|
2005
|
|
|
2.Gure hipotesiaren balioheuristikoa ukaezina da, nireustez.Ikusten badugu, esate baterako, amuhitzakazentueramarkatuaduelaOndarroan, Lekeition, Markinan, etab., datu honek etimologiaren
|
berri
ematen digu. Emandezagun ezdakigulaezerhitzhonenetimologiaz (edoezgarelagogoratzen). Gurehipotesiarenarabera, azentumarkatuadutenhitzakelkartu/ eratorriak edomailegatuakdira.Egituragatik hitzhonekezdirudi polimorfemikoa.Orduan, pentsatubehardugumailegubatdela.Etahorrelada.Gureerdal hiztegietarabagoazorain, ikusikodugulatinezkoordainahamus delaetagaztelaniazkohiztegianerehamo hitzaaurkitzen duguesannahihorrekin, nahiz etaosoerabiliaezizan.
|
|
|
Hizketa hotsen azalaren azalari so egiten badiogu, eta ekoizpen oharmen prozesu eta mekanismoen
|
berri
ematen diguten teoriak aintzat hartuta, aztergaitzat hobetsi dugun alderdiaren estudioari edozein ikusmoldetatik helduta ere, hizketaren ezaugarriekin tupust egingo dugu. Besteak beste, ondorengo hauek ditugu nabarmenenak:
|
|
|
Besteak beste, ondorengo hauek ditugu nabarmenenak: aldakortasuna; adierazgarritasuna; kanporatzen ditugun hotsen elkarrenarteko ezaugarrien gurutzatzea, gainjartzea edo elkarrestaltzea; hots asmoa uhin akustiko egiteko giharren mugimendu bidez abian jartzen ditugun neurona sare eta giharren erabateko sinkronizatzea; malgutasuna edo egoera
|
berrietara
moldatzeko gaitasuna (ohiz kanpoko bideak
|
|
|
Azpeitian, 1893an, Adema Zalduby k aurkezten du Gauden Eskualdun deritzan kantua eta azpi titulua dauka: Laphurtar kantu
|
berriak
, Gipuzkoar eta Bizkaitarrek Gernikako Arbolarenak dituzten gisa berekoak.
|
|
|
gure historia aztertzeko unean. Gizarte zientzien eragina historia lantzeko unean ageri zaigu eta aipatu ditudan azken hirurak zientzia
|
berrietako
teoriak eta metodologiak aztertu ondoren saiatu ziren euskal historia idazten.
|
|
|
Sarrera Diego Catalán. ...de berri batentzat, erakunde desberdinetan banaturik zegoen jende multzoen komuntasun lotu rak azpimarratzen zituen eta, beraz, diskurtso historiko berria asmatu; sub jektua, diskurtso berrian, euskaldunak ziren, hau da, Vasconiakoak, etni ikus pegi batetik euskaldunak, eta Aro Berriaren modernitateak eskatzen zuen hiritar status hatera jauzia egiteko, bidea eta ikerlana urratu zuen. lnperio
|
berrien baitan
herri nortasuna azpimarratu zuen. Vasconia, lurralde kontzep tua, berriz, hasi zen erabiltzen, horrek definitzen baitzuen euskaldun guztien batasun esparrua, ohizko besteak, dela Nafarroa, dela Bizkaia, gaindituz.
|
|
|
Froga positiboak behar ditu eta dokumentuen kritika zorrotza eragingo zuen. M. Montaigne eta F. Bacon izango dira gizarte zientzien arloan libertino eru ditoen eredu teoriko
|
berriak
eta modernitatearen aitzindariak.Oihenartek bere kontzeptu historiografikoa finkatzerakoan herri eta hiz kuntz komunitateari garrantzi sakonagoa erantsi zion bestelako gertakizun historiko eta politikoei baino. Bere gogoetaren bidez espazio bat definitzen du eta espazio horretan bizi diren gizataldeez arduratzen da, bere nortasun eta erakundetze juridiko politikoak desberdinak izan arren.
|
|
|
Testuak irakurriz, badirudi beste Euskal Herririk ez zela ageri. Egia esateko eta bere garaian garaiko ikuspegian murgilduz gero, probintzia soila gainditzeak eta Irurac bat izeneko elkarguneaz aritzeak, urrats nabarmen
|
berria
suposatzen zuen, ez baitugu ahaztu behar tokian toki ko aginteak probintzi mailakoak baino boteretsuagoak zirela. Hasieran Xabier Munibek bere Akademia proiektua Gipuzkoako Batzar nagusietan aurkeztu10 Arabako Artxibategi Probintziala, Prestamero saila, 11 kutxa.OLABARRI, I., Proyectos historiográficos de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del Pais, 1 Seminario de Historia de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País.
|
|
|
Cánovas del Castillo politikariak errestaurazio borbonikoa prestatu eta indar tu zuen 1874 urteaz geroztik 1898 arte, Espainiako erakundetze politiko nagu sia antolatu zuen, non karlista tradizionalistak, alde batetik, eta errepublika noak, bestetik, sistematik at gelditzen ziren. Cánovas del Castillok 1886an Historia general de España berri bat idazteko taldea sortu zuen eta Espainiako Historiazko erret akademia proiektu historiografiko berriaren abiapuntu nagusi ere bihurtu zen, azken batean, Cánovasek asmatu zuen sistema konsti tuzional
|
berria
legitimazio historiko politikoan sartzeko.
|
|
|
Europa mailan bigarren erdian, Ranke historialari alemanak zientzia his toriko
|
berriaren
oinarriak ezarri zituen, batez ere lan egiteko tekniketan indar nagusia ezarriz eta horrela zientzia historiko sorburuen kritika positiboa egi ten zuen eta dokumentuen egiaztasunean oinarritzen zuen diskurtso histori koak benetakotasuna. Baina aldi berean, Ingalaterran, adibidez, historiaren lana halako espekulazio kutsua eta literaturaren atalean edo esparruan koka tzen zen.
