|
2000
|
|
|
Irakurleari aditzera eman beharrekoa dut, A. Kardaberazen testu hau, hitzik aldatu gabe, irakurketa errazteko, gaur egungo grafiaz jarri dudala. Bere grafiaren era jatorrean irakurri nahi duenak 1761 ean inprimatu zen liburu hartara jo
|
beharko
du, edo nik neuk Euskararen ostarteak liburuko 53 -55 orrialdeetan azaldu nuen jatorrizko erara.
|
|
|
XVII. mendean Arabako Batzar Nagusiek ahaleginik aski egin zuten, baina alferrik: konstituzio desberdinak zituztela-eta, lehenean jarraitu
|
behar izan
zuten.
|
|
|
Ez baita egokia autonomien baitara uztea zenbait eskualdetako hizkuntzak ofizial izan ala ez. Haserreak sortzeko hori baita biderik egokiena, eta ibiliak erakutsi digu bertako hizkuntza jatorra errespetaraztea eskatzen dugunok zenbat haserre leporatu
|
behar izan
dugun.
|
|
|
Justiziarako ere, bi aldeetariko bati hizkuntza gutxituan epaitzearen eskaria aski zaio, bere burua berea duen hizkuntzan defendatu ahal izateko. Horretarako, tribunalak, beharrezko diren bitartekoak jarri
|
beharko
ditu, hizkuntza gutxitua dakitenekin osatuz eta aldi berean agiriak ere bere hizkuntza jatorrean jarriz.
|
|
|
Ondotik, 10 artikuluan: Administrazio agintariek hizkuntza gutxituen erabilera lehentasunez eta bermez zaindu
|
beharko
dute gizarte harremanetan, idazkietan ulergarri izatea zainduz, herriari begira administrazio formulak eta testuak elebitan argi jarriaz, hizkuntza ofizialetan aukerako erabilera eman ahal izateko. Ohizko toponimia ere eskualde bakoitzeko eran jarriko da.
|
|
|
Eta erabaki zuen, artean mendeku gosez, Derryko aterpetxean neskatila bat aurkitu behar zuela, Eiderrekin ez baina Rocío García de Mainuetarekin gogoratuta txortan egiteko. Edo beharbada ez, beharbada Derryn aukeratutako neska ez zen hain zatarra izango, Rocíoren titiekin oroitu
|
behar izateko
hazia isurtzeko. Akaso izango zuen nahikoa mami beste ezertan pentsatu beharrik ez izateko.
|
|
|
Gainera, Txemak onar zezakeen (kostata, minduta edo nahi den bezala, baina onar zezakeen) Eiderrek ez maitatzea, baina amorru berri bat piztu zitzaion konturatzean lagun bezala ere ezin izan ziola bere arazoen berri eman. Dena azaltzeko adorea hartu (moduren batean edo bestean amaitu
|
beharko
zen euren harremana, lehenago edo beranduago), egindakoa onartu eta mesedez laguntza eskatu. Eta orain, egia esan behar bada, Txemak poz txiki bat sentitzen zuen barruan, Eider ez zelako hori guztia egiteko kapaz izan, Txema baino hauskorragoa izan zelako, nolabait beldurra eman ziolako laguntza eskatzeak.
|
|
|
Eta beno, aitortu
|
beharko
dut: gurasoen etxera heltzeak lasaitasun punttu bat eman zidan.
|
|
|
Hasierako momentuan harrigarria egin zitzaidan, mingarria ia, gogoratzea maite dudanari agur esana niola hiru ordu lehenago. Eta maite ez dudanari (eta maite ez dudala ez dakien horri), berriz, kaixo esan
|
behar izan
nion besarkada erdi-bortxatu batez.
|
|
|
Esan egin
|
beharko
nioke. Honek guztiak ez du zentzurik, ezin dugu aurrera jarraitu.
|
|
|
Zer gertatuko da jende honekin egia aitortzen dudanean? Bizitza berri bati ekin
|
beharko
diot, inork ezagutzen ez nauen hiri handiren batean. Jendeak ez dizu errukirik egia aitortzen baduzu.
|
|
|
Eskolako neskatila hura pasilloetatik ikusten zuen egunero, bere lagunekin hizketan eta barrezka, eta berak, mutikoak, komunera joan
|
behar izaten
zuen, ileak ondo zituen egiaztatzera, eta berriz ere (etxean hainbestetan egin arren) Bogart-en keinu autosufizientea entseiatzera.
|
|
|
Gero tabernaria ere batu zitzaigun elkarrizketan, eta azkenean barkatzeko esan
|
behar izan
nien, oraindik ez nekiela aterpetxean tokirik izango nuen, eta bertara joan behar nuela, ez banuen kalean lo egin nahi. Gonbidatu ninduenak barrezka erantzun zidan ezetz, tokirik ez banu bere etxera joango nintzela lotara, eta telefonoan txanponak sartzearen keinua egin zuen bere emazteari deitzeko, afari berezia presta zezan agintzeko.
|
|
|
Lagunen aholkuak entzutea eta horretan oinarritzea bere esperantza bakarra. Ikara ematen zion aurrerantzean entzungo zituen aupada guztiak" ea ba, gizona, Eider burutik kentzen ere hasi
|
beharko
duzu, ezta?", eta holakoak izateak. Hori esatera iristen den lagunak uste baino arinago gaineratuko baitu:
|
|
|
Kaleak luzeak ziren, nahiz eta –hizkuntza ondo erabiltzekotan–, kaleak ez baina bideak esan
|
beharko
litzatekeen. Arbolaz eta etxetxoz beteak zeuden, zerbaitek betetzen bazituen behintzat.
|
|
|
Uste nuena baino hobeto. Baina oraindik denbora behar dut; kontraste handiegia izan da, eta gauza askotara ohitu
|
behar izan
dut. Eta oraindik falta zaidana.
|
|
|
ohetik jaiki eta egunean gertatuko zitzaidana ia minutuz minutu ezagutzen nuen. Banekien ze arropa jantzi behar nuen, termostatoak hamar minutu behar zituela ura berotzeko, Seat zaharra estarterraren bidez jarri
|
beharko
nuela martxan, inork errespetatzen ez duen stop seinalea ehun metro harago zegoela, bariante berria, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusten banituen arratsaldean euririk egingo ez zuela ere banekien, eta gero egunero aurreratzen ninduen zoroa zegoen (kilometro batzuk lehenago edo geroago, beti erakusten zizkidan bere atzealdeko pegatinak:
|
|
|
1990eko egun hartan lan handia egin
|
behar izan
genuen udalekuko umeak neka zitezen: mendira eraman genituen, eta gero piraguaz ibiltzera.
