|
2013
|
|
|
Hilketa hori agintzeagatik, San Anbrosiok ukatu egin zion jaunartzea Teodosiori, katedralean penitentzia egin arte, eta penitentzia egin beharra izan zuen Teodosiok. Nolanahi den ere, kristautasunak
|
ez
omen zuen eragin handirik izan zuzenbide pribatuaren gainean. Legeria eta kristautasuna ez ziren gatazkan aritu, edo, behintzat, gutxitan aritu ziren halakoetan.
|
|
|
Nolanahi den ere, kristautasunak ez omen zuen eragin handirik izan zuzenbide pribatuaren gainean. Legeria eta kristautasuna
|
ez
ziren gatazkan aritu, edo, behintzat, gutxitan aritu ziren halakoetan. Esate baterako, Augustoren lege batek zelibatua zigortu zuen, horrekin jaiotza tasa gehitu nahi zuelako herritarren artean; baina, gero, Augustok lege hori ezeztatu egin zuen.
|
|
|
Formulen prozedura bertan behera utzi zen; prozedura horretan, akzioak bi fase zituen: bata, magistratuak zuzentzen zuena, eta, bestea, aditu
|
ez
zen baten esku zegoena. Prozedura horren ordez, cognitio deiturikoaren prozedura ezarri zen.
|
|
|
Alabaina, iudexa aditu
|
ez
zenean, horrek epaia emanez gero, epai horren aurka ezin zen gora jotzerik aurkeztu. Historian zehar, aditu ez zen horren erabakia alternatiba moduan itxuratu zen, ordaliaren emaitzan oinarritutako erabakiari begira.
|
|
|
Alabaina, iudexa aditu ez zenean, horrek epaia emanez gero, epai horren aurka ezin zen gora jotzerik aurkeztu. Historian zehar, aditu
|
ez
zen horren erabakia alternatiba moduan itxuratu zen, ordaliaren emaitzan oinarritutako erabakiari begira. Jainkoaren epaitza zen, beraz, eta ezin zitekeen Jainkoaren epaitzaren aurka gora jotzerik aurkeztu.
|
|
|
Bestalde, Inperioko kantzelaritzaren zerbitzupean ziharduten langileez gain, eta jurisdikzio sistemako organo desberdinak osatzen zituzten epaileez gain, probintziako gobernadoreek eta barrutietako vicarius deiturikoek aholkulari juridikoa behar zuten. Aholkulari horiek izena eman gabe lan egiten zuten, eta, Paulo edo Ulpiano alde batera utzita,
|
ez
zuten asko lagundu literatura juridikoa gara zedin. Egiatan, juristen kopurua ez zen txikitu, baina haien kalitatea nabariro gutxitu zen.
|
|
|
Aholkulari horiek izena eman gabe lan egiten zuten, eta, Paulo edo Ulpiano alde batera utzita, ez zuten asko lagundu literatura juridikoa gara zedin. Egiatan, juristen kopurua
|
ez
zen txikitu, baina haien kalitatea nabariro gutxitu zen. Jakintsuenek, gure aroko bigarren mendean, zuzenbidea aztertzeko joera izan zuten, baina orain zuzenbidetik aldendu egiten ziren.
|
|
|
Juristen kalitateari buruzko arazoa alde batera utzita, formulen prozedura bertan behera uzteak hainbat ondore ekarri zituen zuzenbidearen esparruan. Orduko
|
ez
zen beharrezkoa formula zehatza erabiltzea. Aitzitik, akzioa egikari zitekeen, demandaren lege oinarriak zehatz mehatz identifikatu gabe.
|
|
|
Maiz sarri, pertsona berberak izaten zituen gauza zehatzaren gaineko jabetza eta edukitza; baina onartuta zegoen zerbaiten jabe izatea, hau da, jabetza titulua izatea, beste inork gauzaren edukitza fisikoa zuen bitartean. Jabeak, edukitzarik
|
ez
zuenean, akzio zehatza erabil zezakeen bere mesederako, hain zuzen ere, vindicatio izenekoa. Akzio horren bitartez, gauza berea zela alegatzen zuenez gero, jabeak, erreibindikatu?
|
|
|
Izan ere, kontratuaren ondorioz, saltzaileak jabetza eskualdatzeko eginbeharra zuen, eta erosleak, berriz, prezioa ordaintzeko eginbeharra. Alabaina, kontratuak
|
ez
zeukan zuzeneko ondorerik jabetzaren gainean. Ematea gauzatu arte, jabetza saltzailearen esku zegoen, eta ematea gauzei buruzko zuzenbidearen barruan zegoen kokatuta.
|
|
|
Horrekin batera, gobernu zentralak gero eta kontrol gutxiago ezartzen zuen probintzien gainean. Bi gertaera horiek eragin zuten zuzenbide erromatarra orduko alderdi guztietan bera
|
ez
izatea. Lehen, zuzenbide erromatarra eraberekoa zen, herritar guztiei aplikatzeko modukoa, herritarrok non bizi ziren kontuan hartu gabe.
|
|
|
Zuzenbide erromatarrak, probintziaz probintzia, aldaera horiek zituenez gero, aldaera horiei tokiko ohituren kategoria eman zitzaien. Ordu arte, tokiko ohituraren eta zuzenbide orokorraren arteko harremanak
|
ez
dira iskanbilatsuak izan. Jurista klasikoen ustez, legearen jatorria sarri askotan ohitura izan arren, ohitura zuzenbide bilakatzen zela, bakar bakarrik, zuzenbidearen iturri aitortuetatik baten bitartez iragazten zenean, hala nola, Inperioko erreskriptoaren bitartez edota magistratuaren ediktuaren bitartez.
