|
2000
|
|
|
VITORIA, Francisco de: Indio aurkitu
|
berriak
. Bilbo, 1993.
|
|
|
Zendu
|
berri
dugun Federiko Krutwig euskaltzainari, duela hiru urte, bera euskaltzain izendatu zutenetik mende erdi betetzen zela eta, Euskaltzaindiaren omenez eskaini zitzaion Iker alea, eta bada bertan lan jakingarririk. Adibidez, euskaltzainkideen lanen artean, Henrike Knörr-ek Federiko Baraibar arabar hizkuntzalariaren eta Julio Urkixoren artean 1906 eta 1917 urteen bitarte horretan izandako gutunen bilduma eskaintzen digu, aurkezpenez eta oharrez, 163 orrialdeetan.
|
|
|
Irakurri
|
berri
dut Ernest Lluch ek Donostiako El Dia rio Vasco n aurtengo martxoaren 25ean agertu zuen. Sin ser nacionalista, zeritzan artikulu interesgarria.
|
|
|
Sentitzen dut baina bihar nire herrira bueltatuko naiz. Bizitza
|
berri
bat daukat aurretik eta lehenbailehen hasi nahi dut.
|
|
|
–Nik ez dut uste bizitza
|
berri
bat has daitekeenik. Bizitza berri bat?
|
|
|
–Nik ez dut uste bizitza berri bat has daitekeenik. Bizitza
|
berri
bat. Zerotik hastea?
|
|
|
Hilabete batzuk lehenago, arratsaldero entzuten zituen bere amaren eta auzoko andre berri lapikoen kafetegiko txutxu mutxuak. Adarrak nork nori nola jartzen zizkion ondo ikasi zuen tripen barrutik, baita sardina
|
berria
zein garesti eta txiki heldu den aurtengoan, eta etxekoneko Lutxiren barruan ere haurtxo xarmant bat ari zela ernatzen. Ekografien arabera (kafetegiko andre batek" koreografia" deitzen zuen horren arabera, alegia) neska zetorrena, gainera.
|
|
|
Bitakora maitea: badakizu erraz emozionatzen naizela toki
|
berri
batera heldu eta nire ametsetan sortu nuen Eire haren tankera hartzen diodanean. Corken itsasoa sumatzen hasi nintzen, Killarneyn kolore biziak, eta orain, Dingle penintsulako Dingle herrian nagoen honetan, dena nahastu zait:
|
|
|
Orain, pentsatu zuen, Eider nire aurrean agertuko balitz ere, tabernariak atera
|
berri
didan zerbeza hotza aukeratuko nuke bien artean. Behintzat edan egingo dut, eta bada zerbait.
|
|
|
Botoia sakatzeaz batera, ordenagailuaren memoriak itzartu
|
berriaren
kexu soinua jaurti zuen, eta ondoren betiko hitz teknikoak agertu ziren pantailan. " Win" idatzi, return tekla zapaldu eta testu prozesadorearen programara sartu zen.
|
|
|
Eta modu etsiagoan" Eider"," Txema" (bereziki hau, oso modu etsian)," Rocío"," Irlanda"," Eire", aterpetxeen jabeen izenak... Txemari otu zitzaion hura Eiderren azpikeria
|
berri
baten hasiera izan zitekeela. Alegia, ez zela sekula Lahinchen egon, edo tertulia hartan ezagututako mutilen batekin pasatu zituela egunak eta beraz mutil horren izena hartu zuela gakotzat, edo Ipar Irlandako putakume haietako baten izena.
|
|
|
Eta, alderantziz, ordenagailuaren erantzuna baiezkoa bazen, alegia kontrazeinuak Duncanen izena bazeukan, ba orduan guztiaren akabera zatekeen hori. " Ni neu izatea" lortzeko pauso
|
berri
bat, gezur berri bat, adar jotze edo, hobeto esanda, adar jartze berri bat.
|
|
|
Eta, alderantziz, ordenagailuaren erantzuna baiezkoa bazen, alegia kontrazeinuak Duncanen izena bazeukan, ba orduan guztiaren akabera zatekeen hori. " Ni neu izatea" lortzeko pauso berri bat, gezur
|
berri
bat, adar jotze edo, hobeto esanda, adar jartze berri bat.
|
|
|
Eta, alderantziz, ordenagailuaren erantzuna baiezkoa bazen, alegia kontrazeinuak Duncanen izena bazeukan, ba orduan guztiaren akabera zatekeen hori. " Ni neu izatea" lortzeko pauso berri bat, gezur berri bat, adar jotze edo, hobeto esanda, adar jartze
|
berri
bat.
|
|
|
Eta egun batez, lanera zihoala, bariante
|
berriko
bihurgune txarto peraltatuan hil zen. Eta Txema ere, zer diren gauzak, inmentsitatearen sentsazioak irentsi zuen.
|
|
|
Hemengoek esaten duten bezala," lift" bakarrean. Hasi
|
berriaren
zoria izango zen akaso. Eta zorte ona, ez soilik Kilkennyraino kolpe batez iristeagatik, baizik eta gidariak arestian aipatu dudan zerbeza horietako bat edatera gonbidatu ninduelako.
|
|
|
Canice izenekoa, bere kanposantu eta guzti. Eta zubi zahar bat, zeinak batzen dituen (hain hiri txikian zerbait banatuta dagoela onartzen badugu behintzat) alde
|
berriago
bat eta oraindik ikusgai dauden antzinako ostatu eta tabernen kalea.
|
|
|
Nirea, berriz, hasten. Eta agian horregatik, hasi
|
berriaren
harritzeko gaitasuna galdu ez dudalako, itzelezko gogoak sartu zaizkit egun bat gehiago berarekin pasatzeko. Zeren Rocíok zerbait dauka ia magnetikoa, ez dakit, deabrutxo polit bat da, bere alkandora gorria bezain arriskutsua iruditzen zait neska hau.