|
|
|
Gu geunden lekutik besoak, hankak eta buruak ikusten ziren mugimenduan, zirimola itzela sortuz. Segundo batzuk
|
behar izan
nituen erreakzionatzeko, ez bainuen ulertzen zer gertatzen zen (beharbada, eta ez da broma, edan nuen guztiagatik), eta zurrunbilo hartara hurbildu nintzenerako denboratxoa zeraman bertan Duncanek, borrokan zebiltzanak banatzeko ahaleginetan. Borroka bat zen, bai, Duncanen lagunetako baten eta nireetako baten artekoa.
|
|
|
Norbaitek esan du geuk ere erantzun
|
beharko
genuela, ez noski indarrez, zentzuz baino. Eta, beraz, ea gogorik geneukan gauean taberna batera joateko eta hitzaldiko gaia bertan jorratzeko.
|
|
|
Hara heltzeko zenbait kilometro egin
|
behar izan
zituen oinez, motxila handia bizkarrean, autobusik ez zuelako aurkitu eta herri-balneariora autoz zihoazen denak edadetu samarrak zirelako eta, beraz, bide ertzeko motxiladunari mespretxuz begiratu ondoren aurrera segitzen zutelako, Txemaren hatz lodia berriz poltsikora sartzera kondenatuz.
|
|
|
Konputadorearen memoriak apur bat pentsatzeko ahalegina egin zuen. " Entrar contraseña", eskatu zion pantailak, txikitan zuhaitzetan eraikitako txaboletara sartzeko santoiseña
|
behar izaten
zen moduan.
|
|
|
Hain izugarria, ezen ia aulkitik ere bota baitzuen, eta mugimendu bortitz horren eraginez begien erdian jotzen zuen argia ere desbideratu zen, bistan utziz bere aurrean zegoen gizon handi eta irribarretsua. " Gurekin etorri
|
beharko
zenuke", eta beste bizkarrondoko zakar bat, ia barraz bestalde bidali zuena. Gizon handiak lau guinness pinta eskatu zituen eta konturatu orduko Txema mahai batean zegoen gizon handiarekin eta beste birekin batera.
|
|
|
Neuk ere galdetu diot, eta" Rousshio" erantzun didanean izen japoniarren bat zelakoan geratu naiz denboratxo batez. Berriz galdetu
|
behar izan
diot, beraz. Zein baino zein.
|
|
|
Hainbeste txantxullo, eta azkenean bariantea egiten hasiko dira. Lau urte
|
beharko
dira, baina bueno". Azkenean sei izan ziren erabilitako urteak, tartean obren garapen normala zaildu zuten beste hamaika txantxullorekin, noski.
|
|
|
" Swift logela" eskatu zuen harreran. " Betetzen den azkena da beti, eta nahi eta nahi ez eman
|
beharko
dizut logela hori, beste denak hartuta baitaude", erantzun zion aterpetxeko jabeak, giltza luzatzen zion bitartean. " Kasualitatea", pentsatu zuen Txemak bere kasa," oraingoan zortea izan dut".
|
|
|
Beharbada bihar amaituko da sikate garaia. Hurrengo udan izan
|
beharko
du, beraz.
|
|
|
Bi egun
|
behar izan
zituen Txemak Killarneyra heltzeko, baina azkenean hantxe zen. Eiderren egunerokoari kasu eginda stoparen aukerari ekin zion berak ere, ez baita gauza bera –otu zitzaion– autobusean bidaiatzea, ordura arte egiten ibili zen bezala.
|
|
|
Soilik esku bat atera dut izaren epeletik, eta bere adatsean galdu zait, nire hatzak bere ikatzezko hariak txirikordatzen hasi diren une berean. Bihotzeko taupadak entzun
|
behar izan
dizkit derrigorrean. Bere begi beltzek almohadan iltzatu nahi nindutela zirudien, eta biok genekien zer gertatu behar zuen, baina begiratu baino ez zidan egiten, eta ni jada bere aurpegiko azala ere konkistatzera heldu naiz, eta ez diot begirik gainetik kendu, baina erresistentziarik ere ez dut aurkitu hatz puntekin lurralde leunak eskuratzen ari nintzenean:
|
|
|
Euskal Herritik ekarri nituen batzuk, eta nezeserrean eramaten nituen, baina desagertu egin zitzaizkidan. Norbaitek
|
beharko
eta, larregi pentsatu barik, ri-ra hartuko zituen. Horrelakoak ere badaude hemen.
|
|
|
Batzuetan Ralph izaten dut aurrean (edo gainean, edo...), baina besteetan Jabi ikusten dut nirekin. Ez dakit zer gertatuko den amets hau egun gutxi barru amaitu eta Euskal Herrira bueltatu
|
beharko
dudanean. Zer edukiko dut orduan buruan?
|
|
|
Eta beste aldakuntza bat, guztiz beharrezkoa: lanera joateko ibilbidea aldatu, bestela egunero ikusi
|
beharko
zituen herriko plaza (lehendabiziko musua, pipak janez orduak hegaka pasatzen ziren garaiak), zinema (dozenaka pelikula, eskutik helduta ikusiak), telefono kabinak (handik eta handik, eta baita handik ere milaka bider Txemak Eiderren etxera deitzeko erabiliak), eskaparateak (eta islatzen zuten irudia, bizkarretik eta gerritik helduta zihoan bikote hura), Eiderren etxea (zer esan), tabernak (eta m... Izan ere, oroimenak akuilurik badu, hori elkarrekin bizitako tokiak dira.
|
|
|
Badakit ez dela lar originala, baina hain nago emozionatuta, zuretzat fundamentuzko izen bat erabakitzeko denborarik ere ez dut izan. Horrekin konformatu
|
beharko
duzu, ba, Bitakora maite hori.
|
|
|
Baina ezinezkoa zen, eta kafetegitik begira egotearekin konformatu
|
beharko
zuen, tinko oratzen zuen limoizko freskagarri hotzak eskua erretzen zion bitartean. Eta hantxe agertu zen Eider, pausoa irmo, begiak aurrera.
|
|
|
Ez dut denbora larregi izan hiria behar bezala ezagutzeko, etxetik ekarri dudan Irlandako gida honen arabera hamar mila leku interesgarri baitaude Dublinen, eta beraz, larrialdiko aukeraketa bat eginda, hiru edo lau tokirekin konformatu
|
behar izan
dut. O’Connel Street-eko postetxe historikoa, Trinity College, Grafton kalea eta kantoiz kantoi egindako ibilbide ez oso zehatzean aurkitu dudan elizaren bat, horiek izan dira nire gidaren iritziz denboraz estu dabilen bidaiariak ikusi beharreko batzuk.
|
|
|
Astean hirutan joaten ginen eta joaten ziren, noski, mutil biak ere; eta astean hirutan Jabiri begira igarotzen genuen klaseak irauten zuen ordu eta erdia, beti erdi jolasean eta intsinuazioz gainezka. Baina akademiara joan behar nuen egun batean, kasualitatea, katarrotu egin nintzen eta, ezin joanda, etxean geratu
|
behar izan
nuen. Ba, justu egun horretan Terek Jabi ligatu zuen.
