|
2003
|
|
|
Historiaren erreferentzia luzeagoak aurki
|
ditzakegu
gerra hartako beste bertso-paper batean. Hola Muñagorriren kanten hirugarren saila (1838koa) era honetara hasten zen:
|
|
|
1847 urtean Juan Ignazio Iztueta gipuzkoarraren() Guipuzcoaco Provinciaren Condaira edo Historia argitaratu zen Donostian. Liburu hau, espezifikoki eta hitzaren zentzu osoan, historia lantzat har
|
dezakegu
. Euskaraz egindako eta argitaraturiko aurreneko lan historiografiko eztabaidaezina da.
|
|
|
Nekazari mailako euskaldunei zuzentzen zitzaion beraz lan hau. Ordura arteko erdal historiografia ezin irakur
|
zezaketen
euskaldun elebakar haiei (Iztuetak emandako datuen arabera Gipuzkoako 120 mila biztanleetatik 100 mila ziren elebakarrak). Eta hauek kontatutakoa ulertuko bazuten, euskaraz idatzi beste biderik ez zen geratzen.
|
|
|
Aipagarria da, amaitzeko, Guipuzcoaco condaira Iztueta hil ostean argitaratu zela, Ramon Gereka Probintziako idazkariaren eskua bitarteko82 Ezin zehaztu
|
dezakegu
ekimen indibidual gisa ala Gipuzkoako erakundeen eskari ofizial bati erantzunez jokatu zuen idazkariak. Nolanahi ere, kargu publiko batzuen artean bederen, historia euskaldunen artean sozializatzeko interesen bat egon bazegoela erakusten digu.
|
|
|
Nolanahi ere, kargu publiko batzuen artean bederen, historia euskaldunen artean sozializatzeko interesen bat egon bazegoela erakusten digu. ...dunak bultzatu eta euskara gaztelaniazko testuak prestatu baitzituen Gipuzkoako lehen hezkuntzarako83 Posible da, beraz, Iztueta, Iturriaga eta agian beste adiskide batzuen inguruan, eta akaso aginte guneetan kontaktu eta laguntzaren bat izanik, Gipuzkoan euskarazko narratiba historiografikoa eta didaktikoa sustatzen zuen produkzio gune txiki bat eratzea, mende bat lehenago Egiategik Zuberoan izan
|
zezakeenaren
antzekoa. Alta, halakorik izan bazen, produkzio gune gisa ez bide zen finkatu eta indartu.
|
|
|
Alta, poemaren parte handi batean euskaldunen historia kontatzen zuen. Eta zentzu horretan, historia lantzat har
|
dezakegu
. Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezalatsu, herritar euskaldunei beren iragana ezagutarazi nahi zien.
|
|
|
/ Izan direla franses erregue handiac/ Badakike condatzen hekien [eskolako umeen] mihiac;[...] Populu gucietan lurreco lehena/ Ecin yasan diteke gutien yakina: / Iharrus, Eskaldunac, zuen ilhunbeak,/[...] Eskaldun gucia da egun gonbidatzen/ Has dadin izpirituz cerbeiten moldatzen,/ Yakin
|
dezaten
arren gure ondocoec/ Nolaco gaiak zuzten hekin [haien] arbasoec.85
|
|
|
Oihenart, Bela edo Sanadon ez gain, Hiribarrenek bere garaiko Iparraldeko historialariengan ere ikusiko zuen hau. Manex Goihenetxek erakutsi duenez, arteko Iparraldeko historiografian, euskal jatorrien inguruko gaiak ziren nagusi.88 Eta orduko ikertzaileen artean Hiribarrenengan eraginik zuzenena izan
|
zezakeena
Agosti Xaho bide zen.
|
|
|
Izatez, ohargarria da Hiribarrenek egiten duen periodizazioan, tratamendu bateratua ematen diela zazpi probintziei, Nafarroako lehen erregetik 1512raino erreinuaren historiaren baitan denak bilduz. Honetan guztian Hiribarrenek eman
|
lezake
egun zenbait historialarik defendatzen duten. Nafarroa= Euskal Estatua, ideiaren aitzindari dela.
|
|
|
–Beti fier, leal eta kortes/ Eskalduna kantabre da sortzez,/ Izena du xoilki kanbiatu,/ Bainan ezta arraza mendratu.? Hola bada, XIX. mende erdialdetik aurrera, kantabrismoaren diskurtso historikoa herritar euskaldunen artean hedatzen ari zela ikus
|
dezakegu
. Ziurrenik Iztueta edo Hiribarrenen euskarazko historia lan urri eta xumeen bidez baino gehiago, erdal iturrietatik heltzen ziren topiko historiko hauek.
|
|
|
Ziurrenik Iztueta edo Hiribarrenen euskarazko historia lan urri eta xumeen bidez baino gehiago, erdal iturrietatik heltzen ziren topiko historiko hauek. Nolanahi ere, euskal festetako bertso eta poesiek, kontzientzia historiko horrek euskaldunen artean zuen hedaduren erakusgarri eta eragile ziren.95 Alta, historia generoko olerki hauek, nekez kontsidera
|
ditzakegu
euskarazko historiografia. Gehiago dira kontzientzia historiko baten agerpen literarioak, historiografia lanak baino.96 Gauza bera esan daiteke, XIX. mendetik ugaldu ziren kantu historiko apokrifoei buruz:
|
|
|
Hiribarren beraren Escaraz eguia (1858an argitaratua), aipa
|
dezakegu
lehen lekuan. Lafittek, ponposoki erlijioen historia deitu zion lan honi, zenbait erlijioren berri gonbaratua ematen baitzuen.