|
|
|
Azken hilabetean argi ikusi zuen urdanga bat zela, hitz gogorregia ez erabiltzeagatik, eta orain ez zuen beste modu batean pentsatuko. Gainera, Txemak onar zezakeen (kostata, minduta edo nahi den bezala, baina onar zezakeen) Eiderrek ez maitatzea, baina amorru
|
berri
bat piztu zitzaion konturatzean lagun bezala ere ezin izan ziola bere arazoen berri eman. Dena azaltzeko adorea hartu (moduren batean edo bestean amaitu zen euren harremana, lehenago edo beranduago), egindakoa onartu eta mesedez laguntza eskatu.
|
|
|
Betikoa ez: askoz ere alaiago zegoen, eta" Eider" errepikatzen zidan, nire maitasun mordoari bultzada
|
berri
bat emanez, eta musu ematen zidan, eta besarkatu, eta nik gero eta gehiago maite dut.
|
|
|
Burua non dudan oso ondo dakizu, Bitakora laguna, eta hori da ezinegona sortzen didana: beldur handia ematen dit deskubritu
|
berri
dudan Eider aske hau nire herrian kokatzeak. Talka egingo dut eguneroko erritmoarekin, hori badakit.
|
|
|
gurasoen etxera heltzeak lasaitasun punttu bat eman zidan. Badakit esan
|
berri
dudan horrek ez duela koherentzia handirik aurreko egunetan idatzitako gauzekin, baina egia da.
|
|
|
Zer gertatuko da jende honekin egia aitortzen dudanean? Bizitza
|
berri
bati ekin diot, inork ezagutzen ez nauen hiri handiren batean. Jendeak ez dizu errukirik egia aitortzen baduzu.
|
|
|
Ralphi deitu diot urte
|
berri
ona opatzeko. Egia esan, astean hirutan edo hitz egiten dugu, beraz Ralphi deitu diodala esatea ez da albistea, ez behintzat eguneroko honetan agertzeko modukoa.
|
|
|
Eiderrik gabeko bizitzari ekingo zion. Bizitza
|
berri
bat, astean behingo parrandak neska desberdinekin errematatzeko, laneko dirutxoak inorekin konpartitu beharrik ez izateko, bere bizitzaren jabe izateko. Eiderrek zioen moduan, bere buruaren jabe izateko.
|
|
|
Eta gainera, zertarako eskuratu nahi zuen berari ez zegokion oroimen puska hura? Ez al zen errazagoa erosi
|
berri
zuen pisutxoan geratu eta gauza onenekin gogoratzea. Eta pixkanaka Eider ahazten joatea.
|
|
|
Bestela, pisutik azaltzen ez bazen, Txemak etxera deitu eta beharbada paseoa egingo zuten herritik, edo kasurik txarrenean telefonoz egingo zuten berba. Hori guztia ez zen nahikoa, hala ere, Txemaren bakardade
|
berria
itotzeko.
|
|
|
Killarney zoragarria dela zioen panfletoa eman zioten turismo bulegoan. Artxibo
|
berri
bat ireki behar zuen toki bakoitzera iristean egiten zuen lehen gauza zen hori: turismo bulegora joan eta bertako aterpetxeen zerrenda eskatu.
|
|
|
Labirintoaren irteera aurkitu duenaren duda aurpegia izango nuen akaso, zeren metro bat harago, bere ohean esna, Rocíoren algaratxoak nire bisaia xelebrea salatu baitu. Begira geratu gara isilean, bera nire esnatu
|
berritako
aurpegi inuzenteari; ni bere begi handi lotsabakoei. " Zuri beha nago", aitortu dit ahots eztiz," duela asko".
|
|
|
ohetik jaiki eta egunean gertatuko zitzaidana ia minutuz minutu ezagutzen nuen. Banekien ze arropa jantzi behar nuen, termostatoak hamar minutu behar zituela ura berotzeko, Seat zaharra estarterraren bidez jarri nuela martxan, inork errespetatzen ez duen stop seinalea ehun metro harago zegoela, bariante
|
berria
, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusten banituen arratsaldean euririk egingo ez zuela ere banekien, eta gero egunero aurreratzen ninduen zoroa zegoen (kilometro batzuk lehenago edo geroago, beti erakusten zizkidan bere atzealdeko pegatinak:
|
|
|
Baina istripuak egunero gertatzen dira, dozenaka gainera; eta hau, Eiderrena, beste bat izan da. Non eta bariante
|
berrian
, gainera. Ez da hain harritzekoa.
|
|
|
" Leku hobe baterantza, laztana", erantzun zion amak, eta guk lurralde
|
berri
haiekin segitu genuen gure bista gozatzen, estazioan utzitako herria baino hobea edozer izango zen ziurtasunaz.
|
|
|
Motxilak ahoa irekitzen zuen Txemak arropa
|
berri
bat sartzen zion bakoitzean, gehiago eskatuz bezala, gose denaren ase ezinaz. Arrazoi hori zela medio, aireportuko kontsignako balantzaren orratzak zerotik hamarrera segundo laurdenean egin zuen salto.
|
|
|
Eta bidearen ertzetan harrizko hiru txabola; gizon zahar bat txabola nagusiaren aurrean jesarrita. Ardiren bat, lurretik atera
|
berria
izan daitekeen zohikatza; eta topikoegia ematen badu ere, zelai berdeak, berunezko zeruak. Londresko eztandatik hona amesten ari naizen berde esmeralda.
|
|
|
Albiste on eta pozgarria, dudarik gabe. Gehiegi idazten dela diotenen kontra, ahots
|
berri
bakoitzak edertu egiten baitu gure barne paisaia, liburu berri bakoitzak aberastu gure mundu ikuskera. Nobela bat da Gabiriaren lehen obra hau, tamaina politekoa gainera (oso ohikoa ez den gauza), eta nik edonori gomendatuko niokeena, idazlan fresko, arin, atsegin eta mamitsua delako.
|
|
|
Albiste on eta pozgarria, dudarik gabe. Gehiegi idazten dela diotenen kontra, ahots berri bakoitzak edertu egiten baitu gure barne paisaia, liburu
|
berri
bakoitzak aberastu gure mundu ikuskera. Nobela bat da Gabiriaren lehen obra hau, tamaina politekoa gainera (oso ohikoa ez den gauza), eta nik edonori gomendatuko niokeena, idazlan fresko, arin, atsegin eta mamitsua delako.