|
|
|
Nahietaezkoa da interpretaziorako zioa izatea. Azken batean, Europako herrialde bakoitze an zientzia historikoaren oinarri
|
berrien
garaipena modu diferentean eman zen. Historialari profesionalen taldea osotzen joan zen, akademien bidez, elkarte berezien sorreraren bidez, unibertsitateko irakasleen bidez edo eta ar txibozan eta bibliotekarien artetik historialarik sortuz.
|
|
|
Esaldi honetan azpimarratu behar da berriztatu nahi zuela euskal histo riografía. Berriztapena lortzeko, oinarrizko abiapuntua sorburu historikoak kritika zorrotzez aztertu behar ziren eta iturrien irakurketa
|
berriak
eginaz, historia berriztatua sortuko zen, dokumentuek berez ez dutelako hitzik egi ten, baina, bestalde, historiarik ezin daiteke buru erudizio enpiriko gabe. Horregatik ez da mugatzen agirien positibismora edo sorburuen kritikaren teknikara.
|
|
|
Horregatik, Unamunok, informazio berberean oinarrituz, bestelako interpretazio teoriko agoak egiten ditu. Azken batean, liburuaz zera dio, obra meritísima dela, abiapuntu eta gogoeta
|
berriak
irekitzen zituelako historiaren arloan.Arturo Kanpionen lan erraldoia ere testuinguru berean kokatu behar dugu. Nafarroako historiatik abiatzen da, Euskal Herriko ikuspegia izanik.
|
|
|
Beste gai bat litzateke, politikari eta fikziozko literatu ra idazten zutenen arteko ikuspegi historikoaren azterketa.Dena dela, aldaketa nagusia, XX. mendearen lehen herenean gihartu zen. Gizarte zientzien esparrua aldendu eta arlo bakoitzean ikerlari
|
berriak
nabar mendu ziren. Pertsona horien bidez, euskal historiografía aberastuz eta berriz tuz joan zen.
|
|
|
Espiritu etnografikoak dirau bai, baina hori ez da maila teorikoan ez duelako kezkarik, erredukzionismo antzuan ez erortzeko bidea baizik. Deskribapen soila eta formala gainditurik gelditzen da, ikerketa teori koan aukerak eginez, ez modu abstraktuan, enpirikoan baizik, berez etorri zetorren ondorioa modu naturalean agiriaz.Sozilogismo
|
berriaren
ekarpenak jasoko ditu 1950ean, aurkakoa, hurren go hamarkadan, sikologismoan murgilduz. Pertsonen, protagonisten nundik norakoan kezkaturik agertu zen beti, heldutasun intelektuala irabazi ahala.
|
|
|
Enpresaren historiak, historia ekonomikoaren arloan, hutsune nagusia da. Eta azkenik, biografiaren arloa deritzot, besteak beste, bai diskurtso
|
berriak
baita ere herri nortasunaren adierazle gisa, ondo laburtzen duela ikuspegi indi biduala eta kolektiboaren arteko tirabira.Erakundetu da historiazko ikerkuntza, karrera akademikoa ere bihurtu da. Editorialak historiazko arloan titulu berriak argitaratzeko beldur dira eta horrela Eusko Ikaskuntza edo EHUko unibertsitate moduko erakunde insti tuzionaletan argitaratzeko bidea gelditzen zaigu.Nire kezka da euskal historiaz arduratzen garenon artean ez dugula behar heineko loturarik, sarerik, Euskal Herria erreferentzi sare gisa izateko.
|
|
|
Eta azkenik, biografiaren arloa deritzot, besteak beste, bai diskurtso berriak baita ere herri nortasunaren adierazle gisa, ondo laburtzen duela ikuspegi indi biduala eta kolektiboaren arteko tirabira.Erakundetu da historiazko ikerkuntza, karrera akademikoa ere bihurtu da. Editorialak historiazko arloan titulu
|
berriak
argitaratzeko beldur dira eta horrela Eusko Ikaskuntza edo EHUko unibertsitate moduko erakunde insti tuzionaletan argitaratzeko bidea gelditzen zaigu.Nire kezka da euskal historiaz arduratzen garenon artean ez dugula behar heineko loturarik, sarerik, Euskal Herria erreferentzi sare gisa izateko. Ahulak gara eta Espainia gertatzen da; sarritan, erreferentzi gune bakarra balitz beza la.
|
|
|
XXI. mendean, Europa
|
berriaren
atalean, badaude erregionalismo trans nazionalean oinarritu behar ditugun historia berriak, goi mailako laburpen politiko instituzionalak egiteko unean, ahaztu gabe Pirinioak direla gure ardatza itsasoarekin hatera. Azken 500 urteotan gure historia mundializazio prozesuaren gunean kokatzen da.
|
|
|
XXI. mendean, Europa berriaren atalean, badaude erregionalismo trans nazionalean oinarritu behar ditugun historia
|
berriak
, goi mailako laburpen politiko instituzionalak egiteko unean, ahaztu gabe Pirinioak direla gure ardatza itsasoarekin hatera. Azken 500 urteotan gure historia mundializazio prozesuaren gunean kokatzen da.
|
|
|
Txillardegiren omenez, deialdiari erantzunez, berehala idatzi nuen arti kulu hau eta 1999ko irailaren lSean igorri nuen. Sei urteren buruan, gai honi buruz, argitalpen
|
berriak
egin ditugu eta bat aipatzerakoan, halabeharrez,
|
|
|
oraintsuko lan batzuen
|
berri
ekarri da orain anikulura, baina 1999an idatzitakoa bera da funtsean dakarguna.
