|
2003
|
|
|
Bertso hauen tono didaktikoan argi ikusten da gipuzkoar herritarrek ezezagun zuten historia probintziala irakatsi nahi zitzaiela. Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko
|
egoera
hobeto ulertu eta nola jokatu jakiteko. Muñagorriren bertsoen kasuan, Gipuzkoaren eskubide foralen jatorri historikoa azaldu nahi zen (ohiko historiografiaren araberakoa), hurrengo bertso batzuetan uneko erreibindikazioa ere Foruetara mugatu behar zela esateko.
|
|
|
Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa oso ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta beraz ez dela baztertu behar guztia asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi horren inguruan ikus halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren eraginaz eta Ipar Euskal Herriko
|
egoera
berdintzeko saioaz ikus X. Altzibar (1997: 46) eta Oyharçabal (2001a:
|
|
|
Euskal Herrira egin nuen bidaian neure buruari jarri nion xede nagusietako bat oraindik bizirik iraun zezaketen hondar historiko zaharrenak bilatzea izan zen, baita biztanleriaren antzinako
|
egoeraren
aztarnak aurkitzea ere, dela tradizio zaharren bitartez dela kantu nazionalen bidez. Alta, laster galdu nuen ezer garrantzitsurik aurkitzeko itxaropena. Baliteke, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak.
|
|
|
Zeren erdaldun herritar apalentzat historia lanik ez produzitu arren, idatzi idazten ziren historia lanak erdaraz (goi klaseentat). Aldiz euskararen
|
egoera
diglosikoan, Euskal Herriko goi eta erdi klaseak erdaraz alfabetaturik zeudenez, euskaraz idaztekotan herritar apalentzat idazten zen, eta haientzat ez bazen historia lanik idazten, ez zen euskarazko historia lanik inorentzat idazten. Eta hola, euskarazko historiografiaren agerpena, historia gaiak herritar apalei begira idazteari loturik zegoen.
|
|
|
Sustraien arakatze hau, era apologetikoan eginez gero, prestigiatze operazio soil bihur liteke, norbere arloa tradizio ohoragarri eta luze baten oinordeko bihurtzeko. Baina iraganaren azterketa modu kritikoan ere egin daiteke, egungo
|
egoeraren
iturburuak ikusteko, eta erdi ezezagun zaizkigun aitzindariak ezagutzeko, halabeharrez haien oinordeko zuzenak garela pentsatu beharrik gabe. Euskal historiografiaren kasuan, aurrekariak, hau da, iraganean ondutako euskarazko historia lanak, aurkitu ditugu, baina tradizio historiografikorik gutxi azaldu zaigu:
|
|
|
Izatez Aizpururen ustez (2002: 228), Euskal Herriko erdarazko historiografiak ere ez du erreferentzialtasun handirik lortu, nahiz, gure iritziz, euskarazkoaren aldean aski
|
egoera
sendoan dagoen. Guk euskarazko historiografiak erdarazkoak duenaren antzeko erreferentzialtasun bat erdietsi gura genuke, ez gehiago, ez gutxiago.
|
|
|
2 1 Gasteizko
|
egoera
XVIII.ean
|
|
|
2 3 Aprendiz edo ikasleen
|
egoera
|
|
|
Azkenean automatikoki normalean, ofizial bihurtzen zen, batzuetan abila izan behar zuela zehazten zen arren (azterketa bat edo irakatsi zion edota beste maisuren batzuen onespena eskatuko zuela suposa dezakeguna). Honela, gradua lortuta, denboraldirako kontratatuak ziren tailerretan (haien
|
egoera
ez izatea oso finkoa dakarrena).
|
|
|
Urtean bi aldiz aztertu behar zituzten, eta hori alkate, errexidore eta kapitulareek egiten zuten kobratu gabe. Korredoreek ezin zuten merkatalgorik egin, euren
|
egoera
aprobetxatuz.
|
|
|
Gainera, kontrastea handia zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean; lehenek bizi baldintza eskasak jasan behar zituzten, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta zitzaketelarik (ia mundu guztitik ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin hasi zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen hasi zen, eta gizartearen
|
egoerak
orokorrean onera egin zuela badirudi ere, pobrezia oso handia zen.
|
|
|
Woolf-ek egindako sailkapena jarraituz hiru pobre mota zeuden (Woolf, 1989), hiriaren
|
egoeran
:
|
|
|
Bestaldetik, herriguneetan pobretasun maila nekazaritzako aberastasunaren eta lur jabetzaren arabera aldatzen zen, eta alde menditsuetan
|
egoera
larriagoa zen. Gose krisialdietan herrikoen hiritarantz egindako emigrazioa erabat igotzen zen, egoera larrituz, benefizentziaren erakundeek ezin zutelako denoi aditu.
|
|
|
Bestaldetik, herriguneetan pobretasun maila nekazaritzako aberastasunaren eta lur jabetzaren arabera aldatzen zen, eta alde menditsuetan egoera larriagoa zen. Gose krisialdietan herrikoen hiritarantz egindako emigrazioa erabat igotzen zen,
|
egoera
larrituz, benefizentziaren erakundeek ezin zutelako denoi aditu.