|
|
|
Eta oroitzen dut irri egin niola, neure esker onaren adierazteko: izu eta ikara iragan
|
berriek
ez zidaten irri egiteko ahala agortu bederen! Eta erran zidan:
|
|
|
ERRAN
|
berri
dizut ezen osaba Joanikotek etxeko historia haiek idealizatu zituela, baina ez ote zuen hark arrazoin apur bat ere, jaun André. Ez ote dugu aski, arrazoin horren frogatzeko, Nafarroako erregina Margaritaren Heptameron eta Axularren Gero elkarren ondoan ipintzea eta konparatzea, ikusteko zein denborak ziren batarenak eta zein bertzearenak?
|
|
|
Izan ere, gutun batean aditzerat eman nizun bezala, gauza segura da ezen jaun Esteban Etxegoienek lagun mami bat izan zuela, Parisen studiatu zuena, zeinari Joseph Elizanburu baitzeritzan eta zeinak igorri baitzizkion Paristik, Lutherok 1517an latinez skribatu zituèn 95 tesiak, eta halatan egin zela gure etxeko ardi beltza luthertar. Eta jakin ere jakinen zuen gure etxeko arbaso hark, eratxikitzen dizut nik orain, nola aita sainduak eskatu zion Lutherori, Exsurge Domine buldaren bitartez, gibela egiteko, eta nola Lutherok ez zuen amore eman, buldari su emaiten ziola, Wittenbergeko plaza publikoan, 1520ko abenduaren 10ean, zeren eta
|
berri
hura oinazturak hartua bezala zabaldu baitzen Europa osoan, ezin fitezago.
|
|
|
Bederatzi hamar urte nituenean —edo hamar bete
|
berriak
nituenean izanen zen, ausaz, eta Mattinek hamahiru, zeren, oker ez banago, aita Frantzia eta Espainiako errege infanten arteko ezkontza sonatu hartarik itzuli zenean izan baitzen... bai, orduan izan zen, segur, zeren oroitzen baitut nola aitak, okasino hartan ere, bere ondoreak atera zituen gertaki hartarik, azpimarratzen zigularik ezen Eliza katolikoak bedeinkatu ezkontza hura ez zela soilik bi ... Begi bistakoa zen ezen present haiek ez zirela, ohi bezala, berdinak, zeren fardeltxo bat luzea eta astuna zen, eta bertzea tipia eta arina.
|
|
|
Bai, guztiz oroitzen dut orain eszena hura, zeina nik hamar urte bete
|
berriak
nituela eta jaun Marcel —don Frantziskoren ondoko prezeptore berria— orduko etxean genuela izan baitzen; eta oroitzen dut bazkal aitzin izan zela, eta ama ere, halakoetan ohi ez bezala, ondoan izan genuela egun hartan. Eta, horrela, eni xuxendu hitz haien ondotik amari artezten zitzaiola, aitak erran zuen:
|
|
|
Gutun hartan, zeinaz bertze nonbait mintzatu bainatzaizu, Bruno eta Hobbes zenituen aipagai, baita Spinoza ere... Spinoza bere batez, Holandan jaio eta Holandan hil
|
berri
den —zer dira, bada, hogei hogeita hamar urte Filosofiaren Historian, jaun André! — filosofo judu pertsegitua, munduan nehoiz izan den filosoforik handiena, zuk diostazunaren arabera. Eta zeinen sutsuki eta gartsuki mintzatu zintzaizkidan hartaz, jaun André!
|
|
|
Bigarrenik kontatuko dizut zure bertze gutunetarik batean eman zenidan berria, noiz eta jakinarazi baitzenidan —marrazki eta guzti— penduluaren aurkikuntza, jakintsu holandar baten trabailuei esker, zeinari jaun Christiaan Huygens baitzeritzan, eta zeina Leydengo Unibertsitatean ere egon baitzen aldi batez, bere studioen aitzinatzeko. Eta nola eraman ninduen zure
|
berri
hark, jaun An dré, osaba Joanikotenganat!, zeren, bertze nonbait erran dizudan bezala, osabak ere gogoan baitzituen Galileoren teoriak, eta hargatik zuen hormatik dilindan harri bat, cubitum bateko soka bati lotua zegoena... eta hargatik ere hartzen zuen soka mutur batetik eta ibiltzen zuen harria alde batetik bertzerat, erraiten zuela: " Diiin daaan, diiin daaan...
|
|
|
Eta, kontatu
|
berri
dizkizudan bi kontu horiek buruan nituelako edo, hara zer nolakoa izan zen hereneguneko ametsa: lehenbizikotz, Piarres Oihartzabal kapitaina ikusi nuen, gure aitarentzat aldi batez lan egin zuen gizona, baina batik bat osaba Joanikoten lagun mamia izan zena eta jauregirat noizik behin etortzen zena, osabarentzat libururen bat zekarrela edo bertze zernahi.
|
|
|
Zeren ez bainengoen ni sasoin hartan ipuinetarako, ez neure buruaren engainatzeko, eta zeren prestik eta gerturik bainengoen, halatan, ene jokamolde hartaz trufa zitezkeèn estudianteen soei eta haien erran merranei buru egiteko, baldin zirkunstantziek hartarat baninderamaten... Nahiz eta oraindanik aitortzen dizudan ezen ez zela halakorik gertatu, inguruan egokitu zitzaizkidan ikasle haietarik bat baino gehiago ene egoera bertsuan zegoelako, erran
|
berri
dizudan bezala, eta ohitura hura zutelako, beren burua zafratzekoa.
|
|
|
—Barkatzen dizut, Joanes —erran zenidan, irritsu—, eta penitentzia ere eman
|
berri
dizut... baina ez ahantz ezen bizitza osorako duzula hoben ordaina.
|
|
|
Nola pentsatzen zuen, bada, Giordano Brunok? —galdetu nizun, entusiasmaturik, su
|
berri
batek harturik sentitzen nintzela, zeren zuk zenekiena jakin nahi bainuen nik ere, eta zu bezalakoa izan nahi bainuen jadanik, denbora batean osaba Joanikot izaitearekin amestu izan nuen bezala.