|
|
|
Nolanahi den ere, tokiko esparru hutsean ohituraren bat izanez gero, ohitura hori baliozkoa izan zitekeen, zuzenbidearen aurkakoa barik, zuzenbidearen osagarri baldin bazen. Esate baterako, salerosketari buruzko arauek alderdiei ahalbidetzen zieten kontratuaren gorabeherak eurenez finkatzea; horrekin batera, arauek zenbait erregela aplikagarri ematen zituzten, harremanei buruzko gaietatik baten inguruan alderdiek beren beregi ezer hitzartu
|
ez
zutenerako. Erregela horietatik bat zen, hain zuzen ere, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio kasuetarako.
|
|
|
Hari bertsutik, Julianok, gure aroko II. mendeko jurista izan zenak, hauxe baieztatu zuen: idatzizko legeek liluratu egiten gaituzte, besterik gabe, herriaren erabakiz onartuak izan direlako; arrazoi berberaren ondorioz, herriak onetsi duena, idatzita egon
|
ez
arren, liluragarri izan litzateke guretzat. Zein desberdintasun dago, bada, herriak botoaren bitartez azaldutako adierazpenen eta herriak bere jokabidearen bitartez azaldutako adierazpenen artean?
|
|
|
Julianoren testua (D. 1, 3, 32), guri heldu zaigun modu horretan, ondorio logiko honekin bukatzen da: zuzenbide idatzia ere indarrik gabe gera daiteke, dela legegileak horixe agintzen duelako, dela gizarteak, zuzenbide hori, erabili
|
ez
–eta isilik horixe erabaki duelako; beste modu batera esanda, herriak idatzizko zuzenbidea indargabetu dezake, zuzenbide idatziaren aurkako praktikak eginez.
|
|
|
Garai horretako jurista praktikoek, egia esan, ez zuten gaitasunik, ezta irizpide propiorik ere, kontsultatu beharreko lanak zein ziren esateko; eta
|
ez
zekiten zer egin kontsultatutako lanen artean desadostasunak zeudenean. Inperioak gida-lerroren bat ematea nahi zuten jurista horiek, eta halakoa jaso zuten, jaso ere, K. o.
|
|
|
|
Ez
da gure egunetara heldu Teodosioren Kodearen jatorrizko testua; baina, hein handi batean, hori berregitea lortu da. Behe Inperioaren historia politikoa, ekonomikoa eta juridikoa zein izan ziren jakiteko, horixe da iturririk garrantzitsuena.
|
|
|
Behe Inperioaren historia politikoa, ekonomikoa eta juridikoa zein izan ziren jakiteko, horixe da iturririk garrantzitsuena. Nolanahi ere,
|
ez
da erabiltzeko erraza, beraren hizkera jasoa, eta, askotan, iluna delako. Dirudienez, Inperioko ofizialek kode horretako konstituzioak prestatu zituztenean, haientzat garrantzitsuagoa zen Inperioaren legeriak inperio burokraziaren ospea islatzea, konstituziomanuak bete behar zituztenentzat haiek ulergarri egitea baino.
|
|
|
lur osoko argirik distiratsuena itzuli da eta Inperioak bere burua galdu du (Ezekielen iruzkinari hitzaurrea, 1). Italiako bizitza juridikoa
|
ez
zen berriro piztuko behin gerra bukatuta. 451 urteko konstituzio batean, Valentiniano III.ak deitoratu zuen zenbait eskualdetan epaile eta abokatu urri izatea, eta, eskualde horietan, nekez bilatzea, edo, okerragoa zena, ez egotea zuzenbidea zekienik (Nov.
|
|
|
Italiako bizitza juridikoa ez zen berriro piztuko behin gerra bukatuta. 451 urteko konstituzio batean, Valentiniano III.ak deitoratu zuen zenbait eskualdetan epaile eta abokatu urri izatea, eta, eskualde horietan, nekez bilatzea, edo, okerragoa zena,
|
ez
egotea zuzenbidea zekienik (Nov. Val.
|
|
|
Tribu germaniarrek lortu berria zuten independentzia, eta euren burua gainezka ikusi zuten, hainbat gizabanako erromatizaturi orokorrean ahalbidetu zitzaielako euren erakunde juridikoak iraunaraztea. Horrela, zuzenbideari izaera pertsonalista eratxiki zitzaion, germaniarrek euren zuzenbide propioa baitzuten; gainera, germaniarrek
|
ez
zuten inolako ahaleginik egiten euren zuzenbidea beste inori ezartzeko. Herri horiek bilakatu ahala, eurentzat beharrizana zen tribuen legeak idatziz jasotzea.
|
|
|
Herri horiek bilakatu ahala, eurentzat beharrizana zen tribuen legeak idatziz jasotzea. Nabarmentzeko modukoa da
|
ez
zituztela lege horiek idatzi euren hizkuntza propioetan, baizik eta burokrazia eta zuzenbidearen hizkera horretan, latinez, alegia. Kopiatzaile galiar erromatarrez baliatu ziren horretarako, haiek ohituta baitzeuden zuzenbide erromatarraren lexikoa erabiltzeko zeregin horretan.
|
|
|
Helburu hori lortzeko, ezkontza mistoak debekatu zituen. Horrek
|
ez
zuen eragotzi, ordea, beste gai batzuetan, zuzenbide erromatarraren zuzeneko eragina begi bistakoa izatea. Horixe gertatu zen, kasurako, honako arau hau aplikatzean:
|
|
|
Teodorikoren ediktua, edukiaren aldetik zuzenbide erromatarra bazen ere, erromatarrei eta godoei aplikatu zitzaien. Ediktuaren iturriak zehaztuta
|
ez
badaude ere, iturri horietatik batzuk izan ziren, zalantzarik gabe, Teodosioren Kodea (Inperioaren legeria jasotzen zuena) eta horren bi aurrekariak (Codex Gregorianus eta Codex Hermogenianus deiturikoak); Teodosioren osteko nobelak (novellae constitutiones); Pauloren sententziak (ziur asko, denboraldi klasikoaren ostean, maisuaren iritzi labur batzuk hautatu eta horiekin osatutako bilduma); eta,...