|
|
|
|
Egoera
larri honen aurrean hiriko oligarkiak kezkatzen hasi ziren. Horrela pobreak kontrolatzeko legeak sortu ziren (lehenengo adibidea Ingalaterran daukagu), baina pobreei ez zieten laguntza handirik eman, baizik guztiz kontrakoa, pobreak giltzapetu zituzten eta oso gaizki tratatzen zituzten.
|
|
|
Espainiaren
|
egoera
ekonomikoaren ezaugarri nagusiena feudalismo garatuaren iraupena zen. Gainera, haustura sor zezakeen taldea, hots, burgesia, merkataritzaren eta jarreren bidez elite noblearekin bat eginda zegoen.
|
|
|
Eskaria orokorrean, mende erdira arte, garapenarekin bizi maila igo zuten nekazariek osatzen zuten, batik bat, beraz, maila ertain eta baxuko produktuak saltzen ziren batez ere, eta luxuzkoak gutxixeago. Mendearen bigarren erdialdean, berriz, nekazarien
|
egoera
okerragotzen joan zen koiuntura ekonomikoarengatik (etekin beherakorren legeagatik?) eta errentak hazi egin ziren, ondorioz, eguneroko produktuak gutxiago saltze hasi ziren eta luxuzkoak sarriago (goi mailako taldeen artean, jakina).
|
|
|
Beraz, Araba populazio gutxiko lurraldea genuen eta Emiliano Fernandez de Pinedo-k dioen moduan «Arabak duen panorama demografikoa Gaztelakoa modukoa da» (Fernandez de Pinedo, 1984). Biztanle dentsitate baxua egoteak,
|
egoera
oso onean uzten zuen arabar nekazaria, lanketak nahi beste hazi baitzitzakeen.
|
|
|
Baina hiritarren artean bestelako ohiturak zeuden, adibidez, zaborra leihotik botatzea, kaleetan edozer gauza uztea (gurdien zirkulazioa ere oztopatzen zuena), iturriak eta ibaiak ere guztiz abandonatuak zeuden. Beraz, esan daiteke, higiene falta nabari zela Gasteizen,
|
egoera
larriagotzen zuena izurri garaietan.
|
|
|
Honela Arabako
|
egoera
erraz sar daiteke Europak eta Penintsulak zeukan testuinguruaren egoeraren barruan, jakina, bere izaera propioko ezaugarriak kontuan izanda.
|
|
|
Honela Arabako egoera erraz sar daiteke Europak eta Penintsulak zeukan testuinguruaren
|
egoeraren barruan
, jakina, bere izaera propioko ezaugarriak kontuan izanda.
|
|
|
Honekin guztionekin, hipotesiak bideratzea da sarritan bide bakarra, ez denez deskribapen zehatzik benetako
|
egoera
eta aktibitateez (ez dituzte azaltzen iturri gehienek). Terminologia ezezaguna ere bada, sarri dauden aipamen eskasetan tresna baten izena agertzen baita, baina ez da esaten zertarako zen.
|
|
|
Bada, jende gazte eta aktiboa zen nagusi Europan. Hala ere, hobetzea nabaritu zutenak izan ziren, batez ere, nekazari handiak eta handiak; nekazari pobreek enclosures4 eta beste fenomeno paralelo batzuekin ez zuten haien
|
egoera
asko hobetzen ikusi. Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen joateko beste arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da.
|
|
|
2.1 Gasteizko
|
egoera
XVIII.ean
|
|
|
2.3 Aprendizen
|
egoera
|
|
|
|
Egoera
hau 1976/ 1977 urteetan hasi zen aldatzen. 1976an eman zuen Joseba Agirreazkuenagak UEUko Historia arloko bere lehen hitzaldia, beste askoren aitzindari.
|
|
|
Alde horretatik, egokiagoa izango zen, Historia Ikastaroari buruz hitz egitea eta ez Historia Sailari buruz, baina ohiturak legea egiten duenez, Saila deitu zitzaien UEUko ikastaroak antolatzen zituzten pertsona edota taldeei eta hala jarraitu zitzaien deitzen. Kontuan izan behar da,
|
egoera
ulertzeko, UEUren baliabide urriek ez zutela aukera handirik ematen egitura sendoak sortzeko. Euskal Herriak, Franko hil ondoren, bestetik, bizi zuen aldaketa giroak eta politika lanek zuten lehentasuna askorentzat eta horrek ez zuen lagundu saila trinkotzen.
|
|
|
Erregimenak ardatz finko batzuk ezarri zituen, ekoizpen artistikoa mugatuz eta artea bere onurarako erabiliz. Beraz, garai eta
|
egoera
bakoitzaren arabera funtzio ezberdinak egongo ziren indarrean.
|
|
|
Errusiar iraultza, iraultza propio bezala ulertu zuten, hau da, euren iraultza artistikoa izango balitz bezala. Eurek sortzen ari ziren arte berri horretan, kalean eta ideologian sortzen ari zen
|
egoera
eta pentsaera berriaren isla ikusten zuten. Aurreko erregimenean artista iraultzaile hauek baztertuak egon baziren, erregimen berrian, margolari ofizialak eta arte berriaren igorle izango zirela uste zuten.