|
|
|
Eta osaba Joanikotek erraiten zuen hura ezinezkoa zela, zeren eta tigre bezatzaile andaluzak argi eta garbi adierazi baitzuen ezen tigrea ez zela etxeko abereen eta kabaleen kontra oldartzen, nola guztiek frogatu ahal izan baitzuten, piztiaren bi urteko gatibualdian. Harik eta urbiaindarren artean bertze
|
berri
hura zabaltzen hasi zen arte, zeren baitzirudien ezen, berri haren arabera, piztiak Pagabasoko leizea hartu zuela habiatzat.
|
|
|
—eta isilune baten ondoren, erran zidan—: Eta suerte handia da akabatu
|
berria
dagoela kapera, zeren eta, halatan, igandean bazkaltzerat gonbidatuko baitugu aita Bartolome Ziaurrizkoa, aldarea benedika dezan eta kapera osoa...
|
|
|
Etxerakoan, sehi batek erran zidan: " Jaun Joanes, berorren aitak morroi baten bidez igorri didan abisuaren arabera, bihar bertan helduko da jauregirat", baina
|
berri
hark ez ninduen, egia erran, gehiegi hunkitu; gero, osaba Joanikot ikusi nuen, zeinak, ikusi bezain fite, galdetu baitzidan: " Zer erran du misionest ezagunak?"" Betiko kontuak", erran nion, jakinik ezen, neure zalantzen berri eman izan banio, ihardetsiko zidala:
|
|
|
Eta aita jesuita halakoa zen, eta amak, pentsatu bezala, aita Bartolome bazkaltzerat gonbidatu zuen igande hartan. Eta aita jesuitak gonbita onartu eta hura etxean bazkaltzen izan genuen, kapera akabatu
|
berria
benedikatuz gero.
|
|
|
Aita Bartolome sartu
|
berria
zen gure etxerat eta, hargatik edo, ez zen itxura batean asaldatu osabaren zirikadaren aitzinean. Eta hala ihardetsi zion osabari, ahalik eta hotzen:
|
|
|
—Jaun Martin, kapera akabatua dago eta aita Bartolome nahi nuke kaperau... zeren guk san Inazioren izenpean eraiki baikenuen kapera, eta uste dut ezen san Inaziok berak igorri digula bere dizipuluetarik bat —eta, aitari so egin ondoren, niri beha paratu zen, gaineratzen zuela—: Gainera, Joanesen prezeptore
|
berria
izan daiteke...
|
|
|
Ordea, aitaren balizko arrazoinak bazterrerat utzirik, osaba eta aita Bartolomeren arteko disputa haietarik bat ekarri nahi nizuke orain... disputa hura gerokoa izan bazen ere, osaba eta biok Italiatik itzuli
|
berriak
. Eta, hala bada, egun hartan ere katu ehiztaria eta sagu zirikatzailea bezala aritu ziren aita jesuita eta osaba Joanikot:
|
|
|
Eta ediren nituen maisuak, baita bideak ere, ez dizut ezetzik erranen, eta ez naiz horretaz kexu ez arrangura. ...agutu nituen maisuen maisu ziren Elizako jakintsu eta doktoreak —jondone Agustin Hiponakoa, edo jondone Tomas Akinokoa, konparazione, aitzinetik ere zertxobait ezagutzen nituenak, batik bat aita Bartolo me ren irakaspenei esker—, baita haien hainbat liburu ere, zeren liburu haien argitan edirenen bainuen, itxuraz, iturri zaharra, zeinari baitzerion, nonahi den eta noiznahi den, betiko ur
|
berri
gardena. Eta, halatan, bada, zinez eta minez entseiatu eta ahalegindu nintzen saindu haiek urratu zituzten bideetan barrena egiterat, baina ezin izan nuen.
|
|
|
Zer bekatu egin nezakeen, bada, amets hartan, non ez bainintzen neure buruaren jabe ere izan? Zeren, atseginaren sortzean, nola izan baitzen ametsetan, ez zegoen borondatearen nahi bat, eta borondaterik ez zegoen lekuan ez zegoen bekaturik; itzarri orduko, ordea, pizten zitzaidan borondatea, baina pizten zitzaidan plazer plazent eta atsegin guztizko haren oldarpean, eta, nola borondate piztu
|
berriaren
zirkunstantzia haietan eta haren ahulezian nahi ez nuena ere nahi gabe nahi bainezakeen, zeren atsegina istant orotan baita atsegin, orduan zetozkidan zalantzak eta ezbaiak, kezkak eta buruhausteak.
|
|
|
Erran dizut, jaun André, zer erranahi berezia izan duten enetzat elizetako kanpaiek, eta nola haien soinu arraiek arraitu izan nauten betidanik eta haien errepika tristeek tristetu eta goibeldu. Eta, hala, jauregiko lizarpean bakarrik nengoèn bertze egun hartan Kempis a irakurtzen ari nintzela, Ur biaingo elizatik zetorren hil kanpai urrunaren hotsak aditu nituen, urbiaindar hil
|
berriren
baten heriotzaren aieru eta seinale: dinnn... dannn...
|
|
|
Behatu nuen goiti, eta istant hartan hodei bat ari zen eguzkia estaltzen. Eta, ez dakit zergatik, baina hil kanpai haiek anaiaren heriotza iragartzen ari zirela iduritu zitzaidan, nahiz eta banekien ezen ezinezkoa zela, harekin egon
|
berria
nintzelako... Eta, segidan, belauniko jarri nintzen, eguzki estaliari beha, eta, erdi nigarrez, erran nuen:
|
|
|
Baina, erabil zitzakeen arrazoin guztien gainetik, osaba Joanikotek hura erran zuen, eta haren hitzen eragina berehalakoa izan zen. Eta, hala, so egin nion aitari, eta aurpegia kareztatu
|
berri
ziotela iduritu zitzaidan. Eta ez zen aitarena izan lehen hitza, baina amarena.