|
|
|
Konstituzio horiez gain, bertara bilduta daude, halaber, Pauloren epaiei buruzko laburpenak eta Epitome Gai izenekoa oso osorik (zehatz esateko, Gaioren Erakundeak deiturikoaren bertsio galiarra). Era berean, Teodosioren aurreko bi kodexen laburpenak daude bilduta lan horretara; alabaina, kodex horiek bilduma pribatuak izan ziren,
|
ez
, ordea, ofizialak, eta, ondorenez, ez zuten lex deiturikoen tratamendua izan, baizik eta Ius deiturikoarena. Bukatzeko, bada bertan Papinianoren zati bat; bistan denez, zati hori tartekatu zen, jurista horren ospea aintzakotzat hartuta.
|
|
|
Konstituzio horiez gain, bertara bilduta daude, halaber, Pauloren epaiei buruzko laburpenak eta Epitome Gai izenekoa oso osorik (zehatz esateko, Gaioren Erakundeak deiturikoaren bertsio galiarra). Era berean, Teodosioren aurreko bi kodexen laburpenak daude bilduta lan horretara; alabaina, kodex horiek bilduma pribatuak izan ziren, ez, ordea, ofizialak, eta, ondorenez,
|
ez
zuten lex deiturikoen tratamendua izan, baizik eta Ius deiturikoarena. Bukatzeko, bada bertan Papinianoren zati bat; bistan denez, zati hori tartekatu zen, jurista horren ospea aintzakotzat hartuta.
|
|
|
Praktikan, bisigodoen lan honek bere agintea hedatu zuen frankoen erreinura ere; bisigodoek 507 urtean eta burgundioek 532 urtean erreinu horretatik alde egin zutenetik, erreinu hori antzinako Galia osora zabaldu zen. Egiatan, frankoek zuzenbidearen printzipio pertsonalista onartu zuten; baina
|
ez
zuten zuzenbide erromatarrari buruzko bildumarik aldarrikatu. Nahiago izan zuten bisigodoen eta burgundioen zuzenbide erromatarra erabiltzea, eta zuzenbide hori, maiz sarri, frankoen eskuizkribuetatik batera kopiatzen zen.
|
|
|
Mendebaldeko Inperioa kolapsatzean, Ekialdeko Inperioak
|
ez
zuen kalte handirik izan. Kontrara, V. mendearen bigarren erdian, Konstantinopolis eta Beiruteko zuzenbide eskoletan berpiztu egin ziren ikasketa juridikoak.
|
|
|
Justinianoren lege lanaz denaz bezainbatean, enperadoreak zorte handia izan zuen, bere planak betearazteko orduan ondoan izan zuelako Triboniano, ministro bikaina. Ezin da baieztatu haren ideietan eragina izan zuela monarka bisigodoaren jardunak; Justinianok
|
ez
zuen sekula ere hori onartuko. Alarikoren ametsa zen haren mendeko erromatarrei eskaintzea VI. mendeko Galiari egokitutako zuzenbidea.
|
|
|
Justinianoren bildumako zatirik garrantzitsuenak, haatik,
|
ez
zeukan aurrekaririk. Digestoa zen hori (latinez, Digesta; grezieraz, Pandectae), jurista handiek idatzitako zatien antologia.
|
|
|
gutxi gorabehera Digestoaren herenak Ulpianorengan du jatorria eta seirenak Paulorengan; hala ere, lehenengo jurista ezagun batzuen aipamenak, baita Errepublikako azken garaietako batzuenak ere, bertan agertzen dira. Multzo horrek arau mosaiko izugarria eratzen du, neurriz Biblia osoa eta erdiaren parekoa; bildumariek lanari ekin ziotenean erabilitako materialarekin alderatuta, ostera, arauok horren hogeirena ere
|
ez
zuten osatuko, Justinianok berak esan bezala. Testuak titulutan antolatzen dira, bakoitza gai bati buruzkoa izanda, eta guztira berrogeita hamar liburu osatzen dituzte.
|
|
|
Biltzaileek zati bakoitzaren iturria zehaztu
|
ez
ezik, iturri hori testuan ere sartu behar zuten, inskripzio berezia eginda. XIX. mendean Bluhme irakasle alemaniarrak inskripzio horien azterketa egin eta hauxe frogatu zuen:
|
|
|
3.Ibilbide hori areagotzen da aldi horretan, euskal legelariak baitira zuzenbide zibilean
|
ez
ezik, zuzenbide kanonikoan ere adituak (iuris utriusque), bi zuzenbide horiek direla euren jarduera eta egineren ardatzak. Hurbiletik ikusten dute juristek orduko hartan errenazimendu garaiko teologia morala.
|
|
|
6 Halako harremanek euren lorratza utzi dute zuzenbidearen hizkuntzan. Hartara, Euskal Herriko herrialdeek esparru juridiko bateratu eta beregaina osatu
|
ez
arren, Foru herrialde desberdinek euren zuzenbidea adierazten dute hizkuntza erromantzeen bidez (gaztelania, okzitanoa, frantsesa?). Euskara bera bizirik eta gizartean erroturik dago, horiekin batera Euskal Herrian eta maila apalean bada ere, hizkuntza juridikoa da.
