|
2013
|
|
|
Baina bestetik Katalina de Medici, Joanaren lehengusina (lehengusuaren emaztea) eta Frantziako erregina lehenik (Henrike II.a senarrarekin) eta erregina ama eta boterearen zinezko jabea gero, hogeita hamar urtetan, bere hiru semeekin (Frantzisko II.a, Karlos IX.a eta Henrike III.a). Hau ere Joana
|
bezala
nortasun handi handiko emakumea izan zen, baina lehengusina Joana ez bezalakoa, botere estrategia guztiz femeninoak baitzituen: agresibitatea eta larderia beharrean, pertsonen manipulazioa, engainua, makurkeria eta xantaia emozionala.
|
|
|
Zeren eta garrantzi hori areagotu egiten baita Nafarroako errege erreginek (Joanak eta Antoniok) erabakitzen dutenean higanoten alderdiarekin lerratzea eta, hartara, Europako gorte guztietan alarma gorriak piztea: protestantismora amilduko ote zen Frantzia, Alemania, Ingalaterra, Suedia edo Danimarka
|
bezala
–
|
|
|
Adibidez, Roalkerren arabera garbi dago konexio bat dagoela nafar auziaren eta protestantismoaren artean, alegia, Antonio Bourbonentzat protestantismora hurbiltzea bere etxearen (zentzu feudalean) eskubideak eta indarra sendotzeko aukera paregabea zen. Eta, hartara, protestantismora hurbildu zen eta Frantziako jaun feudalen arteko botere jokoan zeukan indarra biziki emendatu zen, besteak beste Filipe II.arekin zuzenean negoziatzea ahalbidetuz, edo Frantziako errege berri eta ahularen (Frantzisko II.a) babesle
|
bezala
agertuz. Aurrez aurre, Lorraine Guise etxea, Frantziako nobleziaren beste fakzio indartsu bat gidatzen zuena eta, bere aldetik, katolizismo muturzalearen karta jokatzen zuena.
|
|
|
Baina, paradoxak, ezkondu eta berehala Antoniok pozik bereganatu zuen bere aitaginarrebaren joera nafarzalea, betiere botere joko dinastikoen klabean ulertuta. Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak bere sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen, baina inoiz ez zuen azken urratsik eman) edo senarrak gero ez
|
bezala
. Roelkerrek ez du erabat baztertzen Joanaren hautu horretan egon zitekeen interes politikoa, baina garbi dago, funtsean, konbertsio baten aurrean gaudela.
|
|
|
Henrike Nafarroakoa, hots, Joanaren semea, sistematikoki aipatzen da. Henri de Bearn?
|
bezala
; ez da gezurrezko deitura, jakina, baina askoz ere arruntagoa da, de Navarre, bezala aipatua ikustea nonahi...
|
|
|
bezala; ez da gezurrezko deitura, jakina, baina askoz ere arruntagoa da, de Navarre?
|
bezala
aipatua ikustea nonahi...
|
|
|
gaur egun. Frantzia? hain garbiki mugatuta ikusten dugun garai honetan ez
|
bezala
, XVI. mendean bazirela lurralde batzuk hego mendebaldean (Nafarroa, Biarno, Albret....) frantsestasunik batere gabe egon zirenak XVII. mendea ondo sartu arte (edo gehiago agian). Eta lurralde horien jabeak, ahal zuenean, buruz buru negoziatzen zuela Frantziako eta Espainiako erregeekin, bera ere errege/ erregina baitzen finean.
|
|
|
Azurmendi), Ch. Dickens-en A Christmas Carolen itzulpenaGabon kanta bat (Erein, 1990)
|
bezala
gerora Ereinek argitaratuko zuena, Laiaketan aldizkariko artikuluak eta Euskal Akademia.
|
|
|
A. Berriatua eta Anaitasuna aldizkaria erreferente garrantzitsuak gertatu ziren niretzat testugintza hartan, hizkuntza nazionalaren kontzientzia hartzeko. Gainera, Bizkaiko ikastoletan euskararen irakaskuntza mailakatzeko lanean aritu nintzen eta sortu berria zen Eusko Kontseilu Nagusiko langile
|
bezala
ere bai A, B eta eredu sonatuak Arantzazun diseinatzen parte hartu nuelarik beste lankide batzuekin batera, Xahoren Voyage en Navarre pendant l, insurrection des basques obraren modukoren batzuk gaztelaniara ere itzuliz.
|
|
|
Txillardegiren, Villasanteren eta abarren lanei esker, eta Euskaltzaindiak 1968an Arantzazun abiatutako prozesuaren ildotik euskara gero eta batuago zegoen eta hori ezinbesteko baldintza zen itzulpengintzaren irakaskuntza modu eraginkorrean bideratzeko. Beraz, 1980ko udazkenean ireki zituen ateak Donostiako Arbideko Dorreak izeneko gunean itzultzaile eskolak, gerora Martuteneko Eskola
|
bezala
ezagunago izango bazen ere izen hori zuen auzunean kokatu zelako. Goizero eskolak emanez eta asteburuetan ikastaroak eskainiz ia hamar bat urteko ibilbidea egin zuen eskola hark EIZIE (Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreteen Elkartea) eta SENEZaldizkaria jaioarazi zituen, gaurdaino jardun betean ari direnak.
