundu ezberdinetakoak izateak logika ezberdinen menpe egotea suposatzen du, eta beste eremura joanez gero, horko arauetara moldatu beharra.
|
|
|
Odiseo eta Parmenidesen adibideetatik ondorioztatzen dugu itzalen mundura
|
ezin dela
edozein bizidun joan, bizitza erronkatzat hartzen duena baino, bihotza gazte duena?. Eta infernua mundu honetarako jakituria lortzeko eremua dela, lurpea gidatzen duten arauek beste hatsarre batzuei erantzuten dieten heinean.
|
|
|
[?] Hiru aldiz kokoteraino betea zela eta ez dutela sekulan holako errekestarik izan[?] gaude ez dutela Larzabal Jaunaren lanek Gipuzkoako eskuaran deus galtzen, edo ez ote duten bederen zerbait irabazten, ez Zokoko erretoraren eskuaren gatik, hau garbienetarik eta azkarrenetarik baita, bainan Gipuzkoako eskuara ederrak baduelakotz halako gordin eta jaun-aire bat teatroari
|
ezin
-hobeki dohakiona?
|
|
2016
|
|
|
Bi tradizio ezberdin horien aldarrikapenaren sakonean azalean dirudien baino desadostasun funtsezkoagoa dago, arestian aipatu legez. Hori bai, egiazki,
|
ezin
esan liteke Lauaxetak literatura konparatua egin zuenik, baina dudarik gabe, hark defenditutako ideia estetiko modernoek, nahiko lotsati eta herabeak izanagatik, literatura konparaturako ildoa markatu zuten, nahiz eta, jakina, Lauaxeta bera horren kontziente ez izan.
|
|
|
modu horretan ulertzen zuen. . Tradizioa textoinguru historiko bat dugu, hau da, texto kate bat zeinean texto bakoitzak aurrekoa itzultzen eta traizionatzen du, zeren, nahiz eta texto orijinalaren mamiari irauterazi nahi izan,
|
ezin
baitezake zerbait berri baten agerketa eragotz? (Atxaga, 1978b).
|