|
|
|
Esanohida, gainera, tradiziozkohiztunek, euskara estandarra berandu ezagutudutenek, halakoxegutxiespenaedojasandutelaetaprestigioahizkera eredu
|
berriek
hartu dutela. Errealitatekoatalgehienek bezala, badu horrek egiatikzerbait, bainabaitamitotik ere.Betiegonda, are1968urtearen inguruanikasizuten euskaldunberrienarteanere, folkhizkera ikasteko etamenderatzeko borondate izugarria, izanerehorrexetan baitzetzan «benetako» euskaldunen arteanintegratzeko baitezpadagainditubeharrekolanga.Eta alderantziz, betiizandiraetaizanenere, oraingoz, herri euskara ezdenoro betertzezdakusateneuskaldunzahar analfabetohandiustekogogaikarriak, euskarabatua«españula»edo«gipuzkoanoa»baizikez deladiotenak.
|
|
|
8 Udako Euskal UnibertsitatekoHizkuntzalaritzaSailakhalaeskaturik, Bergarako herri hizkera etaahozkotasunabultzatzekoegitasmoaren
|
berri
eman zuen Estepan Plazaolak Iruñean 1999kouztailaren 27an.Oro harBergarakogaztetxoen euskararen kalitatea zain tzekohelburua ereaurreikustenduaipatuegitasmoak.
|
|
|
d) Orduraarteko hizkuntza aldaeradialektalen edo estilistikoen kokapen berria gertatzen da: funtzio edo adiera (balio sinboliko)
|
berria
hartzen duteidentitatearen edotakonbergentziaren1dibergentziaren bidetik.
|
|
|
Mitxelenak Arantzazuko txostenean funtsezkotzat jotzen zuen euskalkiak hurbiltzeko helburua apur bat gertuago izatea3, esate baterako, beste euskalkietako esapideak eta idazteko ohiturak bereganatuz zihoazen idazleak. ...tik, euskara ordura arte landu gabeko esparruetan erabiltzen zuten euskaldunak bereziki konprometiturik zeuden euskara estandarra finkatzeko eta hedatzeko beharrarekin eta berehala erabiltzen zituzten Euskaltzaindia hobetsiz zihoan aldaerak, hala nola, aditzaren (1973, 1977, 1979), eta erakusleen eta deklinabide atzizkien (1978) morfologia, ortografiari buruzko erabakiak (1978) e.a. Hala ere, bide
|
berriak
urratu beharrak, Euskaltzaindiak aztertu edota erabaki gabeko puntu asko denok antzera konpontzeko kezka eta egon ezina sortzen zuen, eta edonolako argia ematen zuen edozein lan, batasun eragile bihurtzen zen; bereziki aipatzekoak dira Txillardegiren (1978) gramatika eta Kintanaren hiztegi (1980) ospetsuak, hizkuntza orokorraren itxuratze horretan eragin nabarmena izan zutenak?. Hiztun asko lan horietan proposa tutako eredua estandarra zela ulertzeraino heldu ziren5?
|
|
|
Euskara estandarraren beharra eta sorrera kezka eta eztabaida iturri izan dira mendeetan zehar eta horren
|
berri
nahi duenak informazio paregabea aurki dezake Zuazoren (1988) lanean. Era berean, batez ere XX. mendearen bigarren erdialde honetan egin diren euskara ordura arte landu gabeko espa
|
|
|
Hizkuntzalariek lagun dezakete sortuz doan euskara teknikoa aztertuz eta beren hizkuntz ezaugarriak deskribatuz eta, halaber, literatur erabilera eta erabilera komuna aztertuz. Zientzialariei eta oro har hizkuntzaren erabiltzaileei bide
|
berriak
jorratzea errazago egingo dieten baliabideak eskainiko dizkiete horrela. Euskara teknikoaren inguruko azterketek testuak behar dituzte, ordea, eta hizkuntzalarien edozein argibide, proposamen edo kritikak ez du ezertarako balio kontuan hartzen duen zientzialaririk ez badago9?
|
|
|
Edonola, Elorduik (1995) azpimarratu duenez, ikertzaile zenbaitek ohartarazi gaituzte zail samarra gertatzen dela askotan aipaturiko hiru mota horietako aldaketak bereiztea. Edozein aldaketa ez dugu a priori ahulgarritzat hartu behar; izan ere, aldaketa batzuek funtzio jakin bat dukete euskara garai
|
berrietara
egokitzeko saioetan eta ahulgarriak baino indargarriak dirateke orduan. Ezaugarri soziolin
|
|
|
Hortaz, hizkuntzen aldaketen nondik norakoak ulertzea funtsezkoa da gertatuz doazen aldaketak ebaluatu ahal izateko' 0 Filologia ere funtsezkoa zaigu euskarak mendeetan zehar garatu dituen baliabideak ezagutzeko eta orain arte gertatu diren aldaketen noranzkoa finkatzeko. Edonola, Filologia idatzitako testu jakin batzuetan oinarritzen da eta, beraz, garai batean hizkuntzak onartzen zituen bideen
|
berri
ematen digu; ez digu, ordea, ezinezkoak ziren erabileren berri ematen. Hau da, testuetan mota bateko eraikuntzarik ez agertzeak ez du ezinbestean esan nahi testua idatzi zen garaiko hiztunentzat erabilera hori ezinezkoa zenik eta hilda dauden hiztunek
|
|
|
Hortaz, hizkuntzen aldaketen nondik norakoak ulertzea funtsezkoa da gertatuz doazen aldaketak ebaluatu ahal izateko' 0 Filologia ere funtsezkoa zaigu euskarak mendeetan zehar garatu dituen baliabideak ezagutzeko eta orain arte gertatu diren aldaketen noranzkoa finkatzeko. Edonola, Filologia idatzitako testu jakin batzuetan oinarritzen da eta, beraz, garai batean hizkuntzak onartzen zituen bideen berri ematen digu; ez digu, ordea, ezinezkoak ziren erabileren
|
berri
ematen. Hau da, testuetan mota bateko eraikuntzarik ez agertzeak ez du ezinbestean esan nahi testua idatzi zen garaiko hiztunentzat erabilera hori ezinezkoa zenik eta hilda dauden hiztunek
|
|
|
era honetako testu bakan batzuk baino ez daudelarik, zaila gerta dakiguke batzuetan mota bateko hitz, esapide edo egiturarik ez egotea hiztunentzat onartezina izatearen edota esku artean ditugun testuen tipologiaren ondorio ote den. Filologiak aldaketez ohartzen laguntzen digu, baina aldaketa horien artean bereizi beharrekoak dira hizkuntzaren esparru
|
berrietara
egokitzeko beharrak azaltzen dituenak eta egokitze horretan lagundu beharrean oztopo gertatzen direnak. Aldaketa berezkoa du hizkuntzak eta aldaketek ez dute ezinbestean ahulgarriak izan behar.