|
|
|
Eta numeroen mundu horretan bakoitzak bere inportantzia dik, zeren numero bakoitza izan baitaiteke zurrunbilo baten sorleku edo ustekabeko pintzelada batena. Eta munduaren kontzepzione
|
berri
honetan eta magiarekin zerikusirik ez duten numeroen errealitate horretan —zeren eta ni ez bainaiz Ficino edo Pico della Mirandolaren eskolakoa eta ez baitut aritmologia mistiko misteriotsurik sinesten—, goia eta behea eta koadroaren alde guztiak mugimenduak lotzen ditik... eta arestian aipatu numeroen zurrunbiloek lotzen ditiztek. Eta zurrunbilo horiek, pintorearen odolean ere sartzen direlarik, gorputzean eta kontzientzian tenpesta eta ekaitza eragin ziezaioketek.
|
|
|
ekaitza duk batez ere, noiz eta aro batetik bertzerat egiten baitu eta noiz eta bide berrien urratzerat abiatzen baita, nola gertatzen den egun. Eta, nola diagonaletarik hobeki adieraz daitezkeen ekaitzaren errealitatea eta ekaitzaren desoreka koadroaren simetri ardatzetarik baino, hala bihur daitezkek diagonalak koadroaren ardatz. Edo erran zezakeat, bertze hitz batzuetan, ezen pintura zaharrean koadroa bat zela eta beti bat zela, bere osoan ez ezik zati bakoitzean ere; pintura
|
berrian
, aldiz, iduri bakoitzak eta zati bakoitzak bere libertatea dik, bere dantza dantzatzen dik, eta koadroaren batasuna elementuen libertate horretan eta dantza horretan aurkitu beharra zagok bertze deusetan baino gehiago, formen libertateak libertatearen forma islatuko balu bezala... —eta, bere teoria hura azaldu ondoren, bere ondoreak atera zituen—:
|
|
|
Eta bai, ulertzen dut Galileo, umiliatua izan zelako, baina ez arras umiliatua; belaunikatua, baina ez arras belaunikatua; makurtua, baina ez arras makurtua, zeren, tribunalak deliberatu bazuen ere ezen lurra ez zela mugitzen, mugitu mugitzen zen: ...rnikok mugitu zuen... eta Ga li leok berak ere mugitu zuen, eta are, bere baitaren baitarik mugitzen segitu zuen gero ere, zeren, sinatu nahi ez zuena sinatu behar izan bazuen ere eta halatan sentitu ezen, gorputza salbatzearen truke, itzalperat kondenatu zuela arima —eskua eta luma, alegia—, aldiz, itzalpe hartarik skribatzen eta bere skribu haiekin Lurra bulkatzen segitu zuen, eta argi
|
berri
batekin argitzen: bere Di sco rsi ekin mugitu zuen eta argitu, handik urte batzuetarat.
|
|
|
" Zer? Hobe asto zahar ezaguna ezen ez zaldi
|
berri
ezezaguna, ezta...?"
|
|
|
BARKATUKO ahal didazu, jaun André, baldin bertze etenaldi labur bat egiten badut hemen...! Zeren eta zure gutun
|
berri
bat iritsi baitzait orain berean —esker mila, bihotzez! —, eta hori ez da egunoroz gertatzen den pozgarria... Eta irakurtzen hasi naiz, irakurri dut kolpe batez, begia orrien gainetik kendu ga be... eta bikaina iduritu zait Brunori eta Hobbesi buruz egiten duzun gogoeta —oker ez banago, osaba Joanikoti aditu nion lehen aldiz Hobbesen izena, zeren eta osaba Joanikotek Pierre Gassendi filosofo ezaguna izan baitzuen aldi batez irakasle, eta Pierre Gassendik lagun eta adiskidetzat zuen Hobbes—, baita orain artean ezezagun nuen bertze filosofo horri buruzkoa ere:
|
|
|
Inurritegi bat zirudien gure etxeak, norat batzuk sartu eta bertzeak jalgi egiten baitziren: hauek jatekoak eta biandak zekartzaten orgetan eta gurdietan festa egunerako —arkumeak eta oreinak, urdeak eta basurde ehizatu
|
berri
bat, oilaskoak eta faisaiak, usoak eta eperrak—; eta haiek, zaldi gainean abiaturik, mezuren bat zeramaten harat eta honat, falta ziren probisioneen eta hornizoinen solizitatzeko eta haien eskuratzeko.
|
|
|
Harik eta amak egun batean aulkia eta bazinak ekartzea erabaki zuen arte. Eta, handik aitzina, moda
|
berria
nagusitu zen gure etxean, aitaren kontsentimenduarekin, are gehiago jakin zuenean ezen Frantziako errege Louis XIV.a ere halaxe ibiltzen zela, bai palazioan eta bai gudu lekuetan ere, kakontzia tronutzat harturik, hari eta honi eta mundu guztiari manuen emaiten.
|
|
|
Halako berriak eta halako kontuak edonoiz zabaltzen ziren gure parte hartan eta aurkientza hartan, eta
|
berri
haiek batzuetan forma bat hartzen zuten, bertzeetan bertze bat. Ezaguna zen, konparazione, bertze ipuin edo bertze sineste hura:
|
|
|
adimenduaren eta arrazoinaren argiarena, zeinak burmuinetarik argitzen gaituen. Eta, nola Eguzkia sistema planetario
|
berriaren
zentroa den, hala, adimenduaren bertze argi hori diagu —eta gizona bera, azken finean— mundu berriaren zentro eta erdigune. Eta, gizonak bere baitarik kanpoan zuèn zentroa bere baitarat ekartzen duela, ikuspuntu berri batez etsamina zezakek bere burua, baita buruz buru duen mundua ere.
|
|
|
Eta, nola Eguzkia sistema planetario berriaren zentroa den, hala, adimenduaren bertze argi hori diagu —eta gizona bera, azken finean— mundu berriaren zentro eta erdigune. Eta, gizonak bere baitarik kanpoan zuèn zentroa bere baitarat ekartzen duela, ikuspuntu
|
berri
batez etsamina zezakek bere burua, baita buruz buru duen mundua ere. Eta naturan gertatuaren argibideak naturan aurki zitzakek, eta historiarenak historian.
|
|
|
Erran
|
berri
dizut ezen buruhauste handirik gabe heldu ginela Donibanerat, eta horrek bere esplikazione tipia luke. Izan ere, Alessandro de Novara jauregirat heldu zen egun berean, amesgaizto bat izan nuen gauez, eta amesgaizto hark iratzarri ninduen.