|
|
|
Lot zanaren emaztea
|
bezela
|
|
|
Jakina, Torrealdairen azterketaren eskutik jarraituz, berrogei urtean, gauza guztiek
|
bezala
, bere bilakaera izan zuen zentsurak. Hasiera batean, 40ko hamarkadaren erdialdera arte gutxienez, gidatzaile edo, dirigista?
|
|
|
Beaz alper lan ori utzite, obe dugu gere bidetik euskera goi mailatara iasotzen ekin, bakoitzak bere almenaren neurriak. Gero ere, literatura guztietan
|
bezela
, gurean idazlan garaiok izkera eta erria bera ere goraltxatuko dute? (1953 VIII).
|
|
|
Euzko Gogoaeta Egan. Hura euskara goi mailetara jasotzen ahaleginean, bide klasikotik, eta Egan maila apalagoan, modernoago alde batetik, baina, bestetik, goi mailetan gaztelaniari borrokarik planteatu gabe. Euskaltzaindia
|
bezala
–.
|
|
|
Baina gauzak bere neurrian: A. Arruek ez zuen, dakigunez, bere abokatu lanean inoiz erabili euskara, eta ezta inoiz aipatu ere horrelakorik egin behar zenik, hots, euskara arlo guztietara zabaldu, beste batzuek egin zuten bezala; Euzko Gogoa koek egin
|
bezala
. Bere ideologiak eta erregimenean zuen lekuak galarazten zion osoki.
|
|
|
Kontatzen du, lehenbizi, denok dakiguna: zentsura zegoela garai hartan, eta hiru kopia utzi behar izaten zirela Donostian, eta baimena emanez gero, aurrera, eta bestela han geratzen zela liburua, kotxea semaforo gorrian jartzean
|
bezala
–.
|
|
|
Era berean, Francoren erregimenaren atxikitzaile gisa, eman zioten Meritu Zibilaren Ordenaren dominaren merezidun gisara, azpijokoan aritu zen Nemesio Etxaniz edo On Manuel Lekuona bezalako jeltzaleen aurka, haien merituak ezkutatzen eta haien jarduera publiko euskaltzalea oztopatzen. Alde batera, erregimenak erregio hizkuntzatzat jotako euskarari ezartzen zizkion muga hertsi zorrotzak zabaldu nahian
|
bezala
, baina bestalde muga hertsi horiek ezin eramanak eta ezin gordeak zitzaizkien euskaltzale finei mugak ezarriaz edo oroitaraziaz, erregimenaren aldeko ezkutuko lan zikinean.
|
|
|
Testuinguru horretan amatasuna urrun geratzen da, atzean, iragana da, eta ez du lekurik orainean. Amatasuna, beraz, literatur pertsonaia hauen bidez bizitzaren etapa bat
|
bezala
aurkezten zaigu, seme alabek euren ibilbidea egiten hasi arteko etapa bat. Izan ere, emakumeek seme alaben independentziarekin eta alarguntzearekin batera euren askatasuna ere lortzen dutela adierazten da.
|
|
|
Handirekin osatzen zuten gaztaroko adiskide triangelua. . Txuri eta Gorri guztiz desberdinak dira, bata errotuta dago, landare bat
|
bezala
; bestea munduan zehar ibili da eta beti dago egitasmo berriak pentsatzen, geldirik egotea ezinezkoa izango balitzaio bezala. Jakin badakigu Txuriren bizitzan gazi gozoak daudela, bizipozak izan dituela, eta hutsune nabarmen eta mingarriak?
|
|
|
Handirekin osatzen zuten gaztaroko adiskide triangelua. . Txuri eta Gorri guztiz desberdinak dira, bata errotuta dago, landare bat bezala; bestea munduan zehar ibili da eta beti dago egitasmo berriak pentsatzen, geldirik egotea ezinezkoa izango balitzaio
|
bezala
. Jakin badakigu Txuriren bizitzan gazi gozoak daudela, bizipozak izan dituela, eta hutsune nabarmen eta mingarriak?
|
|
|
Emakumeek Euskal Herrian, Katalunian
|
bezala
, hizkuntzaren eta kulturaren transmisioan hartu zuten arnasa agertoki publikorako bidea egiteko. Baina euskal nazionalismoa eraikitzen ari zen diskurtsoetan, amatasunaren eskutik bakarrik aurki zezaketen ezagutza emakumeek.