|
|
|
7.Ezin, ostera, atariko hau amaitu Euskal Herritik, beste kontu baten berririk eman gabe. Askok ezagutu
|
ez
arren, zuzenbide erromatarra ere, egun, aplikagarri gerta daiteke Nafarroan, alegia, sistema bizia dela zenbait kasutan nafarren artean. Halaxe zehazten du indarrean dagoen Nafarroako Bildumak (1973) bere 1 legean, euskarazko testua aipatzen dela:
|
|
|
lehen lehena, euskaraz emanak, bere kultura juridikoaren osagai esanguratsuak, historian zehar zedarriztatu eta ondu direnak, horien ibilbidearen laburpen egokia emanez; bigarrena, horien egilea bera, Peter Stein, sona handiko idazlea. Esan gabe doa, horren ikuspegia erabilgarria dela legelari diren eta
|
ez
direnentzat. Hirugarrenez ere, euskarazko itzulpen egokia lortzea izan da helburu, hizkuntzaren kalitatea eta zehaztasun juridikoa bilatzen dituena.
|
|
|
Izatez, onomastika eta toponimia izan ditu kezkaburu sarritan eta horretarako erabili dira jada zehaztutako irizpideak, Tomas y Valiente zenaren Zuzenbidearen historia (1999) liburua euskaratzeko zertuak eta borobilduak. Horren egokitzapenak, zernahi gisaz, itzultzaileon erantzukizunekoak dira eta
|
ez
beste inorenak.
|
|
|
Greziarrek sakon hausnartu zuten zuzenbidearen izaeraz eta horrek gizartean betetzen duen eginkizunaz, baina Greziako estatu desberdinen, egiazko? zuzenbideak
|
ez
zuen goi mailako garapenik izan, eta, horren ondorioz, zuzenbidearen zientzia Grezian hastapenetan baino ez zen geratu. Erromatarrek, aldiz, ez zuten arreta handirik jarri zuzenbidearen teoriaren gainean; are gehiago, zuzenbidearen filosofia, neurri handi batean, greziarrengandik bereganatu zuten.
|
|
|
Greziarrek sakon hausnartu zuten zuzenbidearen izaeraz eta horrek gizartean betetzen duen eginkizunaz, baina Greziako estatu desberdinen, egiazko? zuzenbideak ez zuen goi mailako garapenik izan, eta, horren ondorioz, zuzenbidearen zientzia Grezian hastapenetan baino
|
ez
zen geratu. Erromatarrek, aldiz, ez zuten arreta handirik jarri zuzenbidearen teoriaren gainean; are gehiago, zuzenbidearen filosofia, neurri handi batean, greziarrengandik bereganatu zuten.
|
|
|
zuzenbideak ez zuen goi mailako garapenik izan, eta, horren ondorioz, zuzenbidearen zientzia Grezian hastapenetan baino ez zen geratu. Erromatarrek, aldiz,
|
ez
zuten arreta handirik jarri zuzenbidearen teoriaren gainean; are gehiago, zuzenbidearen filosofia, neurri handi batean, greziarrengandik bereganatu zuten. Erromatarren iritziz, hori baino askoz ere interesgarriagoa zen banakako jabetza zein erregelek gobernatzen zuten eta jabetzaren ondoriozko akzioak zein ziren aztertzea.
|
|
|
Haien arrazoinamendua, teknikaren ikusmiratik, nagusitu egin zen, eta, nagusitasun tekniko horren ondorioz, guztiz erakargarri bihurtu da garai guztietako juristentzat. Arrazoi berbera dela medio, zuzenbideko aditu
|
ez
direnak nekez uler dezakete zuzenbide erromatarra. Zuzenbide horren merituak, tamalez, ez dira artearenak edota galtzadenak bezain erakargarri.
|
|
|
Arrazoi berbera dela medio, zuzenbideko aditu ez direnak nekez uler dezakete zuzenbide erromatarra. Zuzenbide horren merituak, tamalez,
|
ez
dira artearenak edota galtzadenak bezain erakargarri. Edozein kasutan ere, mendeetan zehar, zuzenbide erromatarrak eginkizun garrantzitsua bete du, Europako kultura erkidearen ideia sortzeko orduan.
|
|
|
Zernahi gisaz, zuzenbide erromatarrak Europako kulturari egin dion ekarria gaur egun berriro aztertu behar da, eta sakonago aztertu ere. Liburu honen helburua
|
ez
da Koschakerren liburuarekin lehian sartzea. Aitzitik, beronen helburua jarraikoa da:
|
|
|
Plebeioen taldea zenbakiz handiagoa zen, baina askoz ere abantaila gutxiago zituen talde horrek hainbat arlotan. Pontifize guztiak patrizioak ziren, eta, zentzuzkoa denez, plebeioen susmoa zen, pontifizeek egintza zehatz batzuen baliozkotasunari buruz erabakitzen zutenean, erabaki horiek beti bidezkoak
|
ez
zirela. Plebeioen iritziz, kasuak gertatu baino lehenago, ohiturazko zuzenbidea idatzita egonez gero, hori plebeioen mesederako izango zen.
|
|
|
Bilduma forma egokiz aurkeztu zitzaion herritarren biltzarrari, eta horrek onetsi egin zuen. Onespena eman arren, biltzarrak
|
ez
zuen uste izan lege berria zuzenbide zaharraren ordezkoa zenik; aitzitik, zehaztasun handiagoarekin finkatu zen betidanik eta orokorrean zuzenbidea (Ius) izan zena. Behin zuzenbide hori testu batera bilduta, lex bihurtu zen (de legere, adieraztea?
|
|
|
Bilduma horren aginduek zuzenbidearen arlo guztiak barneratu zituzten, baita zuzenbide publikoa eta zuzenbide sakratua ere. Jatorrizko testuak
|
ez
du gure egunok arte iraun. Zernahi gisaz, geroko idazkietan hainbat eta hainbat aipamen egin dira hari buruz, eta, ondorenez, haren edukiak, oinarrian bederen, berreraikitzeko modukoak izan dira.