|
|
|
Iraultzarekin errealitate berri baten itxaropena itzuliko zen. Iraultzak ate berriak irekitzen zituen jendearen bihotzetan, eta
|
egoera
hobe bateranzko begiradan kokatzen. Era berean, artistengan aldaketa bat gertatuko zen.
|
|
|
Hala ere, kontrakotasunez beteriko
|
egoera
bat agertuko zen. Izan ere, iraultzaren onuradun eta artearen hartzaile izan behar zuena, herria alegia, egoera larrian zegoen, goseak eta gaixotasunek jota.
|
|
|
Hala ere, kontrakotasunez beteriko egoera bat agertuko zen. Izan ere, iraultzaren onuradun eta artearen hartzaile izan behar zuena, herria alegia,
|
egoera
larrian zegoen, goseak eta gaixotasunek jota. Egoera kontraesankor honek artista ugariren ikuspuntua irauliko du, honela, garaiko artearen ordezkariek, hasiera batean iraultza goraipatu eta garai berri honetan konfidantza jarri bazuten ere, benetako errealitatea ezagutzerakoan dezepzio handia jaso zuten.
|
|
|
Izan ere, iraultzaren onuradun eta artearen hartzaile izan behar zuena, herria alegia, egoera larrian zegoen, goseak eta gaixotasunek jota.
|
Egoera
kontraesankor honek artista ugariren ikuspuntua irauliko du, honela, garaiko artearen ordezkariek, hasiera batean iraultza goraipatu eta garai berri honetan konfidantza jarri bazuten ere, benetako errealitatea ezagutzerakoan dezepzio handia jaso zuten. Iraultza osteko guda zibilak, gosetea, heriotzak, zigorrak eta fusilamenduak ekarri zituen, artistek behin eta berriz goraipatutako garai ezin hobearen ideia erabat hautsiz.
|
|
|
Ideologikoki eta emozionalki eurentzako suposatzen zuenaz aparte, lanbide ziurtatua izango zuten, horrenbesteko kartel, monumentu, edota mural eskatzen zituen gobernu horretan. Gerra osteko
|
egoera
horretan oso garrantzitsua izango zen hau.
|
|
|
|
Egoera
honetan margolari askok beren bide artistiko propioa jarraitu beharrean arte industrialean lan egiten hastea erabaki zuten. Hola, masei zuzenduriko artea egingo zuten, margogintza, ideologiko?
|
|
|
Bereganatu zen estilo berrian, errealismo kritiko deituan, ustez gizartearen
|
egoera
islatzen zen. Lehenago klase sozial langileak koadroen protagonista izatea ezinezkoa zen, baina orain egoera larrien isilketa egiteko bide bezala erabiltzen ziren.
|
|
|
Bereganatu zen estilo berrian, errealismo kritiko deituan, ustez gizartearen egoera islatzen zen. Lehenago klase sozial langileak koadroen protagonista izatea ezinezkoa zen, baina orain
|
egoera
larrien isilketa egiteko bide bezala erabiltzen ziren. Arteak garapen iraultzailea zekarren errealitatea azpimarratu behar zuen.
|
|
|
Baina errealismoa zeritzoten horretan ez ziren agertzen 1930 hamarkadan nekazariek erregimenaren kontra buruturiko altxamenduak, euren lurrak kolektibizatzean gosez hiltzen ari zirelako. Beraz errealitatea eraldatuz edota parte bat ezkutatuz, bizitza errealetik oso urrun zegoen
|
egoera
bat islatzen zuten. Hola bada, errealismoaren ordez, gobernuak bideraturiko kontzientziazio politikoa besterik ez zen izan.
|
|
|
Eta hola, maiz, liburu baten inguruan sortutako gogoeta interesgarriak adiskideen arteko konfidentzia soilean geratzen dira, historialarien komunitate orokorrarentzat ezezagun.
|
Egoera
hau gogotan Kondairaaldizkariko erredakzioak, hurrengo zenbakietarako jasotzea espero dituen liburu aipamenen zain, aurreneko ale honetarako liburu aipamen ezohikoa prestatu du.
|
|
|
Hala ere, Kondairazuzentzen duten UEUko Historia Saileko kideen iritziz ekitaldi hartan esandakoak bere hartan publikatzeko modukoak dira, bereziki ondo egokitzen baitira Kondairaaldizkariak plazaratu nahi dituen zenbait auzitara: historiaren egungo estatus labainkorra zientzien artean, Euskal Herriko historiografiaren
|
egoera
, euskaraz historia lantzearen erronkak, etab. Izatez, urte batzuk lehenago, Iban Zaldua (Pruden Gartziarekin batera) antzeko auziez arduratu zen beste liburu batean (Historia: zientzia ala literatura?, UEU, Bilbo, 1995); eta horrek eta bere euskal idazle/ historialari kondizio bikoitzak, abiapuntu aparta eskaintzen zion gai hauetaz aritzeko.