|
|
|
Bereziki niretzat, zeren Tere bere konkistaren ondoan jesartzen baitzen, eta jada niri ingelesa ikasteko gogoak ere joan zitzaizkidan. Eta gainera gero, etxera bueltatzean, parejatxoarekin joan
|
behar izaten
nuen, nire amorraziorako. Beno, gure amorraziorako, zeren Txemak ere bide bera egiten baitzuen.
|
|
|
Lanera bidean, egunero legez, Seat zaharra estarterraren bidez jarri
|
behar izan
dut martxan, inork errespetatzen ez duen stop seinalea aurkitu dut beti bezala ehun metro harago, bariantea, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusi ditut:
|
|
|
Trena, autoak, iratzargailuak, zurrungak eta munduan sor zitekeen zarata oro. Herriko beste oilarrek, adibidez, txanda hartu
|
behar izaten
zuten gure oilarraren ostean kantatzeko. Alferrikako lana egiten zuten, ordea, une horretarako bizilagun guztiak itzarrik egoten ginen eta.
|
|
|
—Artea ikusi nahi duenak, beraz, Erromarat joan
|
beharko
luke, eta teatro ona ikusi nahi duenak Pariserat.
|
|
|
Zeren, nork daki gaztetan hartu hinduen su hark hartuko ez ote hauen egunen batean berriro, eta mudaraziko ez ote duen hire pintura goiti-beheiti...? Eta ezin etsi duk, hasi baino lehen... eta heure bide hori ere bilatu beharra duk, nahiz eta, bertzetik, ene anaiaren gustuko pintura ere egin
|
behar izanen
duan... Baina hik ere aurkituko duk heure erdibidea, eta, handik aitzina, auskalo...
|
|
|
—eta, burua goitik behera higitu eta hatza altxatzen zuela, erran zuen—: Bai, sinetsia nagok ezen zientziak libertatearen lurralderat garamatzala... eta hire pinturak ere harako bidean jarri
|
beharko
gaitik, zinezko pintura izanen bada. Eta, egunen batean, harat helduko haiz eta zerbait izanen haiz...
|
|
|
—Hi ere gizontzen hasi haiz, eta noizbait edaten hasi
|
beharko
duk arno apur bat...
|
|
|
Eta, senarra ahula zelako eta spiritu eskasekoa, edo auskalo zergatik, kontua da ezen fraideak senarrak baino maizago jasotzen zuela Catalinaren ondasun tenporalen fruitua. Eta gau batean gertatu zen, ustekabean, ezen Bucciok, hainbat hiritako usantzaren arabera, guardia egiterat joan
|
behar izan
zuela, eta fraidea haren emaztearekin geratu zela, oheratzeko asmotan. Eta, nola fraideak baitzuen, bere eskolako guztiek bezala, akerraren usain gaixtoa, arropa kirastua gainetik kendu, eta arropa zuria eta fina jantzi zuen haren orde.
|
|
|
—Bai, badakizu —ihardetsi zion Domenicok—, eta nik ere badakit guztia, zeren eta san Frantziskok errebelatu baitit, eta hargatik nengoen, hain zuzen ere, zure etxera bidean, zure emazteak egun hauetan gure elizatik eraman duen erlikia dela kausa. Zeren eta jakin
|
beharko
baitzenuke ezen erlikia batzuk ditugula, seme-alabarik izan ez dezaketen emaztekien gutizia bete dezaketenak. Eta erlikia horiek san Frantzisko dohatsuaren galtzoinak dira, eta hargatik uzten dizkiegu usu emazteki idorrei, behar baino liberaltasun handiagoz, benturaz.
|
|
|
Ohartuko zinen bezala, jaun André, etenik gabe kontatu dizut ipuina, nahiz eta hamaika eten
|
beharko
lituzkeen, zeren eta halakoak izan baitziren osabak eta Pedrok noiznahi-den egiten zituzten irri-karkarak! Ni, berriz, hatsarrean, harriturik bezala egon nintzen, ez nengoelako artean ipuin lizunen aditzerat ohitua, halako moldez, non uste baitut ezen, Villagrandeko dukeak kontatu zigun karramarroaren ipuin hartaz apart, ez nuela antzeko bertzerik entzun.
|
|
|
Eta aita Bartolomek hura erran zuen, eta osabak orduan asmatu zuen ezen Erromarat joaiteko asmotan izan ginela gu ere, baina Bolognan bi aste egin
|
behar izan
genituela, zeren eta sukar batek eduki baitzuen osaba bera bi astez ohean, eta azkenean Pisarat joan ginela, zeren eta Erroma baino hurbilago baitzegoen eta berant genbiltzan orduko, eta zeren zientzilari bezala dorre oker haren ikusteko jakinahia baitzuen. Eta, eneganat xuxendurik, galdetu zidan:
|
|
|
—Bai. Eta hain gaizki egon zen Bolognan, non egun batean elizakoak eman
|
behar izan
baitzizkioten —asmatu nuen.
|
|
|
Baina gauza bat duk ebanjelioaren letra, eta bertze bat letraren spiritua... Eta spiritu horren arabera, zalantzarik ez zagok ezen Jesus errege ere izan zela... eta errege ere dela, bertze deus baino lehen, eta errege gisa tratatu
|
beharko
genukeela koadroetan ere. Eta hori ere ebanjelioaren egia duk...
|
|
|
mugak eta burdinak... Eta ongi duk, halaber, ene anaiaren gustuen meneko azaltzea, batik bat hatsarrean, baina ez hain meneko... eta heure koadro zurrun horiei zirrituren bat ere ireki
|
beharko
hieke, noizik behin, handik edo hemendik, zeren eta edozein zirritutarik sar baitaiteke libertatearen haizea...
|
|
|
Ordea, bazkalduz gero kapitaina bere balentriak kontatzen hasi zitzaidanean, osabari gertatuak jada ahantzirik, nigarrari eman nion, halako batean, nehongo arrazoinik gabe... arestian konplitu ezin izan nuèn desira orduan konplitu izan balitz bezala, behar ez zenean. Ez, ez natzaizu gezurretan ari, jaun André, zeren atzo gertatuak balira bezala oroitzen baititut istant haiek eta istant haietako gorabeherak, ene desiren eta ene izatasunaren arteko liskarra islatzen zutenak —ene barrengo haustura, alegia—, huraxe izan zelako halako zerbait gertatzen zitzaidan lehen aldia; edo erran
|
beharko
nuke ezen hura ez zela izan, benturaz, gertatu zitzaidan lehen aldia, baina bai gertatuaren berri nekien lehen aldia, ene barren-hausturaren kontzientzia klar eta garbi harekin, gorputza leku batetik balihoakit bezala, arima bertzetik; edo erran dezaket, finean, ezen orduan bizi izan nuela neure baitan bataren bitasuna, zeren ustez bat nintzena bitan banatua banengo bezala sentitu bainintzen, le... Eta Joanes bakarra nintzen arren, bi Joanes sentitzen nituen neure baitan... nola Mattinen baitan bi Mattin haiek hauteman bainituen, bata argia eta bertzea iluna, hark hartu kolpearen ondorez, noiz eta zalditik erori baitzen, nahiz eta, egia erran, nik zerbait disimula nezakeen eta anaiak ez...