|
|
|
Literatura alorrean, Joseba Gabilondo ikerlariak ere ondo aztertu du amatasunaz nola idatzi den, eta diosku abertzaletasunak barruko erbeste batera kondenatu dituela emakumeak, amatasun nazionalistaren eredua onartzen ez badute bederen. . Erbeste horretan emakumezkoen literaturak benetako bakardadearen kronika malenkoniatsu eta magnoa eman digu, beste ezein literatura maskulinistak ez
|
bezala
–(Gabilondo, 2006:
|
|
|
58). Olaziregik dio nobela honetan, emakumezkoek idatzitako kontakizun askotan
|
bezala
, genero autobiografikoa protagonistaren egonezina azaltzeko forma narratiboa bilakatzen dela. Pertsonaien barne solasa testu atzekoa, zehar estiloa eta zehar estilo askea darabiltza narratzaileak, gehienetan aditza ezabatuz eta erritmo arinari eutsiz.
|
|
|
Esan
|
bezala
, elikatu duten erro batzuen sakonerak XIX. mendearen mugak igarotzen ditu, antzinakoagoak ziren garaietan ere indarrean zeudela nabarmena delako. Erro hauetakoren batek euskal literaturan duen lekukotasunik zaharrenera ere joko da, agerian jartzeko Araibar zaldunak zenbateraino duen euskarri tradizioa.
|
|
|
menperatzen duten pertsonaia da Joanak joaneko Piarres pertsonaia nagusia. Hori ez
|
bezala
,, keria, bakarrak harrapatuta bizi da Eusebio Erkiagaren Araibar zaldunako Manu Araibar:
|
|
|
Esan
|
bezala
, bere garaiko talde soziologiko zabalenaren ikuspegia islatu zuen, nahiz eta mendetako antzinatasuna izan. Euskal literaturaren tradiziori begiratu bat ematea aski da ikusteko 6 eta 9 aginduen urraketaren gaiak izan duela tarterik.
|
|
|
Bestelakoa da haragizko maitasuna eskatzen jardun duen gizonezkoak, jokabide hori bertan behera uztea erabakitzen duenean azaldutako arrazoietako bat. Emakumeak
|
bezala
, bi motibo ematen ditu maitasun mundutarretik aldentzeko. Biak bat datoz batean, ez horregatik, bestean.
|
|
|
XIX. mendean ez ezik, XX. mendearen lehen erdia igaro ondoren ere, gizarteak ezarritako portaeratik urruntzen diren emakumeek zigorrak jasotzen jarraitzen dute, portaera berbera erakusten duten gizonezkoek ez
|
bezala
: Araibar zalduna pertsonaia nagusia eta horrekin birjintasuna galdu zuen Loli Mena adibide.
|
|
|
Generotik eratorritako markak nabariak dira Araibar zaldunan. Ez da bakarrik ohoreak eta famak kezkatzen duen emakumea mamitzen duela, halako kezkarik ez duen gizakumea ez
|
bezala
: bada besterik ere.
|
|
|
Hirurek hiria dute bizileku; emagalduek, Bilbo, ezkonduak, Donostia. Hiruren jatorria, Loli Menaren kasuan ez
|
bezala
, ezezaguna da, kontakizunak jasotzen ez duelako. Bistakoa denez, emakumeok ere urratu dituzte 6 eta 9 aginduak, baina zigorra Loli Menarentzat bakarrik da.
|
|
|
Alabaina, oinarrizkoa den ezaugarri batek bereizten ditu elkarrengandik. Manu Araibar ez
|
bezala
, heroi gatazkatsua da Leturia. Leturiak nahi zehatza du, zoriona eskuratzea, eta nahi hori asetzea bilatzen du.
|
|
|
Izan ere, aldaketa ez da bilakaera baten fruitu, kontakizunean kontatutako prozesu baten emaitza: eskarmentu edo gogoetaren ondorio legez bideratzetik urrutiratuz, gertakari jakin baten eraginpean mamitua
|
bezala
aurkezten da aldaketa.
|
|
|
Txomin Agirreren eleberrietako kontalariak
|
bezala
, Araibar zaldunakoak, istorioa kontatzearekin batera komentatu egiten du. Komentatzea, gainera, ez da mugatzen kontatzen ari den gertaera zehatzera; izan ere, horrek iradokita edo, gogoeta orokorrak eransten ditu.
|
|
|
Komentatzea, gainera, ez da mugatzen kontatzen ari den gertaera zehatzera; izan ere, horrek iradokita edo, gogoeta orokorrak eransten ditu. Txomin Agirreren eleberrietan
|
bezala
, bada gorabeheraren bat modu orokorrean jorratzeko joera eta, jarraian, kontatzen ari den istorioko pertsonaiak testuinguru horretan kokatzekoa:
|
|
|
Hirurogei urtez eraikitzen joan den tradizioan txertatzen da Erkiagaren eleberria, zalantzarik gabe. Eleberrigintza horrek erabilitako teknikak darabiltza, eleberrigintza horrek
|
bezala
giza jokabideak arautu nahi ditu, eleberrigintza horrek adierazitako mundu ikuskera adierazten du...