|
|
|
Sintesi lanak dira. Kuestioaren
|
egoera
plazaratzen duten bi liburu dira: bata, gai bakar eta konkretu baten inguruan (Karlomagnoren garaia Euskal Herrian), eta bestea gai zabal baten inguruan (euskal historialaritzaren egoera gaur egun, beronen adar edo gai batzuei dagokionean).
|
|
|
Kuestioaren egoera plazaratzen duten bi liburu dira: bata, gai bakar eta konkretu baten inguruan (Karlomagnoren garaia Euskal Herrian), eta bestea gai zabal baten inguruan (euskal historialaritzaren
|
egoera
gaur egun, beronen adar edo gai batzuei dagokionean).
|
|
|
Jakina, liburu hauek osatzen dituzten artikuluen artean badaude egileek eurek egindako ikerketa zuzenetik ateratako ondorioak, baina testuetan nagusi da sintesi bat lortzeko nahia: gaiak erabat agortzea dute helburu, gaiaren egungo
|
egoera
laburbiltzea; adibidez, zein da gaur eguneko hiri arkeologiaren egoera Euskal Herrian, edo Karlomagnoren garaiko gizartearen funtzionamenduaz irudi laburtu bat ematea, ahalik eta eguneratuena.
|
|
|
Jakina, liburu hauek osatzen dituzten artikuluen artean badaude egileek eurek egindako ikerketa zuzenetik ateratako ondorioak, baina testuetan nagusi da sintesi bat lortzeko nahia: gaiak erabat agortzea dute helburu, gaiaren egungo egoera laburbiltzea; adibidez, zein da gaur eguneko hiri arkeologiaren
|
egoera
Euskal Herrian, edo Karlomagnoren garaiko gizartearen funtzionamenduaz irudi laburtu bat ematea, ahalik eta eguneratuena.
|
|
2004
|
|
|
«Ogia irabazten» zuena soilik senarra zenaren irudia apurtzen da beraz. Ikus daiteke
|
egoera
sozialen analisia egiteko, baloreen, ideologien ikuspegitik errealitatean jaso zenera jauzi egin behar dela, hau egiten ez bada historia desitxuratu egingo baita.
|
|
|
Industrializazioaren prozesua lantegiak ugaltzen direnean hasten da. Eta lantegiak sortzen eta ugaltzen dira, industrializazioaren aurreko garaietako
|
egoerarekin
alderatuz, ekonomiaren produktibitateak orokorrean gorakada nabarmena jasaten duenean. Honek lanaren zatiketa eragiten du.
|
|
|
Hori ez da ohikoa normalean gobernuek arazoak estaltzeko joera baitute; baina ahaztu ezin den puntu garrantzitsu bat dago: argazki horiekin New Deal aren aldeko propaganda egin nahi zen, AEBetan bizi zen
|
egoera
latza erakutsiz jendea aldaketak egitea beharrezkoa zela ohartarazi nahi baitzuten.
|
|
|
Estatubatuarren
|
egoera
txarra izan arren, depresioaren bost urte okerrenetan() gosez 110 biztanle baino ez ziren hil (konparazio baterako: 1920, Sobietar Batasunak krisi ekonomiko larri bat jasan zuenean, bertan milioika hil ziren).
|
|
|
1935ean familia beltzen %30a laguntzen menpe bizi zen. legeak diskriminatu egiten zituztenez laguntza praktikoak eta sinbolikoak (gobernuko postuak) eman zizkieten. Indioen
|
egoera
ere ez zen hobea, 20 hamarkadan egoera txarra zen eta depresioarekin okerrera egin zuten. Erretserba isolatuetan, lur txarretan, tuberkulosiak, trakomak, eta abarrek jota zeuden.
|
|
|
1935ean familia beltzen %30a laguntzen menpe bizi zen. legeak diskriminatu egiten zituztenez laguntza praktikoak eta sinbolikoak (gobernuko postuak) eman zizkieten. Indioen egoera ere ez zen hobea, 20 hamarkadan
|
egoera
txarra zen eta depresioarekin okerrera egin zuten. Erretserba isolatuetan, lur txarretan, tuberkulosiak, trakomak, eta abarrek jota zeuden.
|
|
|
XIX. mendearen bukaeran eta XX.aren lehen urteetan esplotazioan eta AEBko biztanleen giza
|
egoeretan
oinarritutako dokumentu fotografikoak jasotzen hasi ziren zenbait argazkilari, Jacob Riis eta Lewis Hine esate baterako.
|
|
|
Riis izan zen 1890.eko hamarkadan
|
egoera
hauen irudiak jasotzen lehena, New York eko auzo pobreetan barneratuz. New York eko Tribune egunkarian lan egin zuen eta honetaz baliatuz auzo marjinaletan bizi ziren etorkinek jasaten zuten esplotazioa eta gabezia larria salatu zuen.