|
|
|
biltzen ditugun baliabideen
|
berri
ematen baitigu11
|
|
|
Edonola, zientzialariei ezin eska dakieke beren esparruko gaiez ikertzeaz eta euskararako bide
|
berriak
urratzeaz gain, hizkuntzalaritzaren esparru des berdinetan gertatzen diren aurrerapenen berri izan dezaten, haien jardueran kontuan hartu ahal izateko. Ezinbestekoa da hizkuntzalarien eta zientzialarien
|
|
|
Edonola, zientzialariei ezin eska dakieke beren esparruko gaiez ikertzeaz eta euskararako bide berriak urratzeaz gain, hizkuntzalaritzaren esparru des berdinetan gertatzen diren aurrerapenen
|
berri
izan dezaten, haien jardueran kontuan hartu ahal izateko. Ezinbestekoa da hizkuntzalarien eta zientzialarien
|
|
|
Ezaguna da euskarak perpausen osagaiak era askotara antolatzea onartzen duela, baina testu tekniko zientifikoetan perpausen osagaien hurrenkera ere anbiguotasun txikiena dakarrena izan ohi da: testu antolatzaileak kokagunerik kanonikoenetan erabili ohi dira, harreman logikoak ezartzeko edo osa gaiak nabarmentzeko eginkizuna ahal den eta egokien bete dezaten' 6; gai alda keta bat gertatzen den bakoitzean aldaketa horren
|
berri
ematen duen mintza
|
|
|
Arau bateraturik gabeko aldakortasuna, aldiz, ez dut uste euskara tekniko zientifikoaren arazoa denik. Izan ere, batzuetan egokiak diren eta beste batzuetan horren egokiak ez diren ereduak hedatu ohi dira hizkuntzaren erabilera honetan, zientzialarien eta teknikarien estandarizaziorako berezko joeragatik eta bide
|
berriak
urratu beharrak eragiten duen edozein argibideren eskaeragatik.
|
|
|
Jakintza esparru edota gai bakarra hartuta, batetik, estilo desberdinak behar dira komunikazio idatzirako eta mintzaturako eta, bestetik, igorlearen eta hartzailearen ezaugarrien arabera. ...ertsitatean; era berean, desberdinak izan lukete adi tuek beren artean trukatzen dituzten testuek eta adituak ez diren hiztunei zuzendutakoek, eta jakina, desberdinak izan behar dute sendagile batek gaixoekin mintzatzen denean erabiltzen duen hizkerak, medikuntza biltzar batean bere lankideen aurrean aurkezten duen komunikazioak eta kazetari batek telebistan ikusleei medikuntzaren aurrerapen baten
|
berri
emateko irakurtzen duen albisteak. Euskaraz erregistro hauek guztiak landu beharrekoak dira, hizkuntza osasuntsua izanen badugu eta zenbait alderditan horiek guztiak elkarrekin aldatu badute ere, beste alderdi batzuetan aldendu egingo dira estilo aniztasunaren mesedetan29. Hizkuntza bat beste baten eraginaren pean bizi denean, ahultzearen diagnosia egin ahal izateko ezinbestekoa da ondo bereiztea hizkuntza menderatzailearen sistemak eragindako aldaketak eta sistema horrek eragindakoak ez diren aldaketak.
|
|
|
jadanik geldiera eta gelditze izenak baldin baditugu ez dago arrazoirik geldiketa sortzeko. Orotariko Euskal Hiztegiaren eta Sarasolaren Euskal Hiztegiaren datuak oso lagungarriak zaizkigu aurreko mendeetan finkatu diren ekintza izen hauen
|
berri
izateko. Edonola, garatuz doazen euskararen erabilera berriek, eta bereziki zientzia eta teknikarako erabilerek areagotu dute aditzetiko izenen eta adjektiboen beharra eta sorrera eta ez da harritzekoa egoera honetan atzizki bakoitzaren emankortasuna aldatu izana42?
|
|
|
Orotariko Euskal Hiztegiaren eta Sarasolaren Euskal Hiztegiaren datuak oso lagungarriak zaizkigu aurreko mendeetan finkatu diren ekintza izen hauen berri izateko. Edonola, garatuz doazen euskararen erabilera
|
berriek
, eta bereziki zientzia eta teknikarako erabilerek areagotu dute aditzetiko izenen eta adjektiboen beharra eta sorrera eta ez da harritzekoa egoera honetan atzizki bakoitzaren emankortasuna aldatu izana42. Oro har Euskaltzaindiak (1994) nor motako aditzekin bereziki tze atzizkia erabiltzea gomendatu digu baina badira erorketa bezalako izen zaharrak ere.
|
|
|
largo > alargar 1 luze > luzatu; viejo > envejecer 1 zahar > zahartu; pluma > desplumar 1 luma > lumatu. Edonola, euskararen jokabideaz ohartu ez ezik, zenbait osagairi balio
|
berriak
ere eman dizkiegu. Esate baterako, izen elkartuen mugatzaile berezitzat hartu ohi diren gain bezalako osagaiak gero eta hurbilago daude aurrizki bihurtzetik44 eta gainera, lehenago lekua baizik adierazten ez bazuten ere (gainjantzi, gaingune), egun intentsitatea ere adierazten dute zenbait hitzetan (gainzama) 45?