|
|
|
Eta, hala, ene galdera hauxe duzu, jaun André: geure lekuan egon
|
beharko
genukeenean egoiten ez bagara, eta behar ez denean egoiten bagara, zeren humoreek, finean, beren menerat baikaituzte, non dago libertatea...?
|
|
|
Izan ere, Jainkoak ezkontza ezarri zuenean, lehorreko jendea izan zian gogoan, ez itsas jendea... Itsasgizonak libre izan behar dik edo hala izan
|
beharko
likek, mutila, haizeak bezala, eta ni itsasgizona nauk! Edo, ongi ikusten al duk hik, gizon bat ezkontzea eta, ezkondu orduko, emaztea alargun uztea?
|
|
|
Ai, kontatuko banik nik hiri zer gertatu zitzaigun hire osabari eta bioi behin batean Baionan...! Baina, orain nagoen puntuan, nekez ulertuko huke gure historia, eta, beraz, bertze egun baterako utzi
|
beharko
diagu... —eta, hatza luzaturik, erran zidan—:
|
|
|
...arauetan eta egunorozko azturetan eta ohituretan moldatuak, baina ezagutu izan ditut, halaber, arau horietarik atera izan diren bakan batzuk, edo, atera izan ez badira ere, arauen arteko zirrituetarik kanporat beha jarri izan direnak eta, behakoaren behakoaz, ikusmoldea aldatu izan dutenak, nahiz eta gero beren izatasuna bertzeei ezkutatzen ibili izan diren, edo oso giro eta gune mugatuetan azaldu
|
behar izan
duten: kapitaina izan zen horietarik bat, bere pentsatzeko manera partikular harekin, eta bere hitz egiteko modu harekin, zeren, gaizki hitz egin behar zuenean, batik bat marinelen aitzinean, mila maradizinoz eta bertze hainbat juramentuz josten baitzuen bere solasa, baina ongi baino hobeki moldatzen zen, orobat, bera baino jende ikasiagoarekin ere, baita filosofiaz, zientziaz eta teologiaz mintzatu behar izaiten zuenean ere, zeren, batetik, irakurriak baitzituen Montaigneren Entseiuak eta itsasoaz mintzo ziren bertze liburu batzuk ere, eta zeren, bertzetik, kapitaina ere bertze filosofo bat baitzen, bizitzaren eskolan ikasia... portuetako eskolan, beregainki, portuetako bizitzak bizitzaren zinezko porturat balerama bezala.
|
|
|
Eta harritzen ninduten, halaber, haien begiek... zeinak kale-kantoi batetik bertzerat baitzebilzkien, saguzar kapadunen joan-jinak ere galdu nahi ez balituzte bezala, zeren negozio hartan tratuak eta sal-erosiak berdin eta orobat egin baitzitezkeen ageriz nola kapapetik. Eta neska haietarik batek begietarat eta bertatik bertara so egin zidan, ahalkegabeki, eta bertze alderat behatu
|
behar izan
nuen, zeren sua edo su iduriko hura baitzuen neska hark begietan, eta su hartan suturik gerta bainintekeen...
|
|
|
Ohartu nintzenerako, sala zabal batean nengoen, zeinak baitzirudien ezen kezko laino batek harturik zegoela; lainoan barrena, berriz, mahai batzuk ikusten ahal nituen, eta mahaien inguruan marinelak, guztiak lurrezko pitxer tipi batzuetarik biera edaten —edo garagarnoa deitu
|
beharko
ote genioke, jaun André, zeren garagarraren arnoa den? —, eta guztiak ere eskua dantzan, batzuk pipa erretzen ari zirelako, eta bertzeak emaztekien popako zein brankako altxor ezkutuen xerka zebiltzalako, zeren munduan ez baitago marinelik bere bizitzan altxorren batekin amets egin ez duenik.
|
|
|
finitua infinituan urtzekoa, baina baita, aldi berean, infinitua finituaren mugetarat ekartzekoa ere? Eta, baldin amorioaren kontra ez banago, zergatik egon
|
beharko
nuke komunionearen aurka, jakinik ezen sorburu eta iturburu bera dutela eta infinitutasun egarriak iturri hartarat garamatzala, batean bide batetik: emazteki bihurturikako jainkosa baten gorputzaren bitartez; bertzean bertzetik:
|
|
|
Zer kontatu zidan, bada? Kontatu zidan ezen denbora batez Parisko emazteki printzipal baten ohorezko dama izan zela, harik eta haren etxetik jalgi
|
behar izan
zuen arte, emazteak egun batean senarrarekin harrapatu zuelako bertze zeregin horietan, eta mehatxatu zuelako eta behartu, haren ondorez, labana luze bat eskuan, Paristik joaiterat, bertze mundurat berant gabe joan nahi ez bazuen bederen; eta nik, nola bainintzen hartan hasi berria, guztia sinetsi nion. Ai, nola izan nintekeen hain sinple eta inozent...!
|
|
|
Eta buruzagia oilarrei buruz ari zen, baina nik gogoan nituen bertze hitz haiek, buruzagiak berak lehenago erranak eta adierazten zidatenak ezen esklabo batek bezala egin
|
beharko
nuela lan, zeren esklabo gisa salduko baininduten, segurtki eta gertuki, berant baino lehen. Eta gogoan nituen, halaber, untzian ordu arte entzunak, zeren eta kontatu baitzigun, konparazione, gurekin Sibilian itsasoratu zèn kapitain espainiar batek, zeina ekaitzaren ondorez hil baitzen, itsas kolpe batek eramanik, ezen izugarriak zirela bukaneroak, filibusteroak eta suerte hartako jendeak, gehienek ere La Tortugako uhartea gordelekutzat zutenak; halako moldez non erraiten baitzuen ezen bazegoela filibustero bat, Jean David Nau zeritzana, Frantziako Olonnen jaioa eta hargatik L’Olonnais deitua, zeinak egun batean bere egin baitzuen La Habanako gobernariak haren kontra igorri zuen untzia, baita untzian zihoazen laurogeita hamar gizonak ere; eta, kontu-kontari, kontatu zigun ezen, mendeku gisa, guztiei trenkatu ziela burua, lekat haietarik bati, zeina baitzen untziko borreroa eta zeina igorri baitzuen La Habanako gobernariarenganat txalupa batean, non baitzeuden untzikideen buruak; eta kontatu zigun, halaber, ezen bertze egun batean Maracaibo bereganatu zuela eta sekulako triskantza egin zuela han ere, gizonak hilez eta haien emazteak bortxatuz; eta kontatu zigun, finean, ezen haren menekoek, usterik azkenean ezen zorte txarreko gizona zela, uharte batean utzi zutela, non indiar batzuek harrapatu eta jan baitzuten, haren gorputza mila zati egin ondoren, nola ezin izan baitzitekeen bertzela, Jainkoaren justiziaren arauaz.