|
|
|
egin nahi izan zuena. Baina ekimen indibidual hark ez zuen aurrera egin, ziurrenik proiektua bultza
|
zezaketen
babesleen faltagatik. Etxeberrik, laguntza hori Lapurdiko Biltzarrean bilatu zuen.
|
|
|
Antzinako Erregimenean, euskaldunen barne kontsumorako idazkiak babestu zituen erakunde bakarra Eliza izan zen. Irten ote zen Elizatik historia generoaren baitan sailka
|
dezakegun
euskarazko libururik?
|
|
|
Eta historia ez zen fedearen egiak azaltzeko generorik aproposena. Hala ere, eskuzabalki jokatuz historia arlokotzat jo daitezkeen diskurtso batzuk aurki
|
ditzakegu
literatura erlijioso horren baitan. Axularrek, esate baterako, Guero liburuan, egitekoen geroko uzteak eragiten zituen kalteak azaltzeko eta erremedioak esplikatzeko, historiako hainbat pasarte eta istorio jaso zituen, egile greko latino klasikoei eta autore kristauei hartuak.
|
|
|
Bernard Larregi lapurtarrak urteetan argitaraturiko Testamen Zaharreco eta Berrico Historioa aipa
|
dezakegu
Iparraldean. Lan hau D. Royamont ek frantsesez idatzitako Bibliako historiaren itzulpena zen, eta santu batzuen bizitzak ere bazekartzan.
|
|
|
Ikusi dugunez, XVIII. mende amaieran argitaraturiko Iparraldeko historia lan guztiak aristokraten babespean eta frantses hutsez egin ziren, interes jakin batzuk Frantzia baitan defendatzeko idatzi baitziren. Aldiz, Egiategik, euskarazko historia lan orokor bat idazteko izan
|
zitzakeen
arazo pertsonalez gain, zail izango zuen halako lan batentzat babesleak eta irakurleak aurkitzea.58 Beñat Oiharzabalek iradokitzen duenez, baliteke XVIII. mendean, zuberotar eliteko taldetxo baten artean, euskara latinaren edo frantsesaren pareko kultur hizkuntza bihurtzeko kezka egotea, hor kokatuz Egiategiren saioa.59 Baina dudarik gabe produkzio gune sozial gisa talde ahulegia izan zen.
|
|
|
Euskal Herrira egin nuen bidaian neure buruari jarri nion xede nagusietako bat oraindik bizirik iraun
|
zezaketen
hondar historiko zaharrenak bilatzea izan zen, baita biztanleriaren antzinako egoeraren aztarnak aurkitzea ere, dela tradizio zaharren bitartez dela kantu nazionalen bidez. Alta, laster galdu nuen ezer garrantzitsurik aurkitzeko itxaropena. Baliteke, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak.
|
|
|
Nork izan
|
zezakeen
interesik historia lanak herritar apalei zuzentzean. Babes eta arrakastarik gabeko norbanakoen saioak alde batera utziz (Etxeberri Sarakoa, Egiategi), enpresa kolektiboak interesatzen zaizkigu.
|
|
|
Baina aurrekoek ere ikertzea lukete, ziur erreferentzia historikoak jasotzen baitituzte. Adibide gisa aipa
|
dezagun
Joseba Agirreazkuenaga historialariak maiz gogora ekarri duen XIX. mende hasierako bertso bat, liberalen aurkako mobilizazio giroan sortutakoa,. Antxinako euskaldunen alabantzak, izenburuduna.
|
|
|
Nolanahi ere, poesia hauek idatziz jaso arren, normalean, jatorriz ahoz erabiltzeko sortu ziren (salbuespena XIX. mendetiko bertso-paperak izan litezke). Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har
|
badezakegu
ere. Erdi Aroa amaitzean bazirudien euskarazko kultura eta erdarazkoa bakoitza bere bidetik zihoazela, bata soilik ahoz eta bestea maila idatzian ere garatuz.
|
|
|
Dakigunetik hau da euskaraz idatziriko aurreneko liburua. Eta historia idazkiarekin hasten bada, esan
|
dezakegu
Etxeparerekin euskaldunak (batzuk behintzat), euskaldun gisa, definitiboki sartu zirela historian. Alta, gure gaia euskarazko historiografia da.
|
|
|
Historia zibila herritarrei irakasteko proiektuak, produkzio gune sozialen bat aurkitzekotan, erakunde publiko zibilen artean aurki
|
zezakeen
. Baina euskal erakunde publikoak, ez zeuden kezkaturik herritarren formazioan.
|
|
|
Beraz XVI XIX. mendeen artean historia euskaraz garatzeko saio aitzindari sakabanatu batzuk aurki
|
ditzakegu
, inondik ere ez zutenak lortu hizkuntza honetan tradizio historiografikorik abiatzea. Hola, eta euskal historiografiaren hurrengo epeak (1876tik honakoa) aztertzeke baditugu ere, jada aurreratu dezakegu, egungo euskarazko historiografia ez dela Iztueta edo Hiribarren modukoen jarraipenetik sortu.