|
|
|
Esate baterako, izen elkartuen mugatzaile berezitzat hartu ohi diren gain bezalako osagaiak gero eta hurbilago daude aurrizki bihurtzetik44 eta gainera, lehenago lekua baizik adierazten ez bazuten ere (gainjantzi, gaingune), egun intentsitatea ere adierazten dute zenbait hitzetan (gainzama) 45? Aldaketa hauek euskara erabilera
|
berrietara
egokitzeko beharrak eragindakoak dira eta euskara ahuldu gabe aberastu egiten dutela pentsa dezakegu.
|
|
|
arroka ama, elementu aztama, lurzoru, larruazal... Termino
|
berrien
premiari edota erregistroak bereizteko beharrari erantzuten diote hauek, agian hitz elkartu mota batzuen emankortasuna aurreko ereduekiko aldatu badute ere. Era berean, tar atzizkiaren era
|
|
|
hilera
|
berriak
dira hamartar, hitar, kartesiar edo nepertar adjektiboetan ditu gunak baina oso baliagarriak zaizkigu zenbait termino eratzeko orduan. Azkenik, euskara komunean ia sinonimoak diren atzizkien arteko ñabardurak aintzat hartuz, ikuspegi funtzionaletik oso egokiak diren sailkapenak lortu ditugu batzuetan.
|
|
|
Euskarak estandarizatzeko bidean eman dituen urratsetan oso garrantzitsua izan da beren jardueran hizkuntza hau erabili duten zientzialari eta teknikarien ekarpena, estandarra behar duten komunikazio esparruetan mugitzen baitira. ...estetik, haiek dira esparru desberdinetako euskara tekniko zientifikoa sor dezaketen bakarrak, eta askotan esparru hauetan idatziriko testuen kalitatearen inguruan kritikak plazaratu direlarik, zenbait kontu sakonkiago aztertu behar direla ikusi dugu, zaila baita batzuetan bestelako hizkuntzekiko interferentziak edota oro har hizkuntzaren endekatze prozesuaren ondorio diren aldaketak eta erabilera
|
berrietara
egokitzeko beharrak eragindako alda ketak bereiztea.
|
|
|
Idatziz agertzen diren hitzak eta sintagmen azentua jartzeko eskatu zitzaien ikasleei; erantzunetan curen ustez normalean egiten duten azentuera adierazi behar izan dute. Ikasleak denetara 86 izan dira, 37 euskaldun
|
berriak
, 27 euskaldun zahar bizkaitarrak eta 22 euskaldun zahar gipuzkoarrak; curen adinaren batez bestekoa 19 urtekoa izan da. Behin testen emaitzak kodifikatu ostean, hemen aurkezten ditugun datuak eta ondorioak atera ahal izan ditugu.
|
|
|
Taulan ikusten den moduan, euskaldun
|
berri
eta zaharren artean desberdintasun nabarmena topatzen dugu; euskaldun berrien artean (ó o) eredua askoz ere gehiagotan nahiago izan da euskaldun zaharren artean baino. Azken hauen artean, bizkaitarrek (o ó) eredua nahiago izan dute; gipuzkoarrek, ostera, ez daukate joera nabarmenik.
|
|
|
Taulan ikusten den moduan, euskaldun berri eta zaharren artean desberdintasun nabarmena topatzen dugu; euskaldun
|
berrien
artean (ó o) eredua askoz ere gehiagotan nahiago izan da euskaldun zaharren artean baino. Azken hauen artean, bizkaitarrek (o ó) eredua nahiago izan dute; gipuzkoarrek, ostera, ez daukate joera nabarmenik.
|
|
|
Aurrekoan legez, azentua txertatzeko aukera bi dauden arren, euskaldun
|
berrien
eta zaharren artean ez dugu desberdintasun handirik topatu, aukera nagusia (o ó) da: IÑAK/ GAMIND
|
|
|
|
Berriak
Zaharrak Gip Biz Orotara
|
|
|
|
Berriak
Zaharrak Gip Biz Orotara
|
|
|
–
|
Berriak
|
|
|
igogáilua, izugárria, e.a.; hau hurrengo baterako azterketa izan daiteke), behin arau bat edukiz gero berori beti aplikatzen da salbuespen barik. Hiztunen artean egin ditugun moten araberako taldeetan, gipuzkoar eta bizkaitarren artean ez dago desberdintasun handirik; haatik, euskaldun
|
berri
, euskaldun zahar banaketaren arabera arau batzuen arteko desberdintasun nabarmena agertu zaigu. Funtsean gazteleraren azentueraren araua da (Harris 1991) nagusitzen dena silaba bikoetan, dela izenki mugagabeetan, dela aditz partizipioetan.
|
|
|
Zer du bada galdatzen Arotzarenak, hauxe baizik ez: Euskal Herriak izan dezan Frantzia
|
berrian
bere begitartea. Arima berezi bat badu alabaina gure Herriak. Gu ezagutzen gaituzten guztiek aitortzen dutena da:
|
|
|
Piarres Lafittek argitaratzen du Hiruak bat deitu artikulua ondoko aldian, ekainaren 27an. Hor salatzen du Charles Brun adiskidearenganik jakin dela
|
berria
: uztailaren 25 ean Vichy-ko batzorde berezi batek aurkeztu behar dio bere proposamena eskualdekatzeari buruz Pétain marexalari.
|
|
|
Horrenbestez iragaiten da, beraz, uztailaren 15a eta geroztik, beste egun, aste eta hilabete asko ere bai, Frantzia
|
berriaren
eskualdekatzeaz deus berririk nehondik agertu gabe.
|
|
|
1942ko urtarrilaren 9an, Eskualdunak jakinarazten du alabaina, Vichy-ko gobernuaren lege
|
berri
batek euskara haizu uzten duela Frantziako eskole
|
|
|
Ondoko astean berean, urtarrilaren 16ko zenbakian, Piarres Lafittek luma hartzen du lege
|
berriaren
ondorioak zehazteko, gai beretsuen inguruan zenbait aste lehenago, euskaraz eta frantsesez, uztailaren 25ean, urriaren 1Oean eta abenduaren 19an Herriaren ezagutzaz, Eskualdeko irakaskuntzaz, eta Euskarazko katiximaz erabiliak zituen solasei jarraikiz.