|
|
|
Zernahi gisaz, geroko idazkietan hainbat eta hainbat aipamen egin dira hari buruz, eta, ondorenez, haren edukiak, oinarrian bederen, berreraikitzeko modukoak izan dira.
|
Ez
dago argi hasieran zein hurrenkeratan zeuden bilduta zati horiek. XIX. mendeko ikertzaileen bertsioek, bilduma modernoetan jaso diren horiek, ziur asko gehiegikeriaz jokatzen dute legearen izaera sistematikoa azpimarratzerakoan.
|
|
|
–XII Taulak? izeneko bildumak
|
ez
zuen arautzen guztientzat ezaguna zen eta guztiek onartzen zuten zuzenbidea; haatik, arlo jakin batzuek eztabaida sorrarazi zutelako, arlo horietan jarri zuen testuak azpimarra. Oinarrian, bilduma horretako erregelak ez ziren plebeioen mesederako izaten; baina erregelok izatea abantaila zen haientzat, behintzat bazekitelako zer gerta zitekeen.
|
|
|
izeneko bildumak ez zuen arautzen guztientzat ezaguna zen eta guztiek onartzen zuten zuzenbidea; haatik, arlo jakin batzuek eztabaida sorrarazi zutelako, arlo horietan jarri zuen testuak azpimarra. Oinarrian, bilduma horretako erregelak
|
ez
ziren plebeioen mesederako izaten; baina erregelok izatea abantaila zen haientzat, behintzat bazekitelako zer gerta zitekeen. Esate baterako,. XII Taulak?
|
|
|
izeneko bildumak xehe xehe garatu zituen prozedurako arauak; horrela, herritarrek jakin zezaketen euren burua nola defendatu, auzitegietara jo gabe, eta zer egin behar zuten, hala zenean, auzitegietan prozedura eragiteko. Errepublikaren lehenengo garaietan, funtzionario gutxi batzuen ardura zen lesiodunei laguntasuna ematea, jasandako kalte galeren ordaina jaso zezaten; horrela, lesiodun horiek
|
ez
zuten euren kabuz jardun behar, lege makineria abian jartzeko. Kasu jakin batzuetan, nork bere burua defendatzea onartu egiten zen, erkidegoak oraindik ez zeukalako behar den besteko indarrik, hori uxatzeko.
|
|
|
Errepublikaren lehenengo garaietan, funtzionario gutxi batzuen ardura zen lesiodunei laguntasuna ematea, jasandako kalte galeren ordaina jaso zezaten; horrela, lesiodun horiek ez zuten euren kabuz jardun behar, lege makineria abian jartzeko. Kasu jakin batzuetan, nork bere burua defendatzea onartu egiten zen, erkidegoak oraindik
|
ez
zeukalako behar den besteko indarrik, hori uxatzeko. Hala eta guztiz ere,. XII Taulak?
|
|
|
Liskarra sortuta, alderdiak gauza
|
ez
baziren euren kabuz konponbidea bilatzeko, maiz sarri magistratu baten aurrean agertu behar ziren. Agerraldi horren helburua zen erabakitzea ea eztabaidapeko gaia sar zitekeen zuzenbideak araututako akzioetatik baten esparruan, eta, hala izanez gero, nola jokatu behar zen.
|
|
|
Demandatua, beraz, elkarlanean aritu behar zen, gatazka konpondu ahal izateko. Alabaina, demandatu hori
|
ez
bazen bere borondatez agertzen magistratuaren aurrean, demandatzaileak ahalmena zuen hura behartzeko. Beste modu batera esanda, demandatzaileek behartze ahalmena zuten demandatuen gainean.
|
|
|
Beste modu batera esanda, demandatzaileek behartze ahalmena zuten demandatuen gainean. Ahalmen horren muga zehatzak
|
ez
zeuden finkatuta ohiturazko zuzenbidean, eta, horregatik,. XII Taulak, izeneko bildumak zehatz mehatz arautu zuen nork zuen hori egiteko legitimazioa.
|
|
|
Ondoren, eta betiere lekukoen aurrean, demandatuak muzin egiten bazion errekerimendu horri, demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean agertuko zela ziurtatzeko. Demandatua gaixorik egonez gero, edo adinduna izanez gero, demandatzaileak ezin zuen hura behartu agerraldia egitera, baldin eta
|
ez
bazion garraio modurik eskaintzen; edonola ere, arauak ezarri zuen garraio modu hori ez zela nahitaez izan behar esku ohe burkoduna. Bestalde, baziren egintza zehatz batzuk, gizabanakoak bere kabuz egin ahal zituenak, aurretiaz magistratuarengana jo gabe.
|
|
|
Ondoren, eta betiere lekukoen aurrean, demandatuak muzin egiten bazion errekerimendu horri, demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean agertuko zela ziurtatzeko. Demandatua gaixorik egonez gero, edo adinduna izanez gero, demandatzaileak ezin zuen hura behartu agerraldia egitera, baldin eta ez bazion garraio modurik eskaintzen; edonola ere, arauak ezarri zuen garraio modu hori
|
ez
zela nahitaez izan behar esku ohe burkoduna. Bestalde, baziren egintza zehatz batzuk, gizabanakoak bere kabuz egin ahal zituenak, aurretiaz magistratuarengana jo gabe.
|
|
|
Ziur asko, errepresaliarako aukera hori alderdientzako pizgarria izango zen, alderdiok hitzarmena lor zezaten. Hori dela eta, talioia gertatuko omen zen, bakar bakarrik, ofentsagilearen familiak edo ofentsagileak berak
|
ez
zuenean lortzen ordainketa egiteko beste dirurik. Lesio txikien kasuan, bengantza ez zegoen onartuta; alderantziz, aldez aurretik diru kopuru finko batzuk ezarrita zeuden konpentsazio gisa.