|
|
|
(106). Neologismoak ez
|
bezala
, mailegu berri berri horiek zeinu grafikoren batekin markatzen dira, dela letra etzanaren bidez, dela kakotxen bidez.
|
|
|
Hiru multzotan banatzen ditu egileak kontzesioa bidera dezaketen unitateak: A, B eta C. A eta B multzoen kasuan, kontzesioa bideratzen duen unitatea perpaus berberean kokatzen da; A taldekoek ez
|
bezala
, B taldekoek erepartikula gehitzen diote unitate horri. C multzoko unitateak esapide egituratik kanpo geratzen dira, etaC multzo horretan sartzen ditu, hain zuzen, dena delaantolatzailea eta haren parekoak.
|
|
|
Lehen esan
|
bezala
, lan honetan dena dela, dena den, edonola ereeta edozelan ereditugu aztergai, besteak beste, oso luze joko lukeelako sail bereko elementu guztien analisia orri hauetara ekartzeak. Aurreneko biei dagokienez, elkarren ondoan eta baliokide gisa agertzen dira euskal gramatikan (EGLU III, 1990, 116).
|
|
|
Horretaz gain, Garcésen (2008) sailkapena aintzat hartuz gero, laurok izango lirateke arazorik gabe gaztelaniaren de todas maneras, de todos modos, de todas formas markatzaileen baliokide, haiek
|
bezala
aurreko formulazioaren indarra eta handik atera daitezkeen inferentziak mugatzen baitituzte, eta gainera, nolabaiteko indiferentzia adieraz dezakete aurreko formulazioan esaten denarekiko. Dena dela, dena den, edonola ereeta edozelan erebirformulatzaile urruntzaileak Garcések (2008) gaztelaniazkoentzat egiten dituen hiru sailetan koka daitezkeela dirudi, baina honek azterketa sakonagoa luke, baita ahozko bat bateko solasaldiak kontuan hartzea ere, izan ere, erabili diren corpusetan biltzen diren ahozko mintza jarduerak idatzian oinarritzen dira, beste era batera esanda, ahozkoaren itxura egiten dute edo ahoz esateko idatzi dira (Garcia Azkoaga 2007, 178).
|
|
|
Asistematikotzat jo daitekeen aldakortasun gertakari bakarra da unibertsitateko eskuliburuetan atzematen dena; izan ere, lan batzuetan hau da eta bestela esanda antolatzaileek maiztasun nabarmen handiagoa dute, eta beste batzuetan, berriz, hots eta alegia gailentzen dira. Esan
|
bezala
, joera horiek estilo bereizgarritzat jo daitezke, behin behinean behintzat. Bestalde, egiaztatu dugunez, azalpenezko birformulazio aposatu gabeen kopurua nabarmen txikiagoa da lege testuetan, bai EUDIMA corpusaren datuekin alderatuta eta baita zuzenbideko testu akademikoetan era horretako birformulazioek duten maiztasuna kontuan hartuta ere.
|
|
|
Esan
|
bezala
, lege testuetan bakanak dira azalpenezko birformulazioen adibideak (29) (30) (31)
|
|
|
Alde horretatik, baliagarriak izan daitezke testu akademikoek duten helburu komunikatiboa erdiesten laguntzeko, hau da, irakurleentzat (ikasleentzat, alegia) ezezagunak edota ulergaitzak izan daitezkeen ideiak edota kontzeptuak ulergarriagoak egiten laguntzeko. Alde horretatik ere logikoa dirudi zuzenbideko testu akademikoetan (zientzia eta teknologiako zabalkundeko testuetan
|
bezala
) diskurtso markatzaile hauek gehiagotan erabiltzeak, lege testuetan edota zabalkunde asmoa ez duten bestelako testuetan baino.
|
|
|
ez duen euskalki bateko solasturiak, gura eta gura ez, markatutzat joko du parafrasi horren bitartez eratutako ele katea. Hortaz, dena delako estrategia erabiltzeaz jardutean, soziolinguistikan
|
bezala
, idiolektoak izan behar ditugu kontuan, hau da, dena delako berbaldia jaso behar duenaren sistema. Bestela esanda, Hizkuntza Atlasak mintzamoldeen gainean emandako informazioa abiaburu hartuta, estilistika ere ikertzen hasi dugu maiztasunen arabera, Euskal Herri osoan zein hurrenkera diren arruntak eta zein berezi oinarri zientifikoz argituko badugu, bestela bakoitzak bere iritziaren arabera, txokokeriatzat?
|
|
|
–Eraso nai balio
|
bezela
dago? (Eguraldia).
|
|
|
Beste lagin batek ere argi egingo digu, Erdarakadaklanetik erauzita dagoela (1988: 190), errepikatuak kenduta. Sail honetakoak, aurrekoak
|
bezala
, ez dira elkarren sinonimo semantiko garbiak, zatizkoak baino (gehienetan, bestalde, halakoxeak izaten dira benetako erabilera bizian sinonimoak):
|
|
|
zeruan
|
bezala
lurrean ere.