|
|
|
1929ko crackaren eta Depresio Handiaren ondorioz makinaren aurkako susmo eta mesfidantza handitu zen,
|
egoera
horren eragile gisa ikusten baitzen. Makinaren eta lantegiaren zorigaiztoko eraginari aurre egiteko erantzun berriak behar ziren; horrela, 30 hamarkadan dokumentu pastoral antzekoak sortu ziren bizitza era tradizionalak erakusten zituztenak irudi bukoliko eta arkadiarrekin.
|
|
|
Proiektu honek, ordea, ez zuen zerikusirik FSArekin. Hegoaldeko
|
egoera
aztertzen zuen, Tennessee-tik Alabamara, baina bertako irudiek FSAko argazkietatik bereizten diren umore berezi bat dute, askotan karikatura antzerakoak bihurtzen direlarik. Liburu ironiko bat da eta askotan irudi zoriontsu topikoen parodiak egiten dira.
|
|
|
Zailtasun handiko garai hauetan Agindutako Lurraren ideiek bizirik jarraitzen dute eta argazki hauetan amerikarren bizitza erakutsiz iragarritako promes hori salatzen dute; erreal eta idealaren arteko lotura argi eta garbi ikus daitekeelarik. Zenbait iruditan amerikarren
|
egoera
latzaren atzean hitz hau sinbolizatzen duten publizitateko panelak agertzen dira eta benetan efektu hunkigarria sortzen du, pobrezia larriaren eta gizarte kontsumista baten konbinaketa ikusten baita.
|
|
|
1941ean Puerto Rico eta Irla Birjinetara bidaiatu zuen Washington-ek administratzen zituen lurralde hauetako gizarte
|
egoera
dokumentatzeko. Bidaia hau oso garrantzitsua izan zen eta Bigarren Mundu Gerraren ostean Jack eta Irene Puerto Rico ra joan ziren bizitzera.
|
|
|
Normalean botereak artearen erabileran izan duen eragina pinturaren, eskulturaren eta arkitekturaren aldetik aztertzen da. Guk arte mota berriago bat aukeratu nahi izan dugu,
|
egoera
berezi batean jaio zela azpimarratuz.
|
|
|
%71ak urteko 2500 dolar baino gutxiagoko diru sarrerak zituen, eta kopuru hori gutxieneko erosotasun bat izateko beharrezkoa zen. Herria lehen baino
|
egoera
hobean bizi zen baina produkzio masiboa mantentzeko tokatzen zitzaion artikulu kopurua erosteko ez zen gai.
|
|
|
Horrek, mundu osoan finantzen krisia ekarri zuen, baina batez ere AEBetan.
|
Egoera
aldaketa horrek Hoover beste diagnostiko bat egitera eraman zuen, Depresioaren arrazoiak AEBetako mugetatik at seinalatuz.
|
|
|
ekonomia suspertzeko neurria izan zen. Prezioak igo eta inflazioa etorri zen, baina
|
egoera
ekonomikoa hobetu egin zen. AEBetako artikuluak kanpoan konpetenteagoak egin ziren, baina barneko prezioak erori egin ziren.
|
|
|
foru legea? puntua, adibidez, ondo egokitzen zaio Hego Euskal Herriko antolaketa foralari, baina Lapurdi eta Zuberoako kostumen
|
egoera
ez da eredu horretan ondo sartzen. Hurrengo puntuak dio:
|
|
|
Aro Garaikideko hurrengo puntuek, gutxi asko, Hego Euskal Herriko historiaren mugarriak aipatzen dituzte: gerra karlistak, foruak galtzea, industrializazioa, 1936ko euskal estatutua, gerra zibila, frankismoa, trantsizio politikoa, egungo
|
egoera
... Puntuotan bada hutsunerik.
|
|
|
Orain arte azaldutako teoriak errealitatearekin alderatu guran, Euskal Herriko hezkuntzan euskal historia nola irakasten den aztertzeko kasu bat hartu dut. Konkretuki euskal hezkuntza ustez ongien dagoen Euskal Herriaren zatian, hots, Euskal Autonomia Erkidegoan (EAE) euskal historiaren
|
egoera
zein den aztertzen saiatu naiz.
|
|
|
Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu
|
egoera
hori egungoarekin: gaur estimatzen al dugu balio hori?
|
|
|
Bestalde arreta euskaran jartzea ez da interpretatu behar euskararen gaineko datu esklusiboak emate moduan. Horrek, batetik, Euskal Herrian historikoki egon den aniztasun linguistikoa ezkutatuko luke, eta, bestetik, euskara beraren
|
egoera
historikoa osotasunean ulertzea galaraziko liguke. Izan ere, euskararen alboan, gainean zein azpian, bere bilakaeran eraginez zein ia oharkabean igaroz, estatus desberdindun hainbat hizkuntza hitz egin izan dira (zeltar berbetak, latina, arabiera, nafar erromantzea, gaskoia, erromintxela, gaztelania...).
|
|
|
Molak gerra
|
egoeraren
bandoa (Estado de guerra) uztailaren 19an ezarri zuen Iruñetik, eta bere tropak (soldaduak, erreketeak eta falangistak) Nafarroan altxamendua indartzera abiatu ziren: Lizarrara, Zangoza aldera, Tuterara, Tafallara etab. Gipuzkoan militarrak oraindik ez ziren altxatu6, baina altxatu zirenerako beranduegi zen, porrota izan baitzuten.