|
|
|
' Bestela lokailuaren emendiozko eredukoaz ari gara. Emendiozko bost harremanen
|
berri
zehatza izateko jo bedi Euskaltzaindiaren (1990: 33) lanera.
|
|
|
b Gitarraren zatia ondo grabatu duk. Ahotsa
|
berriz
, ez duk ondo
|
|
|
Bibliografian lokailu modura jokatzen duten juntagailuen
|
berri
badugu
|
|
|
17 Leizarraga, J., (1571). ] esus Christ gure jaunaren Testamentu
|
berri
: S. Mattheu, 2,23 Lur.
|
|
|
7 Hemen ere maileguen bertakotzeak hizkuntzaren joera sakonen
|
berri
eman liezaiguke: ingelesezko CVC morfemak hartzen dituztenean, hizkuntza hauetan CVCV bilakatu ohi dira, euskara zaharreko muta cum liquida taldeak ezabatzeko ezartzen den bokalismoaren antzeko (baina kontrako zuzenbideko) erregela batez:
|
|
|
Amenazo, u, a ondoko sarreran
|
berri
interesgarriak biltzen dira, Azkueren (BGuzur 141) Zemaiek esateko gure errien amenazuek esaten da
|
|
|
kalonjeei, bai eta Iratzeder olerkari eta euskaltzain eta M. Etxehandiri ere, Baionako apezpi kutegi eta Belloc eko komentuan Eskualduna aztertzeko eman zizkidaten erraztasunengatik. Ohartarazi nahi dut, hala ere, artikulu hau 1999an idatzia dela eta harrezkerokoak direla Bibliografian aipatzen ditudan bi artikuluak eta antología
|
berria
Qean Hiriart Urruti. Ni kaze ta egilea naiz.
|
|
|
Ni kaze ta egilea naiz. Artikulu,
|
berri
, istorio, Labayru Ikastegia BBK Fundazioa, Bilbao, 2004) bere hitzaurreko azterketarekin (19 or.).
|
|
|
Eskualdunako idazleen buruzagi ere bazen. Bere artikuluak idatz, besteei idatzaraz, berriketarien lana bultza eta gida,
|
berriak
hauta eta izkribuz eman, idazle berriak kazetara bil, iragarkiak itzul, saltzaile ak kilika, astekaria eta haren urtekari edo almanaka agertaraz eta heda, kaze ta eta inprimategiko idazle eta langileekikoa egin. Hitz batez esateko, kazeta osoa bere gain zuen.
|
|
|
Eskualdunako idazleen buruzagi ere bazen. Bere artikuluak idatz, besteei idatzaraz, berriketarien lana bultza eta gida, berriak hauta eta izkribuz eman, idazle
|
berriak
kazetara bil, iragarkiak itzul, saltzaile ak kilika, astekaria eta haren urtekari edo almanaka agertaraz eta heda, kaze ta eta inprimategiko idazle eta langileekikoa egin. Hitz batez esateko, kazeta osoa bere gain zuen.
|
|
|
Zuhurra baitzen eta idazle eta langileekikoa egiten jakin, Hiriart Urrutik erdietsi zuen, bere buruzagi lanean, bereziki Eskualdun Ona hasterakoan eta han dik aitzina, idazle finko
|
berriak
bereganatzea G. Etxepare, Lacombe...) eta idazle
|
|
|
1971: 31), eta oroz gain irakurleen
|
berri
gosea asetzeaz eta atsegin emateaz, irakasteaz ahantzi gabe.
|
|
|
Berriemaleei helarazi instruzioetan kazetaegilearen jokaeraz ondoko puntuak finkatu zituen: hau gaizki, hura ongi dela esatea haizu zaio kazetae gileari (E 847); gizon publikoen huts publikoak behar denean bakarrik ager tuko dira (E 1154); ez da haizu bizitza pribatua ukitzen duen
|
berririk
agerta raztea (E 1155); berri anitz eta orotarik behar da (E 1157); amen omenkako berririk ez igor (E 1425); berri igortzale anonimoen berririk ez da agertarazi ko (E 1154); kazetak ematen dituenak bere gain hartu behar ditu (EO 15 1905
|
|
|
Berriemaleei helarazi instruzioetan kazetaegilearen jokaeraz ondoko puntuak finkatu zituen: hau gaizki, hura ongi dela esatea haizu zaio kazetae gileari (E 847); gizon publikoen huts publikoak behar denean bakarrik ager tuko dira (E 1154); ez da haizu bizitza pribatua ukitzen duen berririk agerta raztea (E 1155); berri anitz eta orotarik behar da (E 1157); amen omenkako
|
berririk
ez igor (E 1425); berri igortzale anonimoen berririk ez da agertarazi ko (E 1154); kazetak ematen dituenak bere gain hartu behar ditu (EO 15 1905
|
|
|
Berriemaleei helarazi instruzioetan kazetaegilearen jokaeraz ondoko puntuak finkatu zituen: hau gaizki, hura ongi dela esatea haizu zaio kazetae gileari (E 847); gizon publikoen huts publikoak behar denean bakarrik ager tuko dira (E 1154); ez da haizu bizitza pribatua ukitzen duen berririk agerta raztea (E 1155); berri anitz eta orotarik behar da (E 1157); amen omenkako berririk ez igor (E 1425);
|
berri
igortzale anonimoen berririk ez da agertarazi ko (E 1154); kazetak ematen dituenak bere gain hartu behar ditu (EO 15 1905
|
|
|
Berriemaleei helarazi instruzioetan kazetaegilearen jokaeraz ondoko puntuak finkatu zituen: hau gaizki, hura ongi dela esatea haizu zaio kazetae gileari (E 847); gizon publikoen huts publikoak behar denean bakarrik ager tuko dira (E 1154); ez da haizu bizitza pribatua ukitzen duen berririk agerta raztea (E 1155); berri anitz eta orotarik behar da (E 1157); amen omenkako berririk ez igor (E 1425); berri igortzale anonimoen
|
berririk
ez da agertarazi ko (E 1154); kazetak ematen dituenak bere gain hartu behar ditu (EO 15 1905
|
|
|
3 Hiriart Urrutiren kazetalanak, gehienak behintzat testu edo diskurtso erretorikoak dira (are
|
berrien
kontaera eta istorioak, hein batez). Hitzaldi edo diskurtso erretorikoa atseginez eta emozioz, argumentazioak eutsita, per tsuaditzen duen diskurtsoa besterik ez da (Reboul:
|
|
|
3.2 Ezin onetsiz bere burua euskaldun eta euskaldun irakurleentzat egina zen kazeta batek,
|
berri
igortzaile euskaldunik guti zela edo frantsesez igor tzen zituztela-eta, euskal herrietako berriak frantsesez ematea eta urruneko albisteak, aldiz, euskaraz, Hiriart Urrutik erabaki zuen euskaldunei beren arteko berri eta gorabeherak euskaraz eman behar zitzaizkiela (E 237, 1891, Mintza gaiten eskuaraz, Eskualduna sinatua). Ariaren bortxaz, berriketari sare bat osatu eta Eskual Herria izeneko saila eraiki zuen, Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoa azpisailetan banatua, eta horietako bakoitzean herriz herrika.