|
|
|
Beraz XVI XIX. mendeen artean historia euskaraz garatzeko saio aitzindari sakabanatu batzuk aurki ditzakegu, inondik ere ez zutenak lortu hizkuntza honetan tradizio historiografikorik abiatzea. Hola, eta euskal historiografiaren hurrengo epeak (1876tik honakoa) aztertzeke baditugu ere, jada aurreratu
|
dezakegu
, egungo euskarazko historiografia ez dela Iztueta edo Hiribarren modukoen jarraipenetik sortu. Aitzitik saio ahul eta kalitate eskasekoak izanik haiek, ia ezezagun izan zaizkigu egun historia euskaraz lantzen dugun gehienoi.
|
|
|
tradiziotxo bat eskura izateak, apala izanik ere, erreferentzia bat eskaintzen digu iraganaren gainean euskaraz nola idatzi erabakitzen laguntzeko. Zentzu horretan, badira tradiziotxo hori ikertuz egungo euskaldun historialariontzat baliagarri zaizkigun oharrak egin dituzten artikulu pare bat102 Espero
|
dezagun
gure artikuluan aipatu ditugun, historia, lan aitzindariek material osagarria eskainiko dutela antzeko auziak jorratzeko.
|
|
|
Bestalde, Caro Barojak (1981), Larramendiren hiztegiko lexiko espezializatu gehiena halabeharrez asmatua dela kuestionatuz, planteatu izan du hitz horietako askok Antzinako Erregimeneko kontzeptuak eta garaiko errealitate historikoak islatzen dituztela, gerora, errealitatearen aldaketak, hitz horien erabilera eza eta desagerpena ekarri bide badu ere. Gure aldetik, Larramendiren hitz guztiei fede eman ez arren, bat gatoz Caro Barojarekin auziak hobeto aztertzea merezi duela esatean, hortik, agian, euskaldun historialariontzat baliagarri izan daitekeen lexiko interesgarria berreskura
|
dezakegu
eta.
|
|
|
Jada definizioren bat azaldu bazaigu ere, ikus
|
dezagun
zehatzago historiografia hitzaren esangura. Berba honek, gutxienez hiru adiera ditu.
|
|
|
Hau da, iraganeko gertaeren berriak idatziz jartzea, normalean historialariek egin ohi dutena (metodologia kritikozientifikoa erabiliz). 2 Beraz, batetik, benetako historia (izatez gertatu dena), eta bestetik historiografia (gertaera horien gaineko diskurtso idatzia) bereiziko genituzke. Zentzu honetan euskarazko historiografia egon badagoela baiezta
|
dezakegu
, zenbait historialarik (gutxi asko) beren liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte. Hola bada, artikulu honetan euskaraz idatzirik dagoen historiografia hori ikertu dugu:
|
|
|
Jadanik aurreratzen dugu,, euskarazko historiografia? gaiak ez duela berez, barne izate sendoegirik; baina guk, aurrerantzean autoerreferentzialtasun minimo bat behintzat izan
|
dezala
nahiko genuke5 Eta ikergai guztiak beren garaiko errealitate, gurari eta beharrizanetatik abiatuz formulatzen diren bezalaxe,, euskarazko historiografia, gaia ere guk boluntarioki sorturiko konbentzio bat da (beste edozein ikergai den legez, berdin. Alemaniako historiografia?, zein, espainiar literaturaren historia?
|
|
|
edo, emakumeen historia?). Gero, jakina, gai konbentzional horiek, barne koherentzia handiagoa edo txikiagoa izan
|
dezakete
, planteatzen, ikertzen eta lantzen diren moduen arabera. Gure kasuan,, euskarazko historiografia?
|
|
|
Eta zentzu berean, arlo ez literarioko euskal letren historia aztertzeko saio batzuk ere aurki daitezke. Historiografiarekin izan
|
dezakeen
gertutasunagatik, erreferentzia interesgarriak izan daitezke euskal prosa zientifikoaren historiaz eta periodizazioaz oraintsu egin diren proposamen batzuk7 Beraz, erreferentzia hauek kontuan izanik, eta gure ikergaira moldatuz, guk ere euskal letren arlo bat aztertuko dugu, euskarazko historiografiarena alegia.
|
|
|
Historia lehen idazkien agerrerarekin hasten bada, Euskal Herria esan
|
dezakegu
erromatar garai bueltan sartu zela historian: ordukoak dira herrialde honetako geografiaren eta biztanleriaren gaineko aurreneko berri idatziak, greziar eta erromatar autoreek utziak (Ptolomeo, Strabon, Plinio,...). Halaber Antzinate hartan jaso ziren idatziz euskal sustraiko berbak aurrenekoz (batik bat Akitania aldeko hilarrietan), aitzineuskal hizkuntza bat mintzatzen zuen pertsona talde baten lekukotasun zuzena erakutsiz.
|
|
|
Konfiteroak bi kofradiatan aurki
|
ditzakegu
XVIII. mendean zehar: San Joserenean eta Santiagorenean, eta, horiez gain, San Prudentzioren hermandade debozional batean.