|
|
|
Bi gorputzen arteko tentsioa Elizondon geratutako karabinero eta guardia zibilen artean azaldu zen. Izan ere, karabinero batzuk gerra
|
egoera
ezarri zenean ihes egin zuten, baina gelditutakoak, Iruñetik altxatuen tropak heltzean, frontera joatera behartu zituzten. Aipagarria da, Oronoz Mugairin bi polizien artean ia tiroka hasi izana.
|
|
|
Altxatuek eskualdea okupatu zutenean baztandar gehienek
|
egoera
berria begi onez ikusi zuten eta gorrien beldurra pasa zen. Elizondon bestak ziren, Santiagoak, eta Iruñetik uztailaren 25ean Mauricio Iribarren (Elizondoko falangista ospetsua) iritsi zen.
|
|
|
Horretarako herritarrei ohartarazten zitzaien etxeko aterik inori ez irekitzeko.Hala eta guztiz ere, Baztanen ere odola isuri zen. Altxamendua gertatu eta sei egunetara (VII) gorpu bat agertu zen Irurita eta Berroeta artean dagoen bide bazterrean17 Erratzun, Ceferino Aznar Sancho, 18 urteko Ablitaseko mutila, buruan tiro bat jota agertu zen18 Oronoz Mugairen Francisco Mula Castro hil zuten, Diputazioko zeladorea19 Herri honetan bertan, Miguel Catalanek bere buruaz beste egin zuen oso
|
egoera
arraroan20 Arizkunen bizi zen Angel Mikelarena Aiorta,. Murio en las inmediaciones de la casa Perochena de Elizondo el 15 XII, por heridas de arma de fuego? 21 Ikusten denez, hildako hauek kanpotarrak ziren, edo ez dakigu bere izen eta abizenik. Aipatu hilketez gain, heriotza gehiago ere izan ziren, Berroetako Maria Francisca Iturralde Olaetxea, 23 urteko neska hil baitzuten22.Baztandar gehiago hil zituzten baino gure eskualdetik kanpo.
|
|
|
Gerra amaitutzat eman zelarik, Europan gerra piztuko zela zirudienez, Francok Frantziarekiko muga fortikatzeari ekin zion.
|
Egoera
honen aitzinean Baztanek bi fenomeno berri bizi izan zituen. Alde batetik mugaren fortifikazioa eta militarizazioa, (Perez edo Gutierrez deitzen zuten lerroa) eta, bestetik, lan batailoien presentzia.II. 1 Lan batailoiakGerra Zibila 1939an amaitu zen.
|
|
|
Haietako askok kontzentrazio esparruetan bukatu zuten.
|
Egoera
hori ikusita, errepublikarrei Franco bere kargutik botatzea nahitaezkoa iruditu zitzaien eta Alemaniak gerra galtzea. Horregatik, espainiar hauek, Alemaniaren aurkako erresistentzia ekintzak egiten hasi ziren.
|
|
|
Infiltrazioak izatean, soldadu gehiago ekarri zituzten Gipuzkoatik mendiak makiz garbitzeko. Oso
|
egoera
nahasian bizi izan ziren gehienak, biztanleriaren gehiengoak ez baitzekien deus borroka hauei buruz, mugetako herrietako biztanleek izan ezik.
|
|
|
Hauek gerran egondakoak ziren, kartzelatik pasatutakoak bizpahiru urtez, gero lan batailoietan egonak eta azkenik berriro hiru urtez, zerbitzu militarra egitera behartuak. Soldaduen urduritasunak eta askoren esperientzia faltak,
|
egoera
bitxiak sortu zituen. Bertizen, erraterako, soldaduen sekzio bat gau guztian mendian zehar egon zen basurde batzuen atzetik makiak zirelakoan.
|
|
|
Gero, lapurtutako abereak (ardiak batez ere), Frantziara eramaten zituzten han saltzeko. Abere lapur hauek Donibane Garaziko alemaniar tropa okupatzaileen eta Baigorriko jendarmeen kooperazioari esker atxilotuak izan ziren43
|
Egoera
ekonomikoa zailtzean, bai mugaren alde batean zein bestean, abere lapurretak ugaldu egiten ziren.
|
|
|
Gerra bukatu zen arren,
|
egoera
gutxi aldatu zen: soldadu gazteak, zortea izan zutenak batik bat, herrietara itzuli ziren.
|
|
|
Nafarroako Perineotara gazte asko joan ziren Iratiko basoak ustiatzera. Denborarekin,
|
egoerak
hobera egin zuenean, euren herrietara itzuli ziren gazte hauek. Hemen geratu ziren gazteak, kontrabandoan aritu ziren edo bestela mugalari sareetan parte hartu zuten.
|
|
|
Herri mobilizazioak egon zitezkeen lekuetan egoten ziren. Denbora aurrera joan ahala, euren
|
egoera
eta izaera aldatzen joan zen: –zapatari filosofoak?