|
|
|
3.2 Ezin onetsiz bere burua euskaldun eta euskaldun irakurleentzat egina zen kazeta batek, berri igortzaile euskaldunik guti zela edo frantsesez igor tzen zituztela-eta, euskal herrietako
|
berriak
frantsesez ematea eta urruneko albisteak, aldiz, euskaraz, Hiriart Urrutik erabaki zuen euskaldunei beren arteko berri eta gorabeherak euskaraz eman behar zitzaizkiela (E 237, 1891, Mintza gaiten eskuaraz, Eskualduna sinatua). Ariaren bortxaz, berriketari sare bat osatu eta Eskual Herria izeneko saila eraiki zuen, Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoa azpisailetan banatua, eta horietako bakoitzean herriz herrika.
|
|
|
3.2 Ezin onetsiz bere burua euskaldun eta euskaldun irakurleentzat egina zen kazeta batek, berri igortzaile euskaldunik guti zela edo frantsesez igor tzen zituztela-eta, euskal herrietako berriak frantsesez ematea eta urruneko albisteak, aldiz, euskaraz, Hiriart Urrutik erabaki zuen euskaldunei beren arteko
|
berri
eta gorabeherak euskaraz eman behar zitzaizkiela (E 237, 1891, Mintza gaiten eskuaraz, Eskualduna sinatua). Ariaren bortxaz, berriketari sare bat osatu eta Eskual Herria izeneko saila eraiki zuen, Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoa azpisailetan banatua, eta horietako bakoitzean herriz herrika.
|
|
|
Sail hau hark sortua da eta geroztik tradizio handikoa euskal kazetaritzaren historian, egun ere Herria kazetan baitirau. Hau Hiriart Urrutiren ekarpen axola handienetariko bat da, nahiz kontu hau ia inork ere aipatzen ez duen eta antologietan ere herrietako
|
berririk
ia agertzen ez den. Honen arrazoietarik bat izan daiteke Eskualdunako kazetalan gehientsuak sinatu gabeak direla, eta, beraz, egilea (k) estilotik ezagutu beharrekoa (k).
|
|
|
Herrietako
|
berrien
gosea asetzea zen, gure kazetariarentzat, lanen lana: berriketariak eta berriak bil, hauta eta euskaraz eman.
|
|
|
Herrietako berrien gosea asetzea zen, gure kazetariarentzat, lanen lana: berriketariak eta
|
berriak
bil, hauta eta euskaraz eman. Hark idatziak baitira Baiona ingurukoak eta are beste herrietako gehientsuenak, ez oro.
|
|
|
Herrietako
|
berri
batzuetan sartzen du ere beste kazeta genero ohargarri bat, egun gure artean gutiago ageri dena: hil ospetsuen berri, apaizkide, euskaltzale, jaun handi... adiskide edo etsai, horien laudorio edo gaitzespen eginez.
|
|
|
Herrietako berri batzuetan sartzen du ere beste kazeta genero ohargarri bat, egun gure artean gutiago ageri dena: hil ospetsuen
|
berri
, apaizkide, euskaltzale, jaun handi... adiskide edo etsai, horien laudorio edo gaitzespen eginez. Klasikoen genus epidicticum delakoaren mota bat da, erkideen edo irakurleriaren arteko balioak goraipatuz loturak sendotzeko hitzaldi erretoriko zinez baliagarria.
|
|
|
Hiriart Urrutiren
|
berriekiko
axola azpimarratu nahi badugu, askoren usteak koloka ezarri gogo baizik ez dugulako da, anitzek uste baitute euska razko kazetaritza oso atzeratua izan dela beti, adibidez informazio generoak oso berant heldu zaizkigula, l. mundu gerlaren ondoren edo. 1910eko Eskualduna atzemanez gero, nahi duenak irakur ditzake, adibidez, Berrixkak (E 1235) edo Azken berri (E 1242), gerlakoak baino lehenago koak.
|
|
|
Hiriart Urrutiren berriekiko axola azpimarratu nahi badugu, askoren usteak koloka ezarri gogo baizik ez dugulako da, anitzek uste baitute euska razko kazetaritza oso atzeratua izan dela beti, adibidez informazio generoak oso berant heldu zaizkigula, l. mundu gerlaren ondoren edo. 1910eko Eskualduna atzemanez gero, nahi duenak irakur ditzake, adibidez, Berrixkak (E 1235) edo Azken
|
berri
(E 1242), gerlakoak baino lehenago koak. Berri laburrak dira eta berriak huts hutsik, geroago Euzkadi-n edo Euskaldunon Egunkarian agertuko zirenen aitzindariak.