|
|
|
Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik. Besteetan, bisitatu eta ikuskatu
|
zezaketen
produkzioa, baina multak ezarri gabe, hiriaren justiziak hartu behar baitzuen parte eta, beraz, erabaki; ondorioz, egin zezaketen gauza bakarra denuntzia jartzea zen. Bada, izenez debozionala izan arren, berez, zerbait gehiago ere bazen, kontrola ezartzeko modu bat baitzen, kalitatea zehazteko eta, ondorioz, konpetentzia mozteko.
|
|
|
Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik. Besteetan, bisitatu eta ikuskatu zezaketen produkzioa, baina multak ezarri gabe, hiriaren justiziak hartu behar baitzuen parte eta, beraz, erabaki; ondorioz, egin
|
zezaketen
gauza bakarra denuntzia jartzea zen. Bada, izenez debozionala izan arren, berez, zerbait gehiago ere bazen, kontrola ezartzeko modu bat baitzen, kalitatea zehazteko eta, ondorioz, konpetentzia mozteko.
|
|
|
laguntza erlijiosoa (hiletetan...); babes eta kontrol profesionala, adibidez, Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek (Gorrotxategi, 1987: 89), dioskue ordenantzak dendako atean azaldu behar zituztela, egurretan jarririk, denek jakin eta ikus
|
zitzaten
–; eta hirugarrena kideei laguntza soziala ematea (alargunek dendarekin jarraitu ahal zuten, semeetakoren bat edo beste norbait kargu egin arte).
|
|
|
17 ikasle eta 4 maisutatik (tartean), 27 ikasle eta 11 maisu izatera pasatu ziren (tartean) (Mateo Pérez, 1995). Monopolioa lor ez
|
zezaten
aurka agertu ziren ilustratuak, merkatariak eta populazioa orokorrean, ordenantza desberdinetan eta hauei ezarritako oharretan ikus daitekeenez25.
|
|
|
Diputatu Generalak 1765ean Gozogileen ordenantzei egindako oharretan29, agertzen da ikastaldia bosteko urtekoa izan behar zela, ordenantzetan eskatutako lau urteen ordez, ikasleak ofizioa hobeto ikasteko astia izan
|
zezan
, ondo ikasitako gozogilea lortzeko. Hau interpreta daiteke instituzioek gozogileen produkzioaren kalitateaz zuten arduraren barrenean30; bestalde, uler daiteke baita ere, ikasleak mailaz igotzeko trabak jartzeko era bat bezala (bere lanaz merkeago balia zitezkeelako, gainera), baina hau arruntagoa eta onargarriagoa eta ulergarriagoa litzateke, beharbada, ofiziokoek jarritako traba balitz eta ez instituzioetatik?
|
|
|
Azkenean automatikoki normalean, ofizial bihurtzen zen, batzuetan abila izan behar zuela zehazten zen arren (azterketa bat edo irakatsi zion edota beste maisuren batzuen onespena eskatuko zuela suposa
|
dezakeguna
). Honela, gradua lortuta, denboraldirako kontratatuak ziren tailerretan (haien egoera ez izatea oso finkoa dakarrena).
|
|
|
Prokuradoreak erabaki
|
zezakeen
ordenantzetan ezarritako neurrien arabera egin behar zirela34 jalea kaxak, kontserbak eta beste; eta kalitatea ez bazuten betetzen zeuden egileek, kalitatea eusten zuen lantegi edo fabrika bat sorraraz zezakeen. Dena den, prokuradoreak kalitate inposatu horiek ez betetzeko lizentziak ere eman zitzakeen.
|
|
|
Prokuradoreak erabaki zezakeen ordenantzetan ezarritako neurrien arabera egin behar zirela34 jalea kaxak, kontserbak eta beste; eta kalitatea ez bazuten betetzen zeuden egileek, kalitatea eusten zuen lantegi edo fabrika bat sorraraz
|
zezakeen
. Dena den, prokuradoreak kalitate inposatu horiek ez betetzeko lizentziak ere eman zitzakeen.
|
|
|
Prokuradoreak erabaki zezakeen ordenantzetan ezarritako neurrien arabera egin behar zirela34 jalea kaxak, kontserbak eta beste; eta kalitatea ez bazuten betetzen zeuden egileek, kalitatea eusten zuen lantegi edo fabrika bat sorraraz zezakeen. Dena den, prokuradoreak kalitate inposatu horiek ez betetzeko lizentziak ere eman
|
zitzakeen
.
|
|
|
Honela, aurrez aipatutako eran, iruzurrak egiten ziren edo ez ikusteko, bisitak San Prudentzioren hermandadeko bi ikuskatzaileek egitea eskatzen zen berriro. 1765ean lortu egin zuten (horrekin salalketa egiteko eskubidea zuten, hiriko justiziak parte har
|
zezan
), baina era mugatu batean: soilik bi aldiz urtean, martxoan eta uztailean, gozogile ez ziren auzokoen askatasunak ez gutxitzeko (eta fabrikazioa egiten jarrai zezaten lasaiki), fraudeak egiten ziren ikusiz.