|
|
|
Hala, bada, kontua da ezen Bolognatik jalgi behar izan genuenean, gau haietarik bat eman nuela, osabaren zurrungen artean, erreus eta ekurugaitz; eta, Bolognatik jalgi
|
berriak
ginelarik, berriz, tormenta izugarri bat izan genuen —euria goian behean—, eta gurdia lohitan sartua gelditu zitzaigun, eta bi zaldiak ere hantxe, ez arre eta ez so. Atertu zuenean, osaba eta biok gurditik jaitsi eta, gurdizainari laguntzeko asmotan, harri batzuk jarri genituen gurpilen aitzinean; gero, berriz, gurdian zituen bi taket eman zizkigun gurdizainak eta manatu zigun ezen taketak lurrean berma, eta bulka genitzala gurpilak gibeletik, berak zaldiak zigorrez jotzen zituen bitartean, eta entseia gintezela, halatan, gurdia lohitik ateratzerat.
|
|
|
Izan ere, erran
|
berri
dizut ezen, gogoratzen dudan neurrian, sentitzen zuena erraiten zuela aitona Nikolasek eta erraiten zuena sentitzen: ez zuela deus ere gordetzen, alegia, eta zen bezalakoa onartzen zuela etxeko iragana... nahiz eta ez nagoen oso segur, zeren eta iragan hark bere kontradikzionea baitzuen, kontzientzian barrena itzal bat bezala luza zekiokeena, eta uste dut ezen itzal hark ere egitekorik aski eman ziola, ez dakit bizitza osoan, baina bai bizitzaren azken aldian.
|
|
|
—Aitona, berorrek lehengoan erran zigun eta orain ere erran
|
berri
digu ezen erregeordeak ahantzi egin zituela gure arbasoek eginak, baina, jaun Estebanena ulertzen badut ere, zeren protestant izan baitzen, jaun Eusebiorena eta jaun Pedrorena ez... Edo, ez al ziren, bada, haiek katolikoak izan?
|
|
|
Eta bagenituen, nola ez baitzitekeen izan bertzela, geure azienda eta geure abereak ere, zeinek, gaztelu zaharraren denboran, behe solairua izan baitzuten ukuilu eta establia, eta zeinek, jauregi
|
berria
eraiki zenean, kanporako bidea hartu baitzuten, abere bakoitza bere kideekin eta espeziekoekin, halako suertez, non halatan baikenituen, haien zaintzeko eta babesteko, etxola batzuk —behitegi bat, zaltegia, oilotegia, baita txakurtegi bat ere, etxeko ehiza txakurren ostatu eta bizileku—, jauregitik laurehun bostehun bat urratserat zeudenak, Urbiaingo senar emazte bikote batzuen —hi...
|
|
|
Ordu arte, osaba Joanikotek irakatsi izan zizkigun aritmetika, geometria eta lehenengo letrak, denetik apur bat, batzuetan jostetan bezala, aitona Nikolas hartan ere lagun zuela, eta bertzeetan seriosago. Haatik, aitonak nahi zuen ezen latina eta erretorika ere behar bezala ikas genitzan, baita erlijionea ere, jakina, eta, nola aitona Nikolasek, arestian erran bezala, biziki estimatzen baitzuen gure apez don Frantzisko, hala izendatu zuen hura Mattin eta bion prezeptore, nik buruz harria jo eta handik gutirat, sei urte bete
|
berri
nituela eta Mattinek bederatzi.
|
|
|
—ihardetsi zion Pedrok umoretsu; eta segidan erran zuen—: Aizak, nolakoa da ene lehengusina, amak jaso zuena eta ni honat etortzerakoan jaio
|
berria
zena. Ez ahal duk bertze gabrielitar bat izanen, hura ere Gabriela den arren...!
|
|
|
Eta haiek ziren, pinturaz eta arteaz denaz bezainbatean, jauregian genituen apaindurak, aita Donibane Lohizunetik larunbat hartan itzuli zenean, aita Bartolome Ziaurrizkoa Urbiainen genuela, lau egunetako misioneen emaiterat etorria. Eta haiek ziren apaindurak, eta aita asmo
|
berri
batzuekin zetorren, zeinak amari jakinarazi nahi izan baitzizkion etxeratu bezain fite, baina alferrik, zeren eta amak aita jesuitaren predikuak aditu nahi baitzituen eta berant baitzebilen. Eta itzuli zen ama elizatik, etxeratu ginen elizarat joan ginenak, eta afaltzeari ekin genion, handik gutirat.
|
|
|
Osabaren pena handia izan zen, eta enea ez tipiagoa, zeren Italiarat eginikako bidaiaren ondotik ezin maiteago bihurtu baitzitzaidan txakur hura, leiala eta fidela zelako eta ezin maitagarriagoa, munduan ezagutu ditudan hainbat eta hainbat gizon baino hagitzez ere maitagarriagoa. Baina, nola osabak ohitura hura baitzuen, bere txakurra edukitzekoa, eta nola erran zaharrak baitio hilak lurperat, biziak aserat, handik hiruzpalau egunera izan genuen etxean orkume
|
berria
: mastin arrazakoa zen eta zuri zuria.
|
|
|
Pedro Huizi hasi
|
berria
zen kaperako freskoa pintatzen —nola gozatu nuen nik fresko haren egiteko ibili ginen hiru hilabete haietan, ahal nuenean Pedrori laguntzen niola, baita pintzelada batzuk emaiten ere! —, noiz eta osaba txakur tipi harekin heldu baitzen, Pedro eta biok egiten ari ginen lanaren ikusterat. Eta oroitzen dut ezen ikusi bezain sarri galdetu niola, handiz:
|
|
|
—Musikaren historia, ordea, beti halakoa izan da, edo nagusiki hala izan da. Hala izan zen aitzina, musika zaharrarekin, poesia kantu zenean, eta hala da egun... Edo, ez al dakizu nondik doan musika
|
berria
–Baina ba al dakizu zuk zer den opera bat?