|
|
|
1910eko Eskualduna atzemanez gero, nahi duenak irakur ditzake, adibidez, Berrixkak (E 1235) edo Azken berri (E 1242), gerlakoak baino lehenago koak.
|
Berri
laburrak dira eta berriak huts hutsik, geroago Euzkadi-n edo Euskaldunon Egunkarian agertuko zirenen aitzindariak.
|
|
|
1910eko Eskualduna atzemanez gero, nahi duenak irakur ditzake, adibidez, Berrixkak (E 1235) edo Azken berri (E 1242), gerlakoak baino lehenago koak. Berri laburrak dira eta
|
berriak
huts hutsik, geroago Euzkadi-n edo Euskaldunon Egunkarian agertuko zirenen aitzindariak.
|
|
|
Josta kazetalanak dira hauek eta oroz batean irakaspen dunak, 2 edo 3 orrialdean kokatuak. Zer eta zer sailekoak kontakizun libre agoak dira, esan nahi baita
|
berriak
heda eta jakinarazi beharrak manatzen ez dituztenak: berri mutxituxeak, nonbaiteko gertakarien istorioak nahiz irudi menetik sortuak.
|
|
|
Zer eta zer sailekoak kontakizun libre agoak dira, esan nahi baita berriak heda eta jakinarazi beharrak manatzen ez dituztenak:
|
berri
mutxituxeak, nonbaiteko gertakarien istorioak nahiz irudi menetik sortuak. Batzuetan hark berak, bestetan besteren batek (Barbier etab.) idatziak.
|
|
|
Batzuetan hark berak, bestetan besteren batek (Barbier etab.) idatziak. Zer eta zer sailari ohartu zitzaion Etxepare, Hiriart Urrutiren lehen mintzaldi eta herrietako
|
berrien
idazkeratik ere hainbat gauza ikasi zituena.5
|
|
|
Bestetik, jaun xapeldun euskaltzaleentzakoak agertarazi zituen aipatu sailetan: literaturlanak (emanaldikako kontakizunak, neurtitzak), euskallibu ru argitaraberrien
|
berri
eta iruzkinak (hark eginak dirateke zenbait), liburuen argitalpenak eta euskalaritza solasak. Guztiz aipagarri dira hark berak egini ko bi argitalpen, hain zuzen adiskide zituen Duvoisin-en Laborantzako Liburuarena (emanaldika urteetan; liburu gisa bereiz 1892an), hi tzaurrearekin, eta Ithurriren gramatika, honek hiltzerakoan hari utzia, ohar jakingarriekin argitara zuena, nahiz ez osorik.
|
|
|
Arkaismo edo neologismorik ez zuen nahi: hots, nehor ezin hurbilduzko hitz nonbeitko noizpeitko zahar kozkor edo
|
berri
kakola bihurri haietarik (E 562). Ez, beraz, aranatarren hitz berririk, salbu beribil, kazetan itsutuki eta jakintsuen irriak iretsiz bultzatu zuena 1909tik aitzina.
|
|
|
hots, nehor ezin hurbilduzko hitz nonbeitko noizpeitko zahar kozkor edo berri kakola bihurri haietarik (E 562). Ez, beraz, aranatarren hitz
|
berririk
, salbu beribil, kazetan itsutuki eta jakintsuen irriak iretsiz bultzatu zuena 1909tik aitzina.
|
|
|
aitzina, uste baino gehiago. Atzizkiak ustiatzen ditu, beraz, bereziki kazetari tzako hitz orokor eta tekniko
|
berriak
sortzeko; honetan ere ez da batere gu txiestekoa haren ekarria, eta hitz franko garaiko kultura eta gauzetarakoak izan arren, beste anitz egun ere baliagarriak dirateke.
|
|
|
Axular zenaren ganik hunat, zer karrakaldi beharrezkoa ez dako eman eraskitzari! Zonbat hitz zahar ez ditu gaztetu; zonbat erran zuhur ez erain, Almanakaren arartekoz(...); zonbat hitz eta hizkuntza
|
berri
ez dauzkigu utzi oroitzapentzat! { 1915; Charritton:
|
|
|
Bainan zer ote bada dukezue dukegu, dukete hain itsusirik egin? (E 784,). Hots eta esanahiaz jokatuz hitz
|
berriak
asmatzen daki zorrozki. Hona hemen crasis figuraren erakusburu polit zenbait.
|
|
|
Gazt. Sobre cornudo, apaleado, hots, etsaien jokabidea adierazten duena.Atsotitz edo erranak laket zaizkio hitzaldiari indar emateko. Sozialisten jokaera irudikatzeko darabil bearnes hizkuntzatikako hau: Aqueste mon es un tripot; atrape qui pot.Beti norbaiti aiher edo errangura diren
|
berri
heltzaleez, berriz: 71XABIER ALTZIBARHalakoak otoizten ditugu(...) ez dezatela Eskualduna egin heti eltze guzien hurruntzali, zoko moko guzien xahutzeko esku piltzar eta jats. (E1157,, Ez guretzat). Honelako lokuzio metaforikoetarik herrehun hat hurhil ezagutzen ditugu (Altzihar:
|
|
|
Hitzeko gizon ez bagira, zuek oroitaraz.
|
Berri
heltzalek, behar orduan, guk bezala egin balezate, lan bat gutiago guretzat otom... uthur eta asto buztan mozten artzea. (E 1151,
|
|
|
(...). (Bukaeran)
|
Berritan
hemen aipu ginuen Donapaleotik auzo herri batean gauaz merkatu tik etxerat zoazilarik bi gizon, batek bertzeain kokotseko larrua eta ezpain puska ausikian ereman zazkola. Handi da tribunalak ez baitu ezarri legea:
|
|
|
Nola hori, Manex? Errazu
|
berriz
. (E 840,).
|
|
|
Bestalde, nahiz
|
berrien
kontalari nahiz hizlari ari zaigun, brevitas delakoa erranekin eta sententzia estiloarekin loturik ageri da. Blancaire apeza arti kuluan dio:
|