|
|
|
Guk zor gituztener barkhatzen tuun
|
bezala
.
|
|
|
zeruban
|
bezala
lurrian ere.
|
|
|
guk geren zordunai barkatzen dizkigun
|
bezela
.
|
|
|
zeruan
|
bezala
lurrean ere.
|
|
|
guk barkatzen dizkiotegun
|
bezala
gure zordunei.
|
|
|
zeruen
|
bezala
lurrian ere.
|
|
|
guk zor gattuztenei barkatzen ttogun
|
bezala
.
|
|
|
zeruan
|
bezala
lurrean ere.
|
|
|
guk gure ganat zordun direnei barkhatzen diotzegun
|
bezala
.
|
|
|
zelian
|
bezala
lürrian ere.
|
|
|
guk guri zor düner pharkatzen deitzegun
|
bezala
.
|
|
|
Eta horien arteko orekan dautza estrategiak. Azken buruan, hiztunek garbizaleen arauak gorabehera berba egiten dute; idazleek ere arautze garbizaleak gorabehera izkiriatu egin behar lukete, hizkuntz sistemaren debeku argietatik harantzago sormena eta ulergarritasuna beste legerik ez balego
|
bezala
.
|
|
|
Hobe genuke, dena den, bi eginkizunak pertsona ezberdinen esku uztea, gutxi direlako bai itzulpenari bai hitzaurre (eta aparatu kritiko) egoki bati behar
|
bezala
kara emateko gauza.
|
|
|
Edonola ere, beste sistema batzuetako zenbait hitzaurreren zantzuak badira gurean. Osorik ekarri dira zenbaitetan, taulan ikusi
|
bezala
. Beste batzuetan, hitzaurre horietatik aipuak erauzten dira; esaterako, J.M.Arzalluzek Ismail Kadareren H dosierra (78 zk.) lanari idatzitakoan:
|
|
|
Puntuazio marken erabileraz eta izenordain batzuk maiuskulaz emateaz (jatorrizkoan ez
|
bezala
), pertsonaien izenak eta izenordainak ez nahasteko.
|
|
|
Azterketa abiatu aurretik esan
|
bezala
, lan honek bildumaren azterketarako gai izan nahi luke, bai eta literatur itzulpenen hitzaurregileentzako bidelagun ere. Izan ere, ondokoak eztabaidagai dira:
|
|
|
Atentzioa ematen du, batetik, bere obra ezagutu eta baloratu zutenek beti aipatzen dutela kalitatezko poesia dela. Alabaina, aipamenak oso gutxi dira, eta bere poemen lehen edizioa, esan
|
bezala
, Joseba Intxaustik 1998an paratu zuena da.
|
|
|
Lecciones de ortografÃa del euskera bizkaino 1896an argitaratu zen eta, esan
|
bezala
, bertan ezartzen diren arauek euskal literaturaren historian garrantzia berezia dute. Izan ere, L. Otaegik adierazten duen bezala, Sabino Aranaren arautegi hau, normativizante, izateaz gain,, orientada a la versificación no popular?
|
|
|
Bestalde, lerrootan, poemaren gainerakoetan ez
|
bezala
, subjektua trena da, ez poeta; beraz, hor ez dago gogoetarik, eta deskribapen tonuari mugimendua nagusitzen zaio. Oroitzapenak agertzen diren pasarteetan irudiak (eta beraz, izenak) diren bezala aipagarrienak, kasu honetan aditzak dira ugariak:
|
|
|
Ni banatxiak, nere pipako kea
|
bezela
|
|
|
Baina, esan
|
bezala
, testu azterketak berak erakusten digu 1916tik aurrera poetika kultua eta Modernismoaren ildokoa abandonatu egiten dituela Antonio Arrutik. Ezin esan daiteke ordura arte poetika modernista soilik lantzen duenik, izan ere metrikoki 1913tik 1916aren lehen erdira arte argitaratzen direnen artean zortzi poema baitira bertso moldean taxutuak eta sei poesiaren molde kultuetan taxutuak.
|
|
|
Puntu honetatik haragoko gogoeta eta orokortzeetan Literaturaren Historiaren eta Teoriaren bideetatik egin genezake aurrera, eta, arestian esan
|
bezala
, euskal idazleen ibilbideen azterketa xeheak behar dira haien arteko alderaketa konparatua egin eta ondorioak bermatzeko. Hondar hitz horiek, besterik ezean, artikulu honetan xedaturiko ondorioek iradoki diguten joera edo noranzko bat dira, euskal lirika kultuaren sorrerak izandako zailtasun agerikoen erakusgarria.
|
|
|
1909an, fraide eskolako gazte eruditu bilakaturik, Erromara joaten da goi ikasketak egitera. Hiru urte pasatzen ditu bertan eta Teologiako titulu gorena eskuratzen du; bestalde, Erroman dagoelarik pizten zaio Arrutiri lehenago ez
|
bezala
sorterriaren falta. Erromatik 1912an itzuli eta Erriberrin hasten da irakasle.