|
|
|
—Musika zaharra, eta musika
|
berria
...! —erran zuen osabak, mesprezuz— Eta musikaren historia beti halakoa izan dela, eta zer...?
|
|
|
—Barkatu, osaba, baina haurra ez da oinez jaiotzen, eta ene italianoa haur jaio
|
berria
da...
|
|
|
Eta, dei hark eta arestian bururatu arrazoin haiek guztiek esportzatzen eta aitzinatzen nindutela, baita bihotz emaiten ere, ez nuen zalantzarik izan: hartu nituen osabaren poltsatik bi erreal zilarrezko, beztitu nituen beztimenda erantzi
|
berriak
, eta jaitsi nintzen beheiti, ostatuko jangelarat. Eta napolitarra arraitu eta alegeratu egin zen ikusi ninduenean, zeren, kantatzen ari zelarik, keinu abegikor bat egin baitzidan.
|
|
|
—Harekin egon
|
berria
nauk, eta guztia kontatu zidak...
|
|
|
—Gaur bakarrik ibili nahi nuke, zure baimenduarekin... —eta, nola bainengoen zurturik erran
|
berri
nuenaz, eta nola, bertzalde, neuri beha bainuen Arkimedes; lur mugikorretan sartu den oinezkoa bezala, zeinak, periletik alde egiteko asmotan, urrats bat aitzina egiten baitu, perilean gehiago sartzeko, halaxe mintzatu nintzaion segidan—: Zure baimenduarekin eta Arkimedesenarekin...
|
|
|
SEGIDAN, hotsak eta abarrotsak entzun ziren ostatu barrenean. Jalgi ginen gelatik osaba eta biok, eta handik gutirat jakin genuen nahaste borrastearen arrazoina, zeren Maurice Ducreux zeritzan gizon printzipal bat iritsi
|
berri
baitzen: frantsesa zen eta Erromatik zetorren Pariserako bidean.
|
|
|
—Orain, berriz, Bernini dago modan, eta ez da harritzekoa. Izan ere, ikustekoa da hark basilikan egin duen baldakina... eta are ikusgarriago oraino, akabatu
|
berri
duen San Pedroko plaza. Izan ere, nork erran zezakeen ezen zura marmol bihur zitekeela, eta marmolezko baso bat eraiki zitekeela, halatan, hiriaren erdian?
|
|
|
Baina aita Bartolomek, bertzeek ez bezala, bere hitza zuen eta bere predikuak zituen, eta kaperako pulpitutik zabal zitzakeen bere ideiak eta iritziak, baita Urbiaingo elizakotik ere, zeren, bertze nonbait erran dizudan bezala, Urbiango apez
|
berria
, don Laureano, aita Bartolomeren erranetarat baitzegoen, halako moldez, non honek anitz igandetan emaiten baitzituen, don Laureanoren orde, bere sermoiak, hamarretik bederatzitan bekatuari edo infernuari buruzkoak izaiten zirenak, deabrua goiti eta deabrua beheiti. Eta baliatzen zen, hartarakotz, dramatismo handiko hainbat historiaz, zeinak aditzerat emaiten baitzituen ongi loturikako iduri bizi bezain bortitz batzuen bidez, zeren eta halakoa baitzen aita jesuitaren trebetasuna ere, historia haien hariak ezin hobeki mugitzen zituenean.
|
|
|
Eta halakoetan, jakina, inguruko jauntxoak gonbidatzen zituen festa haietarat, zeinak profitatzen baitzituen, hala berean, haiekin zituen kontuen garbitzeko, zeren haietarik gehienak aitaren negozioei loturik baitzeuden nola edo hala, eta zeren halatan erdietsi baitzuen gure aitak meneko zituenak are menekoago izan zitezen. Abuztuko bigarren igande hartan —urbiaindarrok santaklarak ospatzen ari ginela, hain zuzen ere—, bazuen, gainerat, bertze estakuru bat, zeren eta Pedro Huizik akabatu
|
berria
baitzuen kaperako freskoa, zeinean nihaurk ere lagundu bainion, atsegin handiz, batik bat lehen eta azken egunetan —zeren gainerako egunetan, bertzenaz, aski eta sobera izan bainuen Elbiraren kontuari eta ondoko kontuei buru egiten—, eta zeinean agertzen baitziren Frantzisko Xabierkoa eta san Inazio Loio la koa, hau zutik eta hura belauniko, biak ere zirkulu batean: zirkulua inguratzen, berriz, Loiolakoak Xabierkoari Parisen xuxendu zizkion hitzak —aita Bartolo mek hain atsegin zituenak—, Xabierkoaren konbertsionea ekarri zutenak, eta Pedrok latinez paratu zituenak:
|
|
|
Eta aitari behatu, eta irriz ikusi nuen hura ere, baita hats hartzen ere, barren barrendik, iparreko hodei beltz heldu
|
berriak
hegotik ihesi balihoaz bezala, ekaitza lehertu aitzin. Eta erran zuen:
|
|
|
—Nik bertze
|
berri
bat eman behar dizuet, Joanesena bezain zorionekoa... —eta kopa berriro altxatu, eta bertze kurka batean hustu zuen.
|
|
|
Erraiten zuen Tazito Korneliok: Occidentem deserere, orientem spectare, 11 eta osaba Joanikot ere halatsu ibiltzen zitzaidan, noiz eta gizonaren historiaz solasten baitzitzaidan, aro
|
berri
bat aipatzen zidala... eta erraiten zidan ezen zientziak zuela giltza, aro berri haren atea irekiko zuena, eta irekitzen ari zena jada... Eta zer zen, bada, niri ere gertatzen ari zitzaidana, bertze aro berri batean murgiltzen ari nintzela baizen, eta mendebalari beha zegoen haurra ekialdeari beha jarri zela, kasik oharkabean?
|
|
|
Erraiten zuen Tazito Korneliok: Occidentem deserere, orientem spectare, 11 eta osaba Joanikot ere halatsu ibiltzen zitzaidan, noiz eta gizonaren historiaz solasten baitzitzaidan, aro berri bat aipatzen zidala... eta erraiten zidan ezen zientziak zuela giltza, aro
|
berri
haren atea irekiko zuena, eta irekitzen ari zena jada... Eta zer zen, bada, niri ere gertatzen ari zitzaidana, bertze aro berri batean murgiltzen ari nintzela baizen, eta mendebalari beha zegoen haurra ekialdeari beha jarri zela, kasik oharkabean?