|
|
|
1765ean lortu egin zuten (horrekin salalketa egiteko eskubidea zuten, hiriko justiziak parte har zezan), baina era mugatu batean: soilik bi aldiz urtean, martxoan eta uztailean, gozogile ez ziren auzokoen askatasunak ez gutxitzeko (eta fabrikazioa egiten jarrai
|
zezaten
lasaiki), fraudeak egiten ziren ikusiz. Bisita hau orduan egingo zutenak, prokuradorea, diputatu bat (udalak aukeratua), fiel de medidas delakoa eta otro acompañado ziren, bi veedoresekin batera, hau gutziau egiten zelarik, ikuskaketak partzialak izan ez zitezen edo ikuskatzaileak sobornatuak.
|
|
|
Irailean eta azaroan ere, helburu berdinarekin partikularren etxeak bisitatuko ziren, baina baita konfiteroenak (gozogileenak) ere. Bisita honetan, udaletxeko lau kideak (prokuradorea, diputatua edo juez de oficios bat eta zin egindako maisu bat, auzokoa edo kanpokoa izan zitekeena35), eta hauekin batera bipersonas inteligentes (maestro examinador izenekoa eta otro que no lo sea, hots, partikular bat); eztabaida egonez gero prokuradoreak hiriz kanpokoa zen hirugarren bat izenda
|
zezakeen
.
|
|
|
20.000 marabeditako isun gogorra ezarriko zitzaien). Aldiz, beste dulces y almibares soilik gozogile zirenek egin
|
zitzaketen
.
|
|
|
izendatu zituen ofizio ezberdinen arazoak konpontzeko, urtero aukeratzen zen epaile bakoitza eta ofiziokoek obedezitu behar zioten, bestela, 3.000 marabeditako zigorra zuten. Baimena ematen zitzaion, linera izeneko emakume saltzaileari39, delako goxoetako korredoreei sal
|
ziezaiekeela
, almendrak eta pasak, al por menor? , hau da, libretan (saltzen zuen lihoaz gain, jakina).
|
|
|
Gaztela, Andaluzia, Nafarroa, Aragoi eta Valentziatik zenbait produktu inportatzen zituzten (olioa, almendrak, mahats pasak?), eta 24 ordu pasata al por menor delakoan saltzen ziren alhondigan, iruzurrik egon ez zedin, eta, pregonatu ostean, errexidoreak jartzen zituen prezioak. Hala ere, erosleak erregatea
|
zezakeen
saltzailearekin.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har
|
zezaketen
ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin
|
zezatela
, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
a) Jaleazko, kaxak?: muxika eta mertxikazkoak (albarikoakea), madarizkoak, aranezkoak, irasagarrezkoak (membrilloa), jaleazkoak eta, espuma a medio millón, ezkoak aurki
|
ditzakegu
.
|
|
|
Intxaur alkortzatuak, marmeladak, konpotak, fruta eskartzatua eta gindadun pastak egiten ziren; turroiak eta mazapanak, bonboi eta tartak egingo zirela ere suposa
|
dezakegu
, baina garaiko aipamenik ez dugu aurkitu (XIX. mendean pasateleriaren sorrerarekin hazkundea jasango dutenak).
|
|
|
40Ohar bezala esan
|
dezakegu
, atal honetan Udal Ordenantzetan eta erabilitako dokumentuetan aurkiturtako informazio zuzena erabili dugula. Dena de, suposa daiteke goian aipatutako zenbait produktu ere egingo zirela.
|
|
|
XVIII. mendean kobrezko txokolaterak hasi ziren erabiltzen ere, txokolatea prentsatzen hasi orduko. Etxe garrantzitsuenetan aurki
|
ditzakegu
pieza horiek. Kuriositate gisa, Xabier Maria Munibek 1767an burdinezko txokolatontzia eraiki zuen Gasteizen.
|
|
|
gozogile honek 288.241 erreal eta 16 velloneko marabediak zituen baina 117.196 erreal eta 38 velloneko marabediko zorra zuenez, fortuna 172.000 errealekoa zen. Interesgarritzat hartu
|
ditzakegu
honako tresneria eta produktuak:
|
|
|
Gasteiz nahiko hiri txikia izanagatik, jarduera alimentarioetan populazioaren %11ak ziharduen, beraz, pentsa daiteke, bertarako produzitzen zenaz aparte, kanporako ere egingo zela. Gozoen elaborazioan egindako iruzurrak udal ordenantzetan aipatzeak ager
|
dezake
hirirako aktibitateak zeukan garrantzia.
|
|
|
170). Data ikusita, XIX.eko lehenengo urteei buruzko erreferentziak zirela badakigu, baina XVIII. mendeko bukaerako errealitatearekin pareka
|
dezakegula
iruditzen zaigu, batez ere, jakina, gizarteko goiko klaseen jan edateko ohiturak zeintzuk ziren jakiteko.
|
|
|
14Egiptiar eta Mesopotamiako iturrietan agertzen direla gogoan izan
|
dezagun
. 15Ohitura hau oraindik gorde egin da zenbait herrialdetan, Ingalaterran, adibidez.
|
|
|
Piper opila eta gode diren gozo izen euskaldun bakarrak ditugu. Hala ere, gure mamia edo gatzatua ezin
|
dezakegu
ahaztu.