|
|
|
Casenavek bi arazo ikusten ditu oraindik konpondu gabe literatur historian. Alde batetik, Lasagabasterrek azaldu zuena, hots,, aniztasun linguistiko eta kulturala ez dira behar
|
bezala
landu? (2012:
|
|
|
euskal literatura azken hogeita hamar urteetan erabat instituzionalizatu da EAEaren instituzioen inguruan, eta gainera, azken bost urteetan, globalki Etxepare Institutuak AEBetako, ikasketa iberiarren? ekimenenari jarraikiz ekimen espainiar nazionalista statu quo oso kezkagarri eta batez ere erreakzionarioa sortu du literaturaren alorrean oraindik ere XIX. mendeko, mission civilisatrice, aren ideologia inperialistari erantzuten diona, erakunde mota horietan guztietan
|
bezala
: Cervantes, Goethe, Aliance Français...
|
|
|
edo, raza latina?
|
bezala
popularizatuko dena, Fichterentzat arraza zaharkitu, krisizko eta dekadentea litzateke, batez ere Napoleonen inbasiopean Alemania bizi den momentu batean. Geroko arraza, Europa berregituratuko duena, Fichteren iritziz teutonikoa da, arraza alemaniarra (non eta eskandinaviarrak ere sartzen diren).
|
|
|
Fabian antropologoa eta gero, koebaltasun ukazioa? (denial of coevalness)
|
bezala
ezagutzen dena indartzea, hain zuzen. Hots, garai berean, Fichteren antzeko diskurtsoek garaikidetasunez,, koebaltasun, ez, bizitzea ukatzen diete teutoniko ez diren arrazei (hots, arraza latindarrari eta eslaviarrari).
|
|
|
Era berean, eta Axularren eskuliburua bera ere, zeinak ez dituen sorginak inoiz aipatzen, klase ertain lapurtar baten sorkuntzaren teknologia subjektiboen artean aztertu behar da, barrokoa bera, masa kultura
|
bezala
aztertuz eta bere lana barrokoaren ulertze politiko honen barnean sartuz.
|
|
|
baditugula argi dago. Alabaina, XVI. mendetik aurrera desagertu egiten dira, eta alde horretatik XVI. mendetik XIX. mendera doan tarteari euskaraz ere, galizieraz
|
bezala
,, os seculos escuros, deitu genioke.
|
|
|
Beraz, euskal literatur historia postnazional bat ezin da mendeka eratu, baizik eta Europako eta Ameriketako inperialismoen talkan kokatzen den historia bat
|
bezala
esplikatu behar da, eta beraz inperialismo horiek genituzke ardatz historiko nagusi. Euskal literatura, bi literaturen talka diglosiko modura ulertuta, ez da mendez mende hedatzen eta hobetzen, eredu klasikoak euskalkika sendotuz, baizik eta inperialismo horien hedapen eta krisiekiko erantzun eta erreakzio gisa egituratzen da, XV. mendetik XX. mendera arte.
|
|
|
Dimetrum Hispanicum alternis versibus assonum.? (Larramendi, 1745), hortaz erdarahitzari ere adiera metriko poetikoa erantsi dio Larramendik, Artean euskaraberbarekin egin
|
bezala
.
|
|
|
Egia da Monarkia Hispanikoaren inguruko idazleek ez ezik, XVI. mendetik aurrerako euskal apologistek ere aldarrikatu zutela Euskal Herriko lurraldeetarako urrezko aro berritua, burdin aro gisako Erdi Aro gatazkatsuaren ondoren, foru sistemari esker lorturiko bakealdia irudikatzeko (Madariaga, 2008, 23). Baina Monarkia Hispanikoaren irudikapena ez
|
bezala
, apologistek irudikaturiko urrezko aroa ez zegoen egitasmo inperialaren zerbitzura. Apologistek eta haien ondorengoek eraikitako urrezko aroaren mitoa, foralitatearekin parekatua, Aranzadik sakon aztertu duen arren, sekulako aukera galdu du mito horrek formazio diskurtsibo inperialista espainiarrean izandako eragina arakatzeko (Aranzadi 2000), izan ere formazio diskurtsibo horretan (Europako beste inperioetan bezala) urrezko aroa etengabeko aldarrikapena baita.
|
|
|
Baina Monarkia Hispanikoaren irudikapena ez bezala, apologistek irudikaturiko urrezko aroa ez zegoen egitasmo inperialaren zerbitzura. Apologistek eta haien ondorengoek eraikitako urrezko aroaren mitoa, foralitatearekin parekatua, Aranzadik sakon aztertu duen arren, sekulako aukera galdu du mito horrek formazio diskurtsibo inperialista espainiarrean izandako eragina arakatzeko (Aranzadi 2000), izan ere formazio diskurtsibo horretan (Europako beste inperioetan
|
bezala
) urrezko aroa etengabeko aldarrikapena baita.