|
|
|
...iren, frantsesak iritsi aitzin, jaun eta jabe, Trinidadeko irlako itsas inguruan, almirant Binkes buruzagi, Alain Coup d’Œil-ek berak aditzerat eman zidan bezala, handik gutirat; eta aditzerat eman zidan, halaber, ezen borroka ezin neketsuago batzuen ondorez garaitu zituztela ho landarrak, biktoria pirriko batean... halako moldez, non almirant D’Estrée sek Tortugako irlarat itzuli
|
behar izan
baitzuen, gizon eta untzi gehiagoren bila, Alain Coup d’Œil han berean utzirik, Trinidadeko kostako itsas zoko batean, zeina Alain Coup d’Œil-ek gordelekutzat hartu baitzuen, bai bere untziaren hornitzeko eta bai haren alkaternaztatzeko ere, eta zeinari Alain Coup d’Œil-en gizonek La Crique deitzen baitzioten. Eta, hartaz gain, bertze mila kontu aipatuko zizkidan, handik aitzina, neure harridurarako.
|
|
|
—Ez. Hik irabazten baduk, hirurak joanen zarete nik emanen dizuedan txalupa batean, hornidura eta guzti; baina galtzen baduk, lepoa trenkatuko diat, eta zin degiat ezen orduan bertze mundutik ikusi
|
beharko
duala El Dorado.
|
|
|
Eta ez naiz gogara geratu. Eta ez bertan erraiten dizudana gezurra delako, baina mila kontu alborat utzi
|
behar izan
dudalako. Izan ere, nola hain baitzen kortsario haien mundua berezia, hala mintza nenkizukeen haien arteko harreman partikularrez, edo haiek egin ohi zituzten festez eta emaztekiei eman ohi zieten tratuaz.
|
|
|
Eta hiru euskaldunok hartarat deliberaturik geunden, nahiz eta Joxe halabeharrez zetorren, Potosi burutik ezin kendu zuelako... eta hirurok ginen, halaber, beldur, zeren eta guztiek erran baitziguten ezen mila mehatxu eta bertze hainbat ondiko garaitu
|
beharko
genituela, esperientzia hartarik eta jin-joan haietarik bizirik aterako baginen.
|
|
|
—Ordea, kontu hauek mapan gauza bat dira, eta errealitatean, bertze bat... Baina zuek jakin
|
beharko
zenukete hori, baldin, erraiten didazuen moldean, itsasgizonak bazarete... —eta, arrazoin pisu haiei arrazoin ustez ihardestezin bat zeratxekiela, erran zuen—:
|
|
|
—Bada, errazago duzu zuk Potosirat joaitea, zure lagunek mapako Utopiarat baino, nahiz eta Potosi urrunago dagoen —ihardetsi zion aita Zacaríasek— Zeren, harat joaiteko, etorri bidetik itzuli
|
beharko
baitzenuke eta Limarako bidea hartu, Panamako lur-besotik; aldiz, bertze hauen bidetik joanen bazina, zu ere galdurik zeundeke... zeren batzuetan biderik laburrena izaiten baita luzeena, ongi dakizun bezala.
|
|
|
Izan ere, Heriotzarekin bizitzan behin bakarrik egiten dugu inkontru, eta orduan berdin da aitzina edo gibela... Baina zu ene aitona izan zintezkeen eta jakin
|
beharko
zenuke hori...
|
|
|
—Esker mila, Joanes, ene etxerat etortzeagatik, zeren, desiratzen den bakardadea ona den bezala, eta bazekiat nik zerbait horretaz, desiratzen ez dena ez... eta ni bakarregi nagok azken aldi honetan —eta, malkoen xukatzeko, eskua begietarat zeramala, eratxiki zuen—: Baina jakin ezak ezen bertzeek markatua nagoela eta etxe honetarat sartzen dena ere markatua dagoela, eta hori ere neurtu
|
beharko
huke, beharbada... Haize nahasiak zebiltzak hemen inguruan, eta haizeetarik batek aihotza goititurik zeramak!
|
|
|
Eta ez al dakizu ezen bere dorretxerat bakartu zenetik ez dela mezatarat behin ere joan, eta ez duela Pazkoarekin konplitzen? Bai, badakit ezen hori ez dela aski arrazoin Joanikot luthertartzat hartzeko, eta froga agerikoago bat
|
beharko
genukeela, baina hori ere etorriko da. Eta, hala bada, bere ordaina izanen du...
|
|
|
Zergatik ez dugu zaltegiko atetik ihes egiten, Lapurdirat edo Behe Nafarroarat? Baina arin ibili
|
beharko
genuke. Goazen!
|
|
|
ESKUAN dut Miguel de Sandovalen isilpeko gutuna, Miguelek berak posta propioz igorria, zeina skribatu baitzidan Ofizio Sainduaren ziegetan bi urte egin ondoren, nahiz eta azkenean hobengabetasuneko sententzia eman zioten, zuk ere ongi dakizun bezala, jaun André, zeren eta kontu harengatik alde egin
|
behar izan
baitzenuen, bigarren aldiz, desterrurat.
|
|
|
Bizitzan hainbertze mehatxu jaso eta jasan ondoren, ohitua eta usatua behar nuen ziztada eta eztenkada orotarat, baina mehatxurat ez dago guztiz ere ohitzerik; halarik ere, nola trenpe hartan ez bainuen zer eginik eta nola ezin bainion, halatan, haren mehatxuari neure mehatxuarekin ihardetsi, taldeburuaren manua bete, eta listuaren garratza irentsi
|
behar izan
nuen.
|
|
|
Eta bide haietan barrena imajinatzen nituèn joan-jinak eta itzul-inguruak hain ziren tentagarriak eta gozoz beteak, bertzalde, non desiratzen bainengoen jada noiz bihurtuko ote nintzen Axularrek aipagai zituen inurri gimnosophista haietarik bat, neke eta trabailu guztien hartzeko prest, ez nagi, baina dilijent, bide haien guztien ibiltze alderat. Nola ez nituen, bada, urrezko dukat bi ordainduko —baita hiru eta lau ere, jaun André! —, baldin Mignonek eskaini zidan lehen zerua hain atsegin izan banuen, eta baldin Mignonek bere gorputz biluz ezin ederrago harekin zazpigarren zerua eskaintzen bazidan, norat igan
|
beharko
bainuen plazerrez plazer eta zeruz zeru...!