|
|
|
Occidentem deserere, orientem spectare, 11 eta osaba Joanikot ere halatsu ibiltzen zitzaidan, noiz eta gizonaren historiaz solasten baitzitzaidan, aro berri bat aipatzen zidala... eta erraiten zidan ezen zientziak zuela giltza, aro berri haren atea irekiko zuena, eta irekitzen ari zena jada... Eta zer zen, bada, niri ere gertatzen ari zitzaidana, bertze aro
|
berri
batean murgiltzen ari nintzela baizen, eta mendebalari beha zegoen haurra ekialdeari beha jarri zela, kasik oharkabean. Bai, halaxe zen, nahiz eta egia ere zen ezen bi aro haiek ez zutela elkarren artean zerikusirik, zeren batak zientzia baitzuen harroin, eta bertzeak poesia; eta, poesiaren bidetik, indar ezezagun batzuek bertze mundu berri batzuetarat ninderamaten, non, matematikaren eta filosofia naturalaren kontzeptu guztien kontra, zuhaitzak eta harriak ere hegalda baitzitezkeen, eta ogi guztiak ziren usoak, esnetan bustiak.
|
|
|
Eta anaiaren hitzen aitzinean ez nengoen, bertzeetan bezala, suturik, baina guztiz izozturik. Egia ote zen, bada, anaiak erran
|
berri
zidana. Ez, ezinezkoa zen, zeren Elbirak bekokian eman zidan musu hura ez al zen, bada, bere baiezkoaren espresionerik samurrena eta amorioaren adierazpenik garbiena?
|
|
|
Eta jakin zuenean noren partetik gindoazen eta zertarat, bere etxerat gonbidatu gintuen. ...n aulki luze baten gainean, atera zigun emazteki indiarrak guaiaba zukua, eta solasean hasi ginen; eta erran genionean don Anselmori ezen kaputxinoen misionerat joaiteko asmoa genuela eta aita Zacaríasen gomendiozko karta bat generamala, ihardetsi zigun ezen lagun zituela berak ere misioneko indiarrez arduratzen ziren kaputxinoak; baita bertze muturrean zeuden frantziskotarrak ere, zeinek fundatu
|
berri
baitzuten bertze misione bat. Eta, noiz eta hango eta hemengo indiarrez galdetu baikenion, erran zigun, Fernando Pachecok bezala, ezen bi indiar suerte zirela inguru haietan:
|
|
|
Lur haietarat iritsi
|
berriak
ginen eta, hargatik, zuhurtzia zen, Antonio eta bion aldetik, apezari pentsatzen genuen bezala ez ihardestea, baina, noiz eta hiru euskaldunok bakarrik geratu baikinen —jakinik, Axularrek zioenaren kontra, ezen ezkerrerat makurtua eta alderditua dagoena eskuinerat xuxendua dagoena baino xuxenago egon daitekeela, zeren eta, osaba Joanikotek zioen bezala, ardi beltzak zuriak baino zuriagoak er...
|
|
|
Ordea, borroka hark ez zuen historia luzerik izan, zeren, hasi bezain sarri, lehenengo entseiuan zauritu eta akabatu baitzuen Joxe Aberasturik, eta hala gelditu zen eskarnio egin ustea eskarniatua eta odol isurle ustezkoa odolustua, lurrean etzanik, bere kapelu hegal zabala —baita ile-ordea ere— burutik kanpoan eta bere iduri irrigarri harekin, zeren halakoa baitzen haren begitarterat bildurikako keinua, eta zeren buruan orraztatu gabeko bi ile baitzituen, biak ere nahasirik eta izurturik. ...re ohorearen kontrako falta, gezurti deitzen ari zitzaiolako eta koldar, eta erran zion, halaber, ezen, baldin gizona bazen, egin zezala urrats bat aitzina berak ere, zeren munduko denbora guztia emanen baitzion bai bere lekuan jartzeko eta bai bertze prestakuntza guztien egiteko ere, nahiz eta aitzinetik jakinarazten zion ezen bere lekua, handik gutirat, hilen lekua izanen zela eta bere lagun hil
|
berriaren
lekua. Eta, orduan, gaztelau hark keinu bat egin zien bere lagunei eta guztiek, supituki eta deblauki, jauzi batean ezpata biluztu eta bizkaitarra inguratu zuten.
|
|
|
Zeren eta jauzi batean eta dantza batean jaiki baitzitzaigun hil hurran zegoena, zeina baitzen, arestian erran dizuedan bezala, gure aita. " Horra hor zure aita sendaturik", mintzatu zitzaidan gizona; eta hala zen, zeren aitaren begiek orain dohatsu zeruratu
|
berri
batenak baitziruditen; haren hatsa haizearen hatsa zen, eta haren azala, berriz, guri guria zen, haur jaioberri batena iduri; eta mirakulu hura neure begien aitzinean nuela, ihardetsi nion gizonari: " Hala da, bai, sendatu duzu gure aita, eta ikus dezazun ezen ohorezko gizona naizela, oraintxe bertan trenkatuko dut behatza".
|
|
|
Aitor dizut ezen arestian ustekabean harrapatu gaituzula, zeren, alde batetik, nola Avilakoa naizen, debozione berezia baitiot gure santari, eta zeren, bertzetik, zure aitaren sendatze mirakulutsuak neure nagusiaren alaba eriaganat eraman bainau... Eta neure begien aitzinean hilotz bat nuen, zeina baitzen jaun Lorenzo Cortés zeritzan zaldunarena, eta nik, halarik ere, ezin kendu nuen burutik bertze iduri hura, aipatu
|
berri
dizudan nagusiaren alabarena, zeinak urtebete baitarama ohean eri... Zeren geure artean erran behar baitizut ezen Lorenzo munduko putakumerik putakumeena zela, bihotzaren inguruan bipera bat zuena, eta ez zuela haren alde, halatan, ez hatzik ez azazkalik emaiterik merezi...
|