|
|
|
Hortaz, Larramendi bera ere ez da guztiz gai izan formazio poetiko inperialaren eraginpetik bere burua askatzeko. Edo behar bada zuzenagoa litzateke esatea ezina duela diskurtso inperialak ezarritako subalterno egoeratik guztiz askatzea, beste lanetan gertatu
|
bezala
: –Subordinazioa berea egin ez balu euskara gaztelania latina egingo zukeen hiztegia.
|
|
|
dio Artean) edota Ziburuko Etxeberri bezalako elizgizonek egindako poesia deboziozkoa aldarrikatzea, baina ez euskaraz ohikoa zen herri poesiaren berri ematea. Ez da hortaz harritzekoa XVIII. mendearen amaieran Herderrek bigarren Larramendi baten irrika erakutsi izana, McPhersonek Eskozian egindakoa euskaldunen artean egingo lukeena (ikus Altzibar, 1986, 20; Apalategi, 2013, 59), Larramendi lehenak ez
|
bezala
. Corografiaalde askotatik miresgarrian, esate baterako, Gipuzkoari eta Euskal Herriari buruzko horrenbeste berri jaso zuen, tartean hizkuntzari eta dantzak bezalako herri kultura adierazpenei buruzkoak, baina isiltasuna erabatekoa da herri literaturaz eta poesiaz den bezainbatean, nahiz eta ez diren gutxi autoritate gisa aipaturiko poeta ospetsuen aztarnak.
|
|
|
XVII. mende hasieran poesia lehiaketa pare bat antolatu zuen Iruñako apezpikuak egin
|
bezala
(Mitxelena, 1990, 112 eta 119), Altunak eta Lakarrak ohartarazi dutenez (Larramendi, 1990, 15).
|
|
|
Alegia, Albreteko Joanak euskararen alde egindakoak bere egitarau erlijiosorako atxikimendu zabalagoa eskuratzea zuela jomuga eta ez besterik. Datua da euskara hizkuntza ofizialaren estatus gabe utzi zuela, bere erresumako beste hizkuntza komunitate batena zen bearnesa ez
|
bezala
. Albretetarren Gortean, seguru asko, euskara ez zen zeharo ezezaguna.
|
|
|
Historian gertatutako jazoerarik garrantzizkoenak zatiketa ardatz eraikiz, jazoera horien arabera sailkatzen du. Mendeka edo hamarkadaka moldatutako banaketa
|
bezala
, literaturaren barrutitik at du periodizatzeko heldulekua. Esaterako,. Erreforma?
|
|
|
"... eta baskoek, berzek
|
bezala
, duten bere lengoajian eskribuz zerbait doktrina, eta plazer hartzeko, solas egiteko, kantatzeko eta denbora iragaiteko materia" izan dezaten idazten omen du Etxeparek. Paratestuan agindutakoa testuratu zuen:
|
|
|
lehen hamahiru koplak ondu aldi batekoak zirela, eta, hitzaurre, hamalau hamabostak, aldiz, bigarren ondu aldi batekoak. Batzuk idaztetik besteak idaztera denbora tarte bat egon zenaren salaketa
|
bezala
zekusan behatutako grafia aldaketa. Haatik, bada beste alderik ere, grafiak bereizten dituen bi zati hauen artean:
|
|
|
Botere politiko bakar baten azpian behin ere ez egonagatik, gertaera soziohistoriko erabakigarri bat partekatu du euskal komunitate osoak: Euskal Herrian hitz egiten ziren beste hizkuntzei ez
|
bezala
, hizkuntza ofizialaren maila ukatu izana euskarari, estatus hori aitortzeko ahalmena zuten botere politikoek.
|
|
|
Bestetik, Jon Kortazarrek eta Miren Bilelabeitiak Alfaguararentzat eginiko haur eta gazteentzako euskal poesiaren antologiek ere (2004, 2005), aurretik aipaturikoak
|
bezala
, helburu didaktikoari erantzuten diote, eta ildo beretik doa Juan Kruz Igerabidek Anayarentzat (1997) eginikoa ere. Asmo funtzional bera dute testuen edizio elebidun diren beste zenbait antologiak, hala nola, Patri Urkizuk UNEDentzat eginikoa (2009), edota Garcia Trujillo eta Gonzalez Langarikak lau hizkuntzatan argitaraturiko poesia hautapena (2010).
|
|
|
Juan San Martinen edota Ibon Sarasolaren antologiek
|
bezala
,, era berriko poesia, edo, poesia modernoa?
|
|
|
Hizkera sistemikoa erabiliz, kapital sinboliko hura erakutsiz, euskal kulturaren izaera bera aldarrikatzea zen Onaindiaren asmoa, lehen frankismoaren urte ilunetan. Horrexegatik, formatu dotorean argitararazi ziren mila eta hamaika gehiago, olerki eder?, historia batean
|
bezala
kronologikoki antolaturik, eta karmeldarraren beraren sarrera pasarte goraipatzaileez.