|
|
|
Hori dela eta, talioia gertatuko omen zen, bakar bakarrik, ofentsagilearen familiak edo ofentsagileak berak ez zuenean lortzen ordainketa egiteko beste dirurik. Lesio txikien kasuan, bengantza
|
ez
zegoen onartuta; alderantziz, aldez aurretik diru kopuru finko batzuk ezarrita zeuden konpentsazio gisa.
|
|
|
Aurreko zuzenbide erromatarrean, familia zen unitate interesgarria. Zuzenbide horrek
|
ez
zuen ardurarik jartzen familiaren barruan gertatzen zen horretan. Familiakideen arteko harremanak gai pribatuak ziren, eta erkidegoak ez zuen horietan eskurik hartzen.
|
|
|
Zuzenbide horrek ez zuen ardurarik jartzen familiaren barruan gertatzen zen horretan. Familiakideen arteko harremanak gai pribatuak ziren, eta erkidegoak
|
ez
zuen horietan eskurik hartzen. Are gehiago, familiak trafiko juridiko ekonomikoan jardun zezan, familiaburuak zuen haren ordezkaritza.
|
|
|
Zuzenbidean
|
ez
zegoen akzio zibilik, giza hilketaren kasuak jasotzeko. Kasu horietan, magistratuak, erkidegoaren izenean, ofentsagilea pertsegitzeko ekimena bereganatzen zuen, eta, horrela, familia bengantzak zabaltzea eta odola isurtzea saihesten zuen.
|
|
|
–XII Taulak? deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak
|
ez
bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar.
|
|
|
deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan,
|
ez
zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar. Epe horretan, demandatzaileak, kateatua?
|
|
|
deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak
|
ez
bazuen ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar. Epe horretan, demandatzaileak, kateatua?
|
|
|
deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo
|
ez
bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar. Epe horretan, demandatzaileak, kateatua?
|
|
|
hartzekodunak berari zegokion zatia baino ezin zuen ebaki, eta, hori baino gehiago ebakiz gero, bere kreditua galtzen zuen. Bistan denez, hori aurrerakin bat besterik
|
ez
da, Shakespeareren Veneziako merkataria deiturikoan, Portziak Shylocken aurka azaldutakoari begira.
|
|
|
izeneko legeak zenbait aldarazpen izan zituen. Hala nola, zorduna epaiketa bidez kondenatua izan zenean zorra ordaintzera, zordun horren hartzekodunek
|
ez
zeukaten baimenik hura hiltzeko; aitzitik, zordunari ahalbidetu behar zioten, derrigortutako lanen bitartez, zorra ordain zezan. Areago oraindik, geroago prozedura zehatza ezarri zen, zordunaren porrota adierazteko, haren ondasunak nahitaez salduta, hartzekodunen mesederako.
|
|
|
–XII Taulak? izeneko bilduma indarrean egon zen bitartean,
|
ez
zegoen inolako lege mekanismorik, harreman horiek borondatez hautsi ahal izateko. Aitak bere semeak esplotatu ahal zituen eta horiek sal zitzakeen, behartutako lanak egin zitzaten.
|
|
|
Hala eta guztiz ere, behin erregela emantzipazioari buruzkoa zela ulertuta, jarraikoa defendatu zen: semeen kasuan, nahitaezkoa zen hiru salmenta egitea;
|
ez
, ordea, alaba eta iloben kasuan, halakoetan nahikoa baitzen salmenta bat bakarrik, emantzipazioa gerta zedin.
|
|
|
Dena den, juristarik kontserbadoreenak ere eroso zeuden honako ideia honekin: emantzipazioa bazegoen jasota,
|
ez
esanbidez, bai, ordea, isilbidez,. XII Taulak, izeneko lege horretan, eta, ondorenez, ez zen ulertu behar legea oso osorik eraldatzen zenik.
|
|
|
emantzipazioa bazegoen jasota, ez esanbidez, bai, ordea, isilbidez,. XII Taulak? izeneko lege horretan, eta, ondorenez,
|
ez
zen ulertu behar legea oso osorik eraldatzen zenik.
|
|
|
Errepublika garaiaren zatirik luzeenean, zuzenbidea garatu zen,
|
ez
hainbeste legegintza eta interpretazioaren bitartez, ezpada lege konponbideen gaineko kontrolaren bitartez. Jatorrian, akzio juridikoaren lehenengo zatia tekniko eta formala zen; akzio kopurua mugatuta zegoen, eta, guztietan ere, hasteko, ahozko adierazpena egin behar zen, aurretiaz zehaztutako baldintzetan, eta betiere magistratuaren eta demandatuaren aurrean.
|
|
|
Bi kontsul horiek erregearen ordez jarri ziren estatuaren burutzan, eta eurek bereganatu zuten gobernu jarduera guztien gaineko erantzukizuna. Justizia administrazioa haien eginkizunetatik bat besterik
|
ez
zen; baina prozedurak berrikuntzarako eremu txikia ahalbidetzen zuen. Erroma hedatu zenean, magistratu berezi baten kargua sortu zen K. a. 367 urtean.
|
|
|
Horri pretore deitu zitzaion, urtean urtean hautatzen zen eta haren eginkizun bakarra zen justizia administratzea. Egiatan,
|
ez
zeukan horretarako heziketa berezirik, baina, ustez behintzat, berak gainbegiratu behar zuen akzio juridiko bakoitzaren alde formala. Pretoreak akzioaren bi aldeak finkatzen zituen:
|
|
|
Magistratua eskuduna zen lehenengo zatian, eta zati hori, dudarik gabe, oinarrizkoa zen; baina, egia esateko, bigarren zatia izaten zen, alde handiarekin, denboran zehar gehien luzatzen zena. Erromatarrek ulertu zuten sarri askotan gatazken jatorria
|
ez
zela zuzenbidearen gainean ados ez egotea, hori nahiko argi egon zitekeelako; aitzitik, maiz gatazken jatorria zen egitateen inguruan eztabaida izatea. Hori dela eta, herritar arruntak, juristen eskarmentua izan ez arren, gaitasun osoa zuen kasuan kasuan zer gertatu zen erabakitzeko.