|
|
|
Eta, azkena emaiteko historia ez dakit irrigarri edo nigargarri honi, zeina Boccaccioren lumarendako bertze ipuin baten egiteko gai ezin egokiagoa izan baitzitekeen, derradan ezen guardia buruak erran zigula, hasteko, bi hautabide genituela, gertatuak gertatu ondoren: edo ez genituen puta haiek salatzen, zeren ezein salatzailek ez baitzuen nehor salatzeko eskubiderik, baldin berak ere salatua izaitea merezi bazuen, nola izan baitzen gure kasuan, etxe galdu hartan fornikatzen harrapatu gintuztelako; edo, egitekotan, uko egin
|
beharko
genion nork bere poltsaren jabetasunari, puta haiek ezin pobreagoak zirenez gero, beren seme-alabei jaten emaiteko sos erdirik ere ez zutenak, eta hargatik ebatsi zizkigutenez gero, hain zuzen ere, diru-poltsak, nezesitate handian zeudelako. Eta, puntu hartarat iristen zela, guardia buruak erran zigun are boz sendoagoaz ezen kontent ere egon gintezkeela, zeren, alde batetik, hagitzez ere hobe baitzen gure diru haiek bide onetik bideratzea, nola egin baitzuten puta haiek, beren ohoinkeriaren fruitua karitatezko edo miserikordiazko obretan enplegatzen zutela, beren seme-alaben mantenuan, gizalegeak eta Jainkoaren legeak manatuaren arabera; ezen ez bide gaixtotik, nola izan baitzen gure asmo ezin lizunagoa; eta zeren, bertzetik, puta haiei zorren ordaina barkatzea izan baitzitekeen gure bekatuaren kulpa eta hobena ordaintzeko modurik egokiena; eta akabatzeko erran zigun ezen, baldin, halarik ere, justiziak haiek harrapatzea nahi bagenuen, uste genuelako ezen gure eskubidea zela, lasai egon gintezkeela, zeren segur baitzegoen berant baino lehen harrapatuko zituztela putatzar haiek... nahiz eta ez zen, bertzalde, erraza izanen," zeren eta baitakizue nolakoak diren putak:
|
|
|
Eta nik ihardesten nien batean gauza bat, eta bertzean bertze bat: ...aindu hura eta nongoa, eta nik ihardesten nien ezen neure herriko saindu bat izan zela, hain ona eta hain bertutetsua, non bizitza osoa iragan baitzuen teleskopio batetik beha, Jainkoa noiz ikusiko; eta galdetzen zidaten ea azkenean Hura ikusi ote zuen, eta ihardesten nien ezetz, baina egun batean uso bat ikusi zuela, Jainkoaren partez zetorkiona, erranez ezen ez zuela teleskopiotik gehiago behatu
|
beharko
, zeren eta egunoroz etorriko baitzitzaion usoa bere leihorat bisita egiterat, nola gertatu baitzen handik aitzina...
|
|
|
Oroitzen al dituk jaun Marcel zenarekin izan nituen diskusioneak, noiz eta poesia zientziaren aitzinean mesprezatzen bainuen, bai Plautok eta bai Terentziok erabili zuten harako erran hura —Amantes, amentes— nerabilela, amorioari irri eta trufa egiteko? Baina zer erran
|
beharko
ote dut orain. Zeren egia bada ere, alde batetik, ezen amorosia erotasuna dela, ez ote dit amorosiak ere erakutsi bihotzaren egia, numeroetarik harat eta froga orotarik harat, eta ez ote du, halatan, bihotzaren egiak bere lengoaia propiala beharko, eta ez ote da poesia lengoaia hori...?
|
|
|
Baina zer erran beharko ote dut orain? Zeren egia bada ere, alde batetik, ezen amorosia erotasuna dela, ez ote dit amorosiak ere erakutsi bihotzaren egia, numeroetarik harat eta froga orotarik harat, eta ez ote du, halatan, bihotzaren egiak bere lengoaia propiala
|
beharko
, eta ez ote da poesia lengoaia hori.... Zeren, zer sentitzen dut nik, eta norat eta noraino zabaltzen da ene mundua, Maddalenek amoriozko koplak kantatzen dizkidanean, eta zer dute haren hitzek, lurrean egonik izarretaraino bainaramate?
|
|
|
Eta, gero, neure burua hiltzea... ezin onartu dudanez gero, halaber, berriro harrapa nazaten, zanpa nazaten eta tortura nazaten, desarra egin ondoren. Zeren, bizitza nehoiz ez bezala maite badut ere, duintasunetik maite nahi baitut, eta zeren Kristok ere kalbario bakarretik iragan
|
behar izan
baitzuen, ez bitik, eta nik iragan nian neure kalbarioa, orain dela hilabete. Eta ahalik eta gozoen hil nahi nikek, ez desesperaturik.
|
|
|
Eta, aizak, aitona Nikolas aipatu diadanez gero, jakin nahi al duk ezen hargatik erosi nuela han Bolognan Dioskoridesen liburua, animaliei buruzko bertze tratatu hura bazterrerat uzten nuela? Zeren eta Dioskoridesen liburua ikusi bezain fite osaba Nikolasen oihu haiek etorri baitzitzaizkidan bururat... nahiz eta gero neure arrazoina errepuesta iduriko hartan ezkutatu
|
behar izan
nian, erraiten niala: " Liburuak halaxe erosten dituk, batzuetan jakinaren gainean, eta bertzeetan jakin gabe..." Beraz, berriro erraiten diat, Joanes:
|
|
|
Izan ere, herdoilak jana ikusten diat kanoia, zeren azken urteotan ez baitu nehork ere zaindu ez garbitu... eta, beraz, ez harritu jauregiko arrano inperialari apuntatu eta eliz dorreko hontzari emaiten badiot; saguzarra banintz ere, kontuz ibiliko nindukek gau horretan... Halarik ere, jauregiko arranoa lumatu ezean, kanoi-hotsa bederen aditu
|
beharko
zidatek, eta kanoi-hotsa ere ederra izan daitekek, noiz eta bihur baitaiteke libertatearen oihu.
|
|
|
Eta neuri ere zeinen barrenerat sartu zitzaizkidan hitz haiek, jaun André, eta zer ondore oneko gertatu zitzaizkidan, nahiz eta hortzak estutu
|
behar izan
nituen, odolak masailetan eztanda egin ez ziezadan, kapitaina nesken kontu harekin hasi zitzaidanean! Eta marinel zaharraren hitzek Piarres Oihartzabal kapitainaren adimendua argitu zuten, eta enea ere argitu zuten... eta bide bat ere erakutsi zidaten, nondik egin behar bainuen handik aitzina, ene mundu hertsi hura zabalduz joan zedin.