|
|
|
bera olerkaria zen, baina ospetsuago zen olerkarien bultzatzaile eta olerki aldizkari baten sortzaile gisa. Euskal gizartearentzat esanguratsu izango ziren beste zenbait elizgizonekin batean, Aingeru Sukia edo Jose Maria Arizmendiarrieta
|
bezala
, euskal literaturaren une esanguratsuan hasi zen idazten Onaindia, eta Euskal Pizkundearen garaiko, olerkariek, bere lanik ederrenak ezagutzera eman zituzten sasoian plazaratu zituen bere poemak:
|
|
|
Santi Onaindiak XVIII. mendeaz geroztik zetorren euskal literaturaren pobretasunaren eta euskal hizkuntzaren poesiarako ezgaitasunaren argudioez gain, guda aurretik, Miguel Unamunok gehituriko iritzi ezkorrak zituen akuilatzaile. Jose Manterolarena
|
bezala
, apologisten tradizio larramenditarrari lotzen zaio Onaindia, ezinbestez, eraso sinbolikoak hor zirauelako, hots, bai euskara eta bai euskal literatura kuestionatuta zeudelako eta gaur egun ere kuestionatuta jarraitzen dutelako, neurri handi batean.Horrela betetzen da Ikasketa Kulturalen ildoan jakina den irizpide nagusi bat, hots, boterean dagoenak beti egiten diola azpijana kategoria subalterno... Alabaina, Ikasketa Subalternoak gai izan dira erresistentzia egiten duten diskurtsoek garaturiko dinamika askatzaileak agertzeko ere, zeren, Gayatri Spivak ek. Can the subaltern Speak??
|
|
|
Onaindiaren antologiaren harrerari dagokionez, Orixeren Euskaldunak (1950) poemaren kasuan
|
bezala
, irakurle garaikideen iritziak banatu egin ziren haren aurrean;? 1956ko belaunaldi berria? (Torrealdai, 1998:
|
|
|
Alabaina, esan
|
bezala
, aitortu behar da Onaindiaren antologiak harrera hotza izan zuela. Harrera kritiko ukakor hura, Onaindiaren iritziz, bereziki Luis Villasanteren eta Koldo Mitxelenaren harrerak izan ziren esanguratsuenak:
|
|
|
Gaur egunetik begiratuta esango genuke Santi Onaindiak, Marcelino Menéndez Pelayok
|
bezala
, ehun olerki bakarrik hautatu izan balitu, Las cien mejores poesias (liricas) de la lengua castellana (1908) hura eredutzat hartuz, askoz egile gutxiago aipatuko zituzkeela, eta ziurrenik Parnasoan aipatu ditudan hamabost bat izen horietatik soilik hartuko zituzkeela. Beharbada, beste 900 horietan nabarmentzen den mediokritatea eragotziko zukeen, eta egilearen poetika pertsonalaren eragina ez zen horren nabari agertuko.
|
|
|
argitaletxearen aurrekaria. Bere antologiaren hitzaurrean aitortu
|
bezala
, ez ziren benetan mila berak hautaturikoak, eta ez ziren hoberenak ere. Asmo komertziala aitortzen zuen argiro, irakurleak erakartzeko eginiko aldarrikapena zela adieraziz.
|
|
|
Onaindiarenarena
|
bezala
, antologia orokorren artean aipatu genukeen pareko beste proiektu zabal bakarra Koldo Izagirreren Poesia kaierakda (Susa, 2000). Onaindiak milako kopurua hautatu bazuen, Koldo Izagirrek berrogeikoa hartu du irizpidetzat; baina zenbakiek esangurarik badute, garbi ikusiko dugu erreferentzia, hots, idazle bakoitzeko hautatu duen hogeita bosnako kopuruak argiro seinalatzen duena jomuga bera da:
|
|
|
b) Gerraurreko klasikoak
|
bezala
mende amaierako joera eta estilo aniztasuna jasotzen ditu bilduman.
|
|
|
Izagirreren antologiaren orokortasuna bermatzen dute sarrerako adierazpen hauek, aro jakin bateko joera, norabide edota bilakaera zehatz bat frogatzeko helbururik ez baitu. Onaindiak euskal poesiaren esentzia eta presentzia aldarrikatu nahi zuen
|
bezala
, agian Izagirreren antologia honek ere XX. mendeko poesiaren, balioa, eta kapital sinbolikoa erakutsi nahi izan du euskal irakurleen aurrean, eta historiografiaren aurrean, berriz, generoaren zentraltasuna aldarrikatu, euskal literaturan jokatzen duen abangoardiako funtzioa seinalatuz.
|
|
|
Heziketa helbururik ez duten antologo guztien antologiek hurbileko testuak hobesten dituzte, antologoarentzat
|
bezala
irakurleentzat garaikide diren egileetara jotzen dute. Hartara, partekatzen diren gaiak, ikuspuntuak eta gustu estetikoak erraztuko baitute liburuaren harrera abegikorra.
|