|
|
|
Konbentu asko denbora luzez gozoak egitera aritu ziren. Egindakoen artean batzuk aipa
|
ditzakegu
: hojaldreak (famatuak ziren mostatxoiekin batera Elorriko Benediktinenak), mazapanak, borraiazko dultzeak, erroskilak, pastak (komunitatearen edota Santuaren anagramarekin), bizkotxoak, limonadak etab.
|
|
|
Pentsa
|
dezakegu
, gure arbasoak uda aldean mendietako edurraz baliatzen ziren janariak kontserbatzeko, besteak beste.
|
|
|
Garai horretan gauzak hozteko lau teknika famatuenak aipa
|
ditzakegu
: 1) Airez egindako errefrigerazioa.
|
|
|
Gainera, kontrastea handia zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean; lehenek bizi baldintza eskasak jasan behar zituzten, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta
|
zitzaketelarik
(ia mundu guztitik ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin hasi zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen hasi zen, eta gizartearen egoerak orokorrean onera egin zuela badirudi ere, pobrezia oso handia zen.
|
|
|
Espainiaren egoera ekonomikoaren ezaugarri nagusiena feudalismo garatuaren iraupena zen. Gainera, haustura sor
|
zezakeen
taldea, hots, burgesia, merkataritzaren eta jarreren bidez elite noblearekin bat eginda zegoen. Ondorioz, ez zeukan sistemaren aurka aritzeko asmorik, gehienez ere, elitearen barnean sartzen saiatzen zen, hau da,, nobletzen?.
|
|
|
Bada, landare ongarria erabiltzen zen, karea?, eta lan eskua familiarra zen batez ere. Lanketetan aipa
|
ditzakegu
: artoa, babak, garia?
|
|
|
Beraz, Araba populazio gutxiko lurraldea genuen eta Emiliano Fernandez de Pinedo-k dioen moduan «Arabak duen panorama demografikoa Gaztelakoa modukoa da» (Fernandez de Pinedo, 1984). Biztanle dentsitate baxua egoteak, egoera oso onean uzten zuen arabar nekazaria, lanketak nahi beste hazi
|
baitzitzakeen
.
|
|
|
Pentsa
|
dezakegu
Eneolito Aroan, Euskal Herriko artzainek esne mamia edo gatzatua jaten zutela azkenburu moduan.
|
|
|
Gozogintza garatu zuen Europako lehenengo herria izan zen Grezia. Grezian konfitero on batek olerkarien ohoreak lor
|
zitzakeen
. Aristofanes-ek (K.a.
|
|
|
Testuinguru gozozale honetan, K. a. 75 urtean Ponpeio-k Pompaelo, Iruñea, sortu zuen. Erromak gozogintza garrantzitsua zuenez eta Pompaelo Erromatik eraginda zegoenez, pentsa
|
dezakegu
gure Pompaelon elikagai gozoak egongo zirela.
|
|
|
Gizonek tabakoa (errapea) hartzen zuten gehienetan etxeko pattarrekin batera. Ikus
|
ditzagun
pixkanaka eta banan banan:
|
|
|
Azukrea birfindu ondoren, produkzio gehiena Amsterdam, Hansa ko hiri, Alemania eta Eskandinaviar merkatuan saltzen zuten. Azukrea, frantziar ekonomiaren motorea zela esan
|
dezakegu
, beraz.
|
|
|
Azukrearen lantzearen arrakasta, arrazoi ezberdinetan aurki
|
dezakegu
. Baina, arrazoietako bat, destilatzean gelditzen ziren hondakinak baliagarriak zirela zen.
|
|
|
Baina, arrazoietako bat, destilatzean gelditzen ziren hondakinak baliagarriak zirela zen. Azukrearen hondakinekin, melazarekin, ron deitutako edari edo likore berria lor
|
zezaketen
. Aspaldidanik, destilazioaren bitartez likoreak lortzen zituzten, baina XVI. mendera arte likoreen kontsumoak ez zuen garrantzirik hartu.
|
|
2004
|
|
|
Etxebizitza arazoei aurre egiteko beste bideetariko bat apopilotza izan zen. Apopilotzak fenomeno gisara irakurketa ugari izan
|
ditzake
. Nik emakumeen lanarekin (patronen lanarekin) duen hartu emana aztertu dut, eta jarduera honen bitartez patrona gisara lan egin zuten emakumeek Hernaniko historiari eginiko ekarpenera inguratu naiz. jarduera hau egoki ulertu ahal izateko, ezinbestekoa da emakume hauek bizi izan zuten testuingurua ulertzea, hau da, bai industrializazio prozesuak, eta, nola ez, frankismoak, genero harremanetan izan zuen eragina ikustea.
|
|
|
Frankismoak bultzaturiko generoaren inguruko baloreek, espektatibek, ideologiak9, asko lagunduko digute ulertzen industrializazio garaian emakumeek Hernanin egin zituzten jarduerak. Izan ere, gizakiok aktore sozial gisara historikoki nahiz kulturalki egokitu zaigun testuinguruan estrategia ezberdinak aurrera eramateko gai garen arren, ezin uka liteke testuinguru horrek izugarri baldintzatu
|
dezakeela
gure bizitza.