|
|
|
Magistratua eskuduna zen lehenengo zatian, eta zati hori, dudarik gabe, oinarrizkoa zen; baina, egia esateko, bigarren zatia izaten zen, alde handiarekin, denboran zehar gehien luzatzen zena. Erromatarrek ulertu zuten sarri askotan gatazken jatorria ez zela zuzenbidearen gainean ados
|
ez
egotea, hori nahiko argi egon zitekeelako; aitzitik, maiz gatazken jatorria zen egitateen inguruan eztabaida izatea. Hori dela eta, herritar arruntak, juristen eskarmentua izan ez arren, gaitasun osoa zuen kasuan kasuan zer gertatu zen erabakitzeko.
|
|
|
Erromatarrek ulertu zuten sarri askotan gatazken jatorria ez zela zuzenbidearen gainean ados ez egotea, hori nahiko argi egon zitekeelako; aitzitik, maiz gatazken jatorria zen egitateen inguruan eztabaida izatea. Hori dela eta, herritar arruntak, juristen eskarmentua izan
|
ez
arren, gaitasun osoa zuen kasuan kasuan zer gertatu zen erabakitzeko.
|
|
|
Konponbide horietatik gehienek aurretiazko demandak barneratzen zituzten; esate baterako, demandatuak demandatzailearen jabetza haren borondatearen aurka atxiki izana, edota demandatuak demandatzaileari dirua zor izana. Nolanahi den ere, pretoreak formula eman zezakeen, egoera horretarako aurrekaririk izan
|
ez
arren. Kasu horretan, ez zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen.
|
|
|
Nolanahi den ere, pretoreak formula eman zezakeen, egoera horretarako aurrekaririk izan ez arren. Kasu horretan,
|
ez
zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen. Izan ere, pretoreak baieztatzen zuen demandak konponbidea behar zuela eta legeak konponbide hori eman behar zuela.
|
|
|
Konponbide berriak antzinako zuzenbidearen adierazpen modura aurkeztu arte, berrikuntza ezkutatu egin zen. Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa
|
ez
zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte.
|
|
|
Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe
|
ez
zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte. Hari bertsutik, pretoreak jaraunslearen akzioa, hildakoaren jabetza berreskuratzeko balio zuena, eman ahal zion, bakar bakarrik, zuzenbide zibilaren arabera jaraunsle zenari.
|
|
|
Hari bertsutik, pretoreak jaraunslearen akzioa, hildakoaren jabetza berreskuratzeko balio zuena, eman ahal zion, bakar bakarrik, zuzenbide zibilaren arabera jaraunsle zenari. Alabaina, jaraunsle
|
ez
zenari hautabidezko konponbidea eman ahal zion, jabetza eta edukitza eskuratzeko. Subjektuak jabetza gozatzen zuen edukitzaile gisa, jabe gisa baino gehiago.
|
|
|
Juristek idazten zituzten erreskriptoak. Jurista horiek Inperioaren kantzelaritzaren zerbitzupean zeuden, eta, eskuarki, indarreko zuzenbidea adierazi eta argitu baino
|
ez
zuten egiten; oso gutxitan egiten zituzten aldaketa esanguratsuak.
|
|
|
Identifikazio horrek argi erakusten du tokiko erkidegoek Erromako erakundeen eredua bereganatzeko asmoa zutela, inguruabarrek hori ahalbidetzen zuten neurrian. Nolanahi den ere, ekialdeko probintzietan, eta, zehatzago, greziera hitz egiten zuten horietan, antzinako estatu hiriak
|
ez
zeuden orokorrean prest euren zuzenbide tradizionala bertan behera uzteko.
|
|
|
jurista jakin batzuei ahalmena aitortuta, horien guztien iritzia berbera bazen, orduan iritzia lege zela ulertu behar zen. Xedapen horren garrantzia
|
ez
da argi geratu; bai, ordea, praktika zabala zela, eta juristek antzeko kasuetarako emandako iritziak aurrekari gisa aipatzen zirela.
|
|
|
Juristen zuzenbideak, epealdi klasikoan, honako ezaugarri hauek zituen, labur labur adierazita: lehenengo eta behin, subjektu jakin batzuk, zuzenbidearen arloan zihardutenak, guztiz ohituta zeuden euren aitzindariek landutako kontzeptuak erabiltzeko, eta haien iritziak aipatzen zituzten, batik bat, horiekin ados zeudenean, eta, are gehiago, hori gertatzen
|
ez
zenean ere. Bigarrenik, subjektu horien inguruan esan daiteke zuzenbide pribatuaren gaineko ezaupide sakona baino ez zutela.
|
|
|
lehenengo eta behin, subjektu jakin batzuk, zuzenbidearen arloan zihardutenak, guztiz ohituta zeuden euren aitzindariek landutako kontzeptuak erabiltzeko, eta haien iritziak aipatzen zituzten, batik bat, horiekin ados zeudenean, eta, are gehiago, hori gertatzen ez zenean ere. Bigarrenik, subjektu horien inguruan esan daiteke zuzenbide pribatuaren gaineko ezaupide sakona baino
|
ez
zutela. Pretoreak urtebetez ziharduen bere karguan.