|
|
|
Alabaina, horren inguruan dena esanda dagoela iritzita, egileak ikuspuntu arras berritzailea proposatzen du: bi mundu gerren arteko epean nabarmendu ziren zientzilari juduen biografietan sakontzen du, gertakizunen aurrean komunitate zientifikoak agertu zuen jarrerak asko esaten baitu orduko
|
egoeraz
. Modu horretan, kimioterapia asmatu zuen Paul Ehrlich, Lehen Mundu Gerran gas toxikoarekin esperimentatu zuen Fritz Haber, zein erlatibitatearen teoriari esker ospea lortu zuen Einstein, protagonista bihurtzen dira bi Mundu Gerren artean jazotakoa aztertzea xede duen obra honetan.
|
|
|
Guda, barruko etsaien erruz (bakearen aldekoak, sozialistak, juduak) galdu zela zabaldu zuten eskuin muturreko alderdiek, eta, ildo horretan, anti semitismoak inoiz ez bezalako indarra hartu zuen. Walther Rathenau enpresariaren hilketak agerian utzi zuen
|
egoeraren
larritasuna. Hitler boterera iritsitakoan, juduen kontrako kanpainek gora egin zuten.
|
|
|
Haietako batek adierazi zutenez, neurriaren kontra 30 irakasle altxatzen baziren hurrengo egunean 150 irakasle Hitlerren alde agertuko ziren aurrekoen postuak eskuratzearren. Horrelakoa zen
|
egoera
: bakoitzak berea zaindu behar zuen.
|
|
2005
|
|
|
Emakume gehienak betebehar horretaz libratzen saiatu ziren, ahal izan zuten bide guztiak erabiliz. Batzuek ezkontza erabiliko dute, beste batzuek atzerapenak lortuko dituzte ikasketengatik edo
|
egoera
bereziengatik (adibidez, nekazaritza eremuko emakumeek aitzaki bezala etxean beraien lana ezinbestekoa zela esaten zuten). Baimen berezi batzuekin Gizarte Zerbitzua betetzea ekiditen zen, edo behintzat, atzeratzea.
|
|
|
Seguruenik, SF izan zen bigarren frankismoan ekintza gehien antolatu zituen Alderdiko taldea.
|
Egoera
horrek iradokitzen du jendeak ez zuela uste SFk interes politiko batzuekin lan egiten zuenik. Horren erakusle da gaur egungo Nueva Andadura elkartea, SFko kide ohiek osatutakoa, eta SFk egindako lana goraipatzen saiatzen dena.
|
|
|
Esparru legalean antzemango dugu aldaketa nagusia. Juridikoki, emakumea gizonaren azpitik aurkitzen zen eta SFk Espainiar Gorteei
|
egoera
hori aldatzeko proposamenak egin zizkion. Edonola, aldaketa txikiak izan ziren beti eta soilik 1958ko, 1961eko eta 1975eko neurriak aipatzea merezi du.
|
|
|
Edonola, aldaketa txikiak izan ziren beti eta soilik 1958ko, 1961eko eta 1975eko neurriak aipatzea merezi du. 1958ko Kode Zibilaren erreformak emakumearen
|
egoera
hobetu zuen. Baina, emakumea ez zen bere senarraren menpe egotetik libratu.
|
|
|
II. Errepublikan, emakumearen aldeko lege asko onartu ziren; pixkanaka, emakumea bere lekua lortzen ari zen gizartean, gizonarekin berdintasun
|
egoeran
. Gerra Zibila hastean, emakume askok gatazkan zuzenean parte hartu zuten, eta beste asko erretagoardian egon ziren, fabrika eta landetan lan eginez.
|
|
|
Espainian 1933an jaio zen erakunde hori berriro martxan jarri zen talde txikietan antolatuz (bi edo hiru emakume) eta lehen unetik, emakume horiek borroka klandestinoan konpromezu handia hartu zuten: lehen protesten bultzatzaileak izan ziren, azoketan emakumeak orientatzen zituzten, ematen ari zen errepresio
|
egoera
azaldu eta zabaltzen zuten, etab.
|
|
|
(UMAE). Baina, 50 hamarkadan, gerrillak desagertzen hasi ziren herria ez baitzegoen mobilizatzeko eta altxamendu bat burutzeko
|
egoeran
eta emakume horientzat laguntzeko modu klandestino berriak sortu ziren. Urte horietan, oposizioko indar berriak antzematen hasi ziren:
|
|
|
Era berean, ezin dugu ahaztu erregimenaren izaera autoritarioa bere horretan mantentzen zela, neurri pseudo liberal batzuk onartu ziren arren, hala nola, Prentsa Legea (1966) edo Estatuaren Lege Organikoa (1966). Salbuespen
|
egoeraren
(1969) urteak eta ikasle intelektualen eta langileen kontra burututako errepresio latzaren urteak izan ziren. Aurreko epealdietan ikusi dugun bezala, emakumeek partehartze aktiboa izan zuten errepresioaren kontrako borrokan, elkartasuna erakutsiz.