|
|
|
Izan ere, bizi berri baterat jaio nahi nuen eta jaio beharra nuen, zinez, zeren —ene kontzientziaren hertsiak errerik, elkorturik eta idorturik— ez bainengoen jada lehengo gogoan eta sinestean, eta zeren iraganetik hastandu eta iraganarekin hautsi nahi bainuen, amarekin eta geure etxearekin, leinuarekin eta etorkiarekin, aita Bartolomerekin eta eliza katolikoaren harrokeriarekin... baita liburuekin ere, zeren kapitainak, zeinak etxean dozena pare bat liburu baitzituen, itsasoari buruzkoak gehienak, baina baita Montaigneren Entseiuak ere, hala erran baitzidan bere bertze erran haietarik batean: " Liburuz inguratua bizi izan haiz orainokoan, baina, hemendik aitzina, liburuak alde baterat utzi eta heure bizitzaren liburua skribatzen hasi
|
beharko
huke, ez letraz, baina heure hatsaz eta heure odol-kolpeez... Zeren eta nik ere irakurri baititut liburu batzuk, eta bazekiat zertaz ari naizen..."
|
|
|
zaldiak, astoak, mandoak eta indiar horiak... hauetarik hainbat eta hainbat biharamunean salgai jarriko zituztenak, zeren esklaboak baitziren eta esklabo gisa saltzen baitzituzten, beltzak eta bertze jende miserable batzuk bezala; eta bortz gizon haiek herriko bertze ostaturantz zihoazen, zeina baitzen Octavio Hernando zeritzan gaztelau batena. Mementu hartan Fernando Pachecorekin geunden, eta hari aditu genionetik jakin ge nuen ezen gizon haiek bigarren semeak zirela eta Espainiatik etorriak —Avilatik eta Zamoratik—, aberasteko edo kargu inportant baten erdiesteko asmotan, nahiz eta azkenean fortunak bere lekurat ekarri zituen eta, halatan, xede apalagoetarat etsi
|
behar izan
zuten —Joxe Aberasturik ere egin beharko zuen bezala, itxura guztien arabera—, zeren kapataz gisa trabailatzen baitziren, bazter haietako jauntxo boteretsu batzuen lurretan; eta jakin genuen, halaber, ezen aldian behin etortzen zirela, bai jendearekin eta bai balizko erosleekin hainbat tratu egiteko, zeinetarik gehienak beren etxaldeetako ganaduarekin loturik baitzeuden, bai jan-edanen ... Eta, nahiz eta bigarrentsuak ziren, goraki mintzatzen ziren beren buruez, klar eta ozen, eta lau haizeetarat kanpatzen eta famatzen zituzten beren bertuteak eta bertutezko obrak, zeren zaldun-zalduntzat eta kontu-kontuzkotzat baitzituzten beren buruak, halako moldez, non bi hitz haiek enplegatzen baitzituzten noiznahi-den, bertzeen aitzinean:
|
|
|
zaldiak, astoak, mandoak eta indiar horiak... hauetarik hainbat eta hainbat biharamunean salgai jarriko zituztenak, zeren esklaboak baitziren eta esklabo gisa saltzen baitzituzten, beltzak eta bertze jende miserable batzuk bezala; eta bortz gizon haiek herriko bertze ostaturantz zihoazen, zeina baitzen Octavio Hernando zeritzan gaztelau batena. Mementu hartan Fernando Pachecorekin geunden, eta hari aditu genionetik jakin ge nuen ezen gizon haiek bigarren semeak zirela eta Espainiatik etorriak —Avilatik eta Zamoratik—, aberasteko edo kargu inportant baten erdiesteko asmotan, nahiz eta azkenean fortunak bere lekurat ekarri zituen eta, halatan, xede apalagoetarat etsi behar izan zuten —Joxe Aberasturik ere egin
|
beharko
zuen bezala, itxura guztien arabera—, zeren kapataz gisa trabailatzen baitziren, bazter haietako jauntxo boteretsu batzuen lurretan; eta jakin genuen, halaber, ezen aldian behin etortzen zirela, bai jendearekin eta bai balizko erosleekin hainbat tratu egiteko, zeinetarik gehienak beren etxaldeetako ganaduarekin loturik baitzeuden, bai jan-edanen eta bertze hornizoin batzuen erosteko eta bere... Eta, nahiz eta bigarrentsuak ziren, goraki mintzatzen ziren beren buruez, klar eta ozen, eta lau haizeetarat kanpatzen eta famatzen zituzten beren bertuteak eta bertutezko obrak, zeren zaldun-zalduntzat eta kontu-kontuzkotzat baitzituzten beren buruak, halako moldez, non bi hitz haiek enplegatzen baitzituzten noiznahi-den, bertzeen aitzinean:
|
|
|
Eta baldin barbaro honek hori erran badu, bietarik bat: edo orain berean bere damua azalduko zidak, birao egin duelako, edo ene ezpatarekin neurtu
|
beharko
dik —eta, gipuzkoarrari goiti-beheiti so egiten ziola eta ezpata lepo inguruan jartzen ziola, segitu zuen—: Baina gure oilo honek ezpatarik ez dik eta...!
|
|
|
—ihardetsi zion ezin seriosago zaldun harroak, zeinak halaxe eman baitzion segida bere hitz-jarioari, irri bat ezpainetan, begi bat Joxe Aberasturiri beha eta bertzea bere lagunei, eskua ezpataren heldu-lekurat zeramala—: Baina kontuz ibili
|
beharko
nuke, benturaz, zeren eta munduko ezpataririk beldurgarrienaren aitzinean egon bainaiteke, Brandebar barán de Barbaria-ren aitzinean, alegia... —eta irri-karkaraka hasi zen.
|
|
|
Zeren, haien irakaspenik gabe eta haien jostetarik gabe, nekez biribil baitzitekeen halako ateraldirik ene ezpainetan, eta nekez obra nezakeen buruak bururatua, hain mementu larrietan! Eta zenbat eskertzen diodan Fortunari eta zenbat, orobat, Jainkoari, ez naturalezaz ausart egin nindutelako, zeren eta ez bainaiz Hernán Cor tésen, Pizarroren edo haien iduriko bertze piztia batzuen kastakoa, baina bai hornitu nindutelako bertze bertute batzuekin, zeinetarik adierazgarrienetarik den beldurraren gainetik jauzi egiteko dudan fermutasuna —edo axolagabetasuna erran
|
beharko
ote nuke, jaun André? —, beldurrak berak —edo ahalkeak berak, beharbada— eraginik eta bulkaturik, zeren eta anitzetan beldurraren aitzinekoa ohi baita ahalkea, bertzeen aitzinean ergel bat bezala geratzeko trantzeaz libratzen gaituena.