|
|
|
«Isilpeko merkatu» hauetan lan egitea beraien etxeko lan taldeentzat diru sarrerak lortzeko estrategia bat zen emakumeentzat. Bizi estrategia hauen artean jarduera ezberdinak aipa
|
ditzakegu
. Bazeuden Arantxaren moduan etxean jostun lanak egiten zituztenak.
|
|
|
Arantxak «oso esklabua» bezala definitzen du urte askoan egin zuen lana. Dioenez ordutegi finkorik gabeko lana zen berea, edozein unetan deitu
|
ziezaioketen
dendatik beste hamar albornoz josteko esanez. Gauez nahiz asteburuetan egin behar izaten zuen lana.
|
|
|
Umeak argazki makinari begiratzen dio eta eskua ahora darama ezbeharren bat entzun izan balu bezala. Zuzeneko argazki bat atera beharrean goitiko perspektiba erabiltzen du, horrela, ikusleak umea goitik ikustean bere babes gabezia somatu
|
dezake
, ikaraz eta laguntza eske begiratzen baitio. Begirada honen tentsioak edozein hunkitu dezake.
|
|
|
Zuzeneko argazki bat atera beharrean goitiko perspektiba erabiltzen du, horrela, ikusleak umea goitik ikustean bere babes gabezia somatu dezake, ikaraz eta laguntza eske begiratzen baitio. Begirada honen tentsioak edozein hunkitu
|
dezake
. Argazki honen helburu nagusia umearen larritasuna eta atsekabea ikustean ikuslea ezeroso sentiaraztea litzateke eta ukaezina da teknika efektiboa darabilela.
|
|
|
agian gertatu zaidan gauzarik garrantzitsuena izan zen, moldatu ninduen, gidatu ninduen, erakutsi egin zidan, lagundu ninduen eta desorekatu ninduen; edo beste hau: nire bizitza aldatu zuen eta gazte nintzela erakutsi zidan errealitate latz honek egin
|
dezakeena
, pertsona on eta inozenteak jasan dezakeena.
|
|
|
agian gertatu zaidan gauzarik garrantzitsuena izan zen, moldatu ninduen, gidatu ninduen, erakutsi egin zidan, lagundu ninduen eta desorekatu ninduen; edo beste hau: nire bizitza aldatu zuen eta gazte nintzela erakutsi zidan errealitate latz honek egin dezakeena, pertsona on eta inozenteak jasan
|
dezakeena
.
|
|
|
Noraezean zebiltzanen laurden bat gazteak ziren, eta New Deal aren National Youth Administrationengatik izan ez balitz kopurua askoz handiagoa izango zen. 600 000 bat unibertsitariori eta bigarren hezkuntzako 8 milioi ikasleri egun erdiko lanak eman zizkien; horrela ikasten jarrai
|
zezaketen
eta merkatutik at zeuden.
|
|
|
Epekako salmentaren sistemaren hedapenak erosteko ahalmena manten
|
zezaken
denbora batez, baina ez betirako.
|
|
|
Azkenik Historia izen generikodun ikasgaia, izatez, Espainiako historia da. Estatuak zehazturiko espainiar historiaren oinarri horietatik abiatuz, jakina, erkidego autonomoek beren garapen eta eduki propioak gehitu
|
ditzakete
. Eta horixe da EAEko gobernuak egin duena azken ikasgai horrekin10, bertan euskal historiako edukiak erantsiz, baina Estatuak ezarritako eskematik abiatuz ezinbestean.
|
|
|
Aldiz Iparraldeko historia nekezago txerta zitekeen Espainiako epealdietan, eta horregatik, ahalegin batzuk gora behera, nahiko bazterturik geratzen da. Hola bada, ikasleek ikasgai honen bidez euskal historia ikasteko izan
|
zezaketen
aukera espainiar abiapuntuak distortsionatua geratzen da.
|
|
|
Egitura orokor honi zuzenketaren bat egitekotan, 10 atala nik 0 atalarekin elkarturik emango nuke, ondoren esango dudan moduan. Aipa
|
ditzadan
bada, atal desberdinak banan.
|
|
|
Gure adiskide koadrila, familia, auzoa, kirol taldea, adina, hobby a, generoa, aukera sexuala, klase soziala, erlijioa, herria, nazioa, kontinentea, humanitatea... Hainbat identitate izan
|
ditzakegu
, eta horien iragana interesa dakiguke. Euskal Herriaren historia ere motibo beragatik lantzen da:
|
|
|
–Foru legea? eskemak Hegoaldeko historia laburtzeko balio
|
dezake
baina ez Euskal Herri osokoa. Egokiagoa litzateke. Politika:
|
|
|
Kadizko Konstituzioa?. Historia jakin gabe hau irakur
|
dezan
euskaldun batek Euskal Herria bere independentziaren aldeko gerran aritu zela ulertuko du. Ez bada.
|
|
|
(edo inoiz irakur daitekeen. Frantsestea?) egokiak direnik: Antonio Zavalak behin adierazi bezala, Hegoalderako balio
|
lezake
, baina kontuan izanik, frantses, horietako asko Iparraldeko euskaldunak zirela, haien ikuspegitik. Espainolada?