|
|
|
1969ko urtarrilaren 25a data ahaztezina da. Espainia osoan salbuespen
|
egoera
zabaldu zen, 3 hilabetetako iraupenarekin. Atxiloketak eta torturak areagotu egin ziren, eta horren aurrean, grebak orokortu egin ziren:
|
|
|
MDMk protestak, manifestazioak, panfleto banaketak, etab. prestatzen jarraitu zuen.
|
Egoera
sozio-politikoarekin eta eguneroko bizitzarekin zerikusia zuten gaiak jorratzen ziren: errepresioaren kontrako borroka, amnistia eta elkartasuna errepresaliatuekin eta beraien senideekin, haurtzaindegiak, eskolak, kaleen konponketak, ura, etab.
|
|
|
Azken urteetan, erregimenaren politika errepresiboa are bortitzagoa bihurtu zen: Euskal Herrian salbuespen
|
egoera
inposatu zen, hainbat heriotza zigor ezarri ziren, etab. Egoera horren aurrean, protestak areagotu egin ziren eta heriotza zigorrak ezabatzeko eskatu zen, batez ere, Garmendia eta Otaegiren kontrakoak. Kasu honetan ere, emakumeek parte hartu zuten.
|
|
|
Azken urteetan, erregimenaren politika errepresiboa are bortitzagoa bihurtu zen: Euskal Herrian salbuespen egoera inposatu zen, hainbat heriotza zigor ezarri ziren, etab.
|
Egoera
horren aurrean, protestak areagotu egin ziren eta heriotza zigorrak ezabatzeko eskatu zen, batez ere, Garmendia eta Otaegiren kontrakoak. Kasu honetan ere, emakumeek parte hartu zuten.
|
|
|
Horrela, frankismoak errealitate hiper arautu bat lortu zuen. Arriskuaren eta bekatuaren aipamenak oso ugariak ziren, helburua alerta
|
egoera
etengabea sortzea zelarik, autokontrol eta erru sentimenduetan oinarrituz. Ondoko testuan, adibidez, gehiegizko arautze hori nabarmena da:
|
|
|
Diskurtso medikoa erabili zen frankismoak defendatzen zituen ereduak inposatzeko, hots, emakumeak mendekotasun
|
egoera
batean mantentzeko eta emakume gorputzari soilik ugalketa funtzioa egozteko.
|
|
|
50 hamarkadatik aurrera, emakumearen inguruko jarreran aldaketa xume batzuk nabaritzen hasi ziren eta 60 hamarkadatik pixkanaka aldaketa handiak gertatu ziren, emakumearen
|
egoera
hobetuz. Emakumearen gaia eztabaida handia sortu zuen kontua izan zen, liburuetan, prentsan eta konferentzia publikoetan leku aipagarria bete zuelarik.
|
|
|
Baina, kontuan hartu behar dugu Espainian emakumearekiko zegoen ikuspegia aldatu baldin bazen, ez zela emakumearen askapenaren aldeko mugimenduengatik izan, Espainiaren
|
egoera
ekonomikoarengatik baizik. Francoren erregimenaren lehen urteetan, autarkia bultzatu zen; baina, argi gelditu zenean autarkia oso kaltegarria zela Espainiarentzat, II. Mundu Gerraren ondoriozko isolamenduarekin bukatzeko eta AEBen eta mendebaldeko Europaren laguntzak lortzeko ahaleginak nabarmendu ziren.
|
|
|
Francoren erregimenaren lehen urteetan, autarkia bultzatu zen; baina, argi gelditu zenean autarkia oso kaltegarria zela Espainiarentzat, II. Mundu Gerraren ondoriozko isolamenduarekin bukatzeko eta AEBen eta mendebaldeko Europaren laguntzak lortzeko ahaleginak nabarmendu ziren. Testuinguru horretan, emakumeek
|
egoera
aprobetxatu zuten askatasun handiagoa lortzeko.
|
|
|
Emakumearen
|
egoera
Espainian aldatzea bultzatu zuen beste faktore bat turismoa izan zen. Bigarren Frankismoan turisten kopurua asko areagotu zen, denbora nahiko laburrean.
|
|
|
Lege horrek ekarritako aurrerapauso nagusiak honakoak izan ziren: ...; senarrak ondasunak salerosteko emaztearen baimena behar zuen; emakumeak tutoreak izan zitezkeen (nahiz eta emakume ezkonduek senarraren baimena behar zuten); alargunak bere seme alabekiko patria potestatea mantentzen zuen berriz ezkontzen baldin bazen; emakumeak lekuko izan zitezkeen testamentuetan; etab. Egia esan, erreformak ez ziren oso garrantzitsuak eta legearen aurrean, emakume ezkonduaren
|
egoera
ez zen gehiegi aldatu.
|
|
|
emakumeek administrazioan eta armadan ezin zuten parte hartu. Bestalde, gizon eta emakumeek lan berdinarengatik soldata berdina kobratzea eskatzen zen, sexu edo
|
egoera
zibilaren aldetik etor zitekeen diskriminazioa gaitzetsiz. Baina, gizonak segitzen zuen emakumearen ordezkari legala izaten, eta bere baimena behar zuen ondorengo kasuetan:
|