|
|
|
" Lan lasterra, lan alferra", sosegu onean egonik hobeki deliberatu ahal izanen duzue deliberatu beharreko guztia, baita behatzaren mutilatzeko prest dagokeen gizonaren auzia ere... zeren indiarrek arima izan baitezakete, bai, baina ez balute bezala bizi dira: erran nahi baita ezen haien behatzak deus guti balio duela, eta bertze norbaiten behatza
|
beharko
genukeela, halatan.
|
|
|
Kontatu dizut ezen Pedro Huizi Ubarneko dama zaharraren semea zela eta dama gaztearen lehengusua, baina ez dizut kontatu ezen, aitari tigrearena gertatu ondoren, etxetik atera ere gabe egon zirela bi emaztekiak, dama eta damatxoa, leihoak hertsirik, itzalpean denbora batez, aitaren ondikozko erabakiaren ondorez kulpant senti zitezkeelako... eta amaren beldur zirelako ere bai, beharbada. Edo, erran
|
beharko
nuke ezen leiho guztiak hertsirik zituztela, bat izan ezik, zeren eta Pedrok harat eraman baitzuen bere studio berria, eta zeren argiaren beharra baitzuen ongi trabailatzeko. Baina estatu hartan Pedro ez zen gogara sentitzen...
|
|
|
Eta, gelarat eraman aitzin, leihorat eraman
|
behar izan
genuen.
|
|
|
—Badakik ezen, hilabete baten buruan, desterrurat joan behar dudala, eta ez nikek adio luzetan galdu nahi, zeren eta hik ere heure etxea baitaukak, eta han izanen dituk heure etxekoak aiduru... Halarik ere, eguna aitzina zoak, eta gurean iragan
|
beharko
huke, beharbada, gaua. Baina, orain bahoa edo bihar bahoa, gure adioa alegrantziazkoa izan ledin nahi nikek...
|
|
|
—Problema —erran zidan, ezin lehorrago—: zer inklinazione
|
beharko
luke ehundabatgarrenak, jauregiko arrano inperialaren hegalgabetzeko...?
|
|
|
" Problema: zer inklinazione
|
beharko
luke ehundabatgarrenak, jauregiko arrano inperialaren hegalgabetzeko...?" Ez, ez nuen jada zalantzarik...!
|
|
|
Eta handik aitzina kontatu zidan nola, gaitzaren sendatzeko, Donibane Lohizunerat itzuli, eta medikuarenganat joan
|
behar izan
zuten bai berak eta bai osaba Joanikotek ere, eta nola medikuak erakutsi zien —zeren osaba Joanikot ez baitzen medikuez gehiegi fidatzen, halako moldez, non, haien ardurapean zegoen bakoitzean, mila galdegite egiten baitzien—, ezen bi teoria zeudela: bata zen Fracastoro-ren tratatuan agertzen dena, eta eriari guaiakoa hartzea kontseilatzen ziona:
|
|
|
Zeren eta zinez miresten baitzuen Antonio Ibarbiak Asisko Frantzisko. Eta ameslari hutsa zen, adinak, ohi ez bezala, are ameslariago egin zuena; guraso modest eta onest batzuen seme bakarra, umetan eta gaztetan frantziskotarrekin ibilia, studioak utzi egin
|
behar izan
zituen aitzinago, bere aitak itsasoan izan zuen istripu baten karietarat, zeinak utzi baitzuen bizitza osorako hebaindurik, ezindurik eta erdi bentzuturik, aulki bati lotua; eta, hala, etxearen ardura bere gain hartzen zuela, Antonio ere, aita bezalaxe, itsas lanetan hasi zen, eta ez-ohiko ohitura bat hartu zuen: bere itsasaldietan libururen bat edo bertze eramaitekoa.
|
|
|
Zeren, bere garaiko astronomiari aterabide bat bilatu nahian, hala mintzatzen baitzen astronomo poloniarra, Ptolomeoren planeta-sistemaz, haren zehazgabetasuna eta haren funsgabeko konplikazioneak gogoan: "(...) artista batek, bere koadrorako, eskuak, oinak, burua eta gainerako menbroak modelo diferentetarik hartu
|
behar izanen
balitu bezalakoa da, halako moldez, non zati bakoitza ezin hobeki marraztua egon daitekeen, baina gorputz osoarekiko eta haren osotasunarekiko loturarik gabe; eta nola zatiak ez datozen bat eta ez duten bat egiten, hala, munstro bat izanen da guztiaren emaitza, gizon bat baino gehiago". Ptolomeoren sistemaz ari zen Koperniko, eta zientziaz, azken finean, baina zenbatetan pentsatu izan dudan ezen hitz haiek ongi isla dezaketela gizonaren barrena, haren muina eta arima!
|
|
|
Azpimarratu nahi dizudan bertze gizona, berriz, Horazio Irigibel zeritzan irakasle ohi bat da, Quitoko unibertsitatean aritua, baina desterrurako bidea hartu
|
behar izan
zuena —zuk bezalatsu, jaun André—, jakin zuenean ezen unibertsitateko buruak bekoz beko zituela eta bere kontrako neurriak hartzerat zihoazela.
|
|
|
Eta bakea nahi nuen, eta Rosa bakezko emaztekia zen, mantsoa eta hitz onetakoa, sosegatua eta soseguz ere mintzo zena, nahiz eta iraganean haren bihotzak tormenta bat baino gehiago pairatu
|
behar izan
zuen. Eta gozo zen, atsegin eta plazent...
|
|
|
Eta hori hala bada —eta hala da—, zeren mila orri skriba baitaitezke edozein kontuz, baita denik tipienaz ere —hari buruz ulertzen dugunaz eta hari buruz ulertzen ez dugunaz—, zer ote da amorio baten deskribatu nahi izaitea? Zenbat orri
|
beharko
nituzke Rosa de Osoriori lotu ninduen amoriozko historia haren deskribatzeko: mila orri, bi mila orri...?
|
|
|
Zeren eta Piarres Oihartzabal kapitainak erran baitzidan: " Liburuz inguratua bizi izan haiz orainokoan, baina, hemendik aitzina, liburuak alde baterat utzi, eta heure bizitzaren liburua skribatzen hasi
|
beharko
huke, ez letraz, baina heure hatsaz eta heure odol-kolpeez..." Ordea, Rosa de Osoriok hirurehun bat aleko biblioteka bat zuen —nehoiz ez dut etxe partikular batean hainbertze liburu ikusi, guztiak elkarren ondoan junt, jaun André! —, aitaganik heredatu zuena, eta erraiten zidan ezen liburu haietariko hitz bakoitzak bere hatsa zuela eta berak ere hitz haien hatsetik hats hartzen zu... Eta nola sentitzen nuen arrazoin zuela!
|