|
|
|
Pretoreak urtebetez ziharduen bere karguan. Iudexaren burutzapeko kasuak zein izan eta kasu horiei lotutako egitateak besterik
|
ez
zituen aztertzen iudexak. Eta abokatuek, zuzenbidearen gaineko ezaupideari baino gehiago, argumentazioan izandako trebetasunari ematen zioten lehentasuna.
|
|
|
Hirugarrenik, zuzenbidearen eguneroko praktika zen juristen ardura, eta, horregatik, juristek aise atzematen zuten noiz ziren beharrezkoak arauen aldarazpenak eta eraldaketak. Jurista horiek orokorrean dizipuluak bazituzten ere,
|
ez
ziren ikertzaile sutsuak, egiazko munduaren mugetatik guztiz kanpo zeuden horietarikoak. Bukatzeko, juristek askatasun osoa zuten, kontrako iritziak adierazteko.
|
|
|
Bukatzeko, juristek askatasun osoa zuten, kontrako iritziak adierazteko. Eztabaida juridikoa kasu zehatzen ingurukoa zenez gero, ezinbestean gatazkak sortzen ziren, besterik
|
ez
bada, gatazkotan bi alderdi gutxienez agertzen zirelako, bakoitzak arrazoia izateko uste osoarekin. Horrek ez du esan nahi, ordea, juristek legearen espiritua bortxatzen zutenik, eurei zein bezerok kontsulta egin eta bezero horri mesede egiteko.
|
|
|
Eztabaida juridikoa kasu zehatzen ingurukoa zenez gero, ezinbestean gatazkak sortzen ziren, besterik ez bada, gatazkotan bi alderdi gutxienez agertzen zirelako, bakoitzak arrazoia izateko uste osoarekin. Horrek
|
ez
du esan nahi, ordea, juristek legearen espiritua bortxatzen zutenik, eurei zein bezerok kontsulta egin eta bezero horri mesede egiteko. Aitzitik, juristek prestakuntza berezia zuten, erregela juridiko bakoitzaren mugak zehazteko.
|
|
|
Eta, kasu horretan, nola zehaztu borondate hori? Legea idatzita
|
ez
zegoenean, juristen iritziak ziren legearen oinarri. Alabaina, iritzi horiek ez zeukaten aldez aurretik zehaztutako testu finkoen aginterik, eta, ondorenez, juristek eremu handiagoa zuten zuzenbidea berriro formulatzeko.
|
|
|
Legea idatzita ez zegoenean, juristen iritziak ziren legearen oinarri. Alabaina, iritzi horiek
|
ez
zeukaten aldez aurretik zehaztutako testu finkoen aginterik, eta, ondorenez, juristek eremu handiagoa zuten zuzenbidea berriro formulatzeko.
|
|
|
Eskola horren ardura nagusia zen kasu zehatz eta desberdinetarako konponbideak bilatzea, nahiz eta horrekin batzuetan logika eta arrazionaltasuna bertan behera utzi. Testuak interpretatzeko orduan, eurentzat
|
ez
zen garrantzitsua hitz berberek esanahi desberdina izatea testu desberdinetan. Prokuleiarrek, bestalde, testu guztien interpretazio hertsiaren alde egiten zuten, eta behin eta berriz adierazten zuten hitzek eta esaldiek kasu guztietan esangura bakar eta iraunkorra izan behar zutela.
|
|
|
Horrela, prokuleiarrek analogia erabil zezaketen, zuzenbidea kasu batzuetatik besteetara hedatzeko. Zein eskolatakoak ziren kontuan hartu gabe, juristek
|
ez
zeukaten konfiantzarik printzipioen formulazio generikoekin. Horren arrazoia ez zen, ordea, printzipioak formulatzeko gauza ez izatea.
|
|
|
Zein eskolatakoak ziren kontuan hartu gabe, juristek ez zeukaten konfiantzarik printzipioen formulazio generikoekin. Horren arrazoia
|
ez
zen, ordea, printzipioak formulatzeko gauza ez izatea. Haatik, juristek hauxe uste zuten:
|
|
|
Zein eskolatakoak ziren kontuan hartu gabe, juristek ez zeukaten konfiantzarik printzipioen formulazio generikoekin. Horren arrazoia ez zen, ordea, printzipioak formulatzeko gauza
|
ez
izatea. Haatik, juristek hauxe uste zuten:
|
|
|
Zuzenbidea nolabait antolatzeko prozesu horri hasiera eman zitzaion Errepublikaren azken aldietan, eta, sailkapenak egiteko orduan, metodo greziarren eragina izan zen. Greziarrek eurek
|
ez
zizkioten teknika horiek aplikatu euren zuzenbideari; horren arrazoiak izan zitezkeen, bateko, jurista profesionalik ez egotea, eta, besteko, haien sistema juridikoa garatzeko zaila izatea.
|
|
|
Zuzenbidea nolabait antolatzeko prozesu horri hasiera eman zitzaion Errepublikaren azken aldietan, eta, sailkapenak egiteko orduan, metodo greziarren eragina izan zen. Greziarrek eurek ez zizkioten teknika horiek aplikatu euren zuzenbideari; horren arrazoiak izan zitezkeen, bateko, jurista profesionalik
|
ez
egotea, eta, besteko, haien sistema juridikoa garatzeko zaila izatea.
|
|
|
Hori aintzakotzat hartuta, testamentuaren helburu nagusia zen jaraunsleak izendatzea, jaraunsle horiek, familiaburua hiltzean, haren lekua bete zezaten, hurrengo belaunaldia arte. Gainera, testamentugileak, bere testamentuan, bere jaraunsleak izendatzeaz gain, legatuak egin, puber
|
ez
ziren seme alabentzat tutoreak izendatu eta esklaboak askatu ahal zituen. Jakina denez, jabetza, gizabanakoaren inguruan baino gehiago, familiaren inguruan antolatzen zen.
|