|
|
|
Industrializazioaren gaitik Euskal Autonomia Estatutura ere zuzenean salto egiten da, arteko erregimen politikoen aipamenik egin gabe (Errestaurazioa, Primo de Riveraren diktadura, II. Errepublika). Ez dut esaten erregimen guzti horiek xeheki azaldu behar direnik, baina uste dut industrializazioa edo euskal estatutua zein testuingurutan azaldu ziren aipatu litzatekeela, airean zintzilik sortu zirela eman ez
|
dezan
.
|
|
|
1914/ 18tik 1936/ 45era, gerra eta gerrarte epe ezegonkorra (lehen mundu gerraren ondoren Europa osoan, XIXtik zetozen sistema liberal kontserbadoreak krisian sartu baitziren, alternatiba liberal demokratiko, komunista, zein faxistak agertuz; eta giro ezegonkor hau azkenean gerra berrietan lehertu zen. Hor koka
|
ditzakegu
Euskal Herrian eragin zuten diktadura desberdinak, errepublikak zein gerra zibil eta mundialak); 1945etik gure egunetara, atlantismoa eta Europaren eraikuntza aldia (gerra ostean mendebaldeko Europa estatubatuar orbita atlantiarraren pean geratu zelarik, multzo honen baitan zati batek, Alemania Frantziak gidatuta, europar eraikuntza abiatu zuen, Ipar Euskal Herria barne hartuz; eta beste zati bat... Era horretara periodizazio propio bat ehundu dugu, guztiz independentea izan ez arren, gutxienez autonomoa (ez autonomikoa) eta estatuena baino testuinguru zabalagoan kokatuko dena.
|
|
|
Ez dut esan nahi historia ezin balia daitekeenik aldika balio konkretuez gogoeta egiteko, baina historia ezin bihur daiteke balioen inguruko ikasgai baten ordezkoa (eta ohar honek ez du soilik euskal historiarako balio baizik berdin munduko historia ikasgaietarako zein beste edozein historiarako). Historiak, nire ustez, bere baitatik bultza
|
dezakeen
baliorik baldin badago akaso mundua ulertzeko zentzu kritiko orokor bat izan daiteke, ez asko gehiagorik (besterik da historiako gaiak balio konkretuaz gogoeta egiteko erabiltzea).
|
|
|
Inplizitu doa Euskal Herria izeneko lurralde bat dela, nahiz gero ez den bere hedadura inon zehazten eta de facto Hego Euskal Herrira mugatzen den kontzeptuen egitarauan. Ikasgai honek susta
|
ditzakeen
euskal balioen artean. Euskal Herriaren historia hobeto ezagutzeko interesa eta jakin mina sortzea, lauso bat eta, ondare historikoa ezagutu eta kontserbatzeko interesa piztea:
|
|
|
bai Euskal Herrikoa eta bai norberaren eskualdekoa ere? aurki
|
ditzakegu
(azken hau artxibo, museo eta gisakoei dagokiela). Beraz inon ez dira euskara, Euskal Herria eta euskaldungoa esplizituki agertzen ikasgai honen subjektu historikoa definitzen duten abiapuntu gisa, ezta beren baitako ondare eta balio gisa.
|
|
|
Halaber normalean ez da zehazten espainiar historiak, espainiar edukidun zeintzuk balio bultzatu nahi dituen. Hala ere, Batxilergoko bigarren kurtsoko espainiar Historia ikasgaiari dagokion dekretuan, bai aurki
|
ditzakegu
espainiar balioen zehaztapen batzuk: –Adquirir una visión de la evolución histórica de España en su conjunto y en su pluralidad?,. Consolidar actitudes y hábitos de tolerancia y solidaridad entre los diversos pueblos de España, respetando y valorando positivamente los aspectos comunes y las diferencias?... 19 Beraz Espainia ezaugarri amankomun zein pluralak dituen multzotzat hartzen da dekretuan, eta ikasleei ezaugarri bikoitz horrekiko onespena sorrarazi nahi die.
|
|
|
Helburu teoriko gisa egokiak dira, nahiz batzutan 16 urteko ikasle baten gaitasunak kontuan izanik gehiegizkoak ere badiren(, zuzeneko eta zeharkako iturri historikoak bildu, erabili, aztertu, hipotesiak planteatu eta ondorioak atera dituzte?: historialari profesional bati eska dakiokeena da hori, ez hainbeste ikasle batek egin
|
dezakeena
) 20.
|
|
|
Beraz pertsona aproposa zen bai bere maila akademikoagatik zein hezkuntza arloko bere esperientziagatik gisa honetako curriculum proposamen bat aurkezteko. Lastima heriotza ustekabekoak eraman berri duela, oraindik aski gazte eta anitz eman
|
zezakeenean
. Bere oroitzapen eta obra utzi digu, euskal historialari guztiontzat eredu dena.
|
|
|
Ez dut orain eduki horien analisi azalekoa baino egingo, zertzelada batzuk ematera mugatuz. Hasteko aipa
|
dezaket
euskal periodizazio autonomo bat antzeman daitekeela, Iparralde/ Hegoalde bikoiztasuna saihestuz eta Frantzia zein Espainiaren parean haien neurriko Europako beste herrialde edo eskualde aipagarrien gaiak jasoz. Zentzu horretan ikusmira zabala antzematen zaio proposamenari,, norbere naziora?
|