|
2000
|
|
|
Bedeinka dezagun, beraz, izadia, berorrek eman baitizkigu lerrakera jazarrezinak eta gure bihotza jarri lerrakera horien erregela eta balazta. Esan ohi da klima
|
jakin
eta inguruabar zehatzen azpian, poligamia ere onargarriagoa izan daitekeela, beste inguruabar eta klima batzuetan baino. Edonondik begira dakiola ere, herri guztietan suertatzen da hori bateraezina konpromiso baten oinarriekin, konpromiso horretan ematen direlako zer guztiak, gorputz eta arima.
|
|
|
Eta preseski ezagutza zen fenomenalistek, sentimen datuez baliatuz, oinarritu nahi zutena. Gogoeta edo enuntziatu baten eduki kualitatiboa ezin bada komunikatu, ezin izango da
|
jakin
zer nahi den esan termino bat erabiltzerakoan. Beraz, horrela solipsismoa agertzen da:
|
|
|
Wittgensteinekin bat etorriz, honako galdera hau bururatu zitzaion Neurathi: nola
|
jakin
dezakegu egunero hizkuntza berbera erabiltzen dugula, hautemateak neurtzen uzten diguten erloju, erregela eta beste hainbat objektuei esker ez baldin bada. Filosofo honen aburuz, sentimen datuak zerbait pribatua eta hutsezina bailiran onartzeak arriskuan jartzen zituen Zirkuluaren tesiak, modu horretan sekula ezin baitzitekeen erabilitako terminoen esanahia ikasi.
|
|
|
Era horretan, 1934an79, egiaztagarritasun irizpidea ahultzeko ahalegin horretan, Lewisek honakoa iradoki zuen: beste pertsona bat mina sufritzen ari den ala ez
|
jakin
dezagun, nahikoa da hura imajinatzearekin, portaera neurgarrien bitartez egiaztatu beharrik gabe. Panpina bada, baztertu egiten dugu sufrimendua, minduta ezin baitugu irudikatu.
|
|
|
Bestaldetik, Schlicken ‘eskuin alderdiak’ distortsio pragmatisten aurkako iritzia bere egin zuen, zeren, Carnapek haiek erlatibismopean sartu nahi ez zituen arren, erlatibismo haztegia zen nolabait. Egiazkoa zer zen nahi zuten
|
jakin
, zer eta zeintzuk ziren egiazko enuntziatuak edota postulatuak, hau baitzen modu bakarra ezagutzari oinarri finkoa eskaintzeko. Schlicken joera honek errealismoari buruzko eztabaidan sakondu zuen, hura gorde behar zutela defendatuz —Carnapen eta Neurathen iritzien aurka, hauentzako errealismoa eztabaida metafisikoa besterik ez baitzen— Schlicken aburuz, errealitatea existitu egiten da, gizabanako batek pentsatzen duen edo pentsa dezakeenarekiko independentea izanik; unibertsoan gizakirik ez balego, planetek, adibidez, beren orbitetan biraka jarraituko lukete, zioen.
|
|
|
Schlickek uste zuenaren aurka, Reichenbachek honako argudio honi eusten zion: orokorpen unibertsalak portaera arauak —hau da, etorkizunean zer egin
|
jakin
ahal izateko arauak— bailiran onartzearen ahalegina ez zen bat etortzen zientzia errealak haiek kontuan hartzen zituen moduarekin berarekin, legeak baieztapen edo asertzioak ez direla adieraztearen antzeko zerbait bailitzateke, eta hau ez dator bat zientzi jarduerarekin. Indukzioa kontzeptualizatu egin behar zen, baina zientziagintzari egokituz, hauxe baitzen nolabait Vienako Zirkuluaren filosofia zientifikoaren gidaria.
|
|
|
Printzipio hauek errealitatea ezagutzeko arazoaren aurrean jartzen zuten Hume. Nola
|
jakin
zer den erreala. Abiapuntu lez, onartzen zuen nahikoa dela inpresioak eta memoria erabiltzea orainaldiko eta iraganaldiko errealitatea baiesteko.
|
|
|
Horregatik, arazoa gainditzeko edo, gutxienez, saihesteko, Russellek eta Whiteheadek ‘tipoen teoria’ eratu zuten. Egun,
|
jakin
badakigu proposamenak, hau da, goian deskribaturiko logizismoak, akats ugari zeuzkala, baina, dena den, proiektuaren alde baliagarri asko erabiliko zituzten Zirkuluko partaideek. Logizismoaren ezinak, gainera, testu honen helburuetatik urrun geratzen zaizkigu.
|
|
|
Esan zuen Darwinek, bere" emozioen adierazpenean", Frazerrek egindakoa bezalako okerra egin zuela honakoa pentsatzean: " gure arbasoek, haserre zeudenean, kosk egin nahi zutela" azalpen nahikoa dela haserre gaudelarik gure hortzak zergatik erakusten ditugun
|
jakin
dezagun. Esan zuenez, esan liteke Darwinengan egokia dena ez direla halako" hipotesiak", baizik eta" sistema batean gertakari guztiak jarri izana" —gertakarion sinopsia egiten lagundu izana—.
|
|
|
Ohar horietatik orrialde hauek sortu ziren. Funtsezkoak dira Wittgensteinen jarrera etikan eta erlijioan (edo mistikan) erabat desberdina zela
|
jakin
dezagun, Vienako Zirkuluarenarekin konparatuz edo parekatuz.
|
|
|
auzi zientifiko bat azaltzeko hitzaldi ziklo bat nuke eta ez ordu beteko hitzaldi bat. Beste aukera bat izango zatekeen zientzi dibulgaziozko hitzaldia deitzen dena ematea; hau da, egiaz ulertzen ez duzuen zerbait ulertzen duzuela sinestaraztera zuzendutako hitzaldi bat, horrela, nire ustez gizaki modernoaren nahirik zitalenetakoa asebetez, hots, zientziaren azken aurkikuntzekiko azaleko
|
jakin
mina. Aukera hauek arbuiatu ditut eta nire ikuspegitik garrantzi orokorra duen gai batez mintzatzea erabaki dut, zuen ideiak argitzen laguntzeko asmoz (honi buruz esango dudanarekin ados egongo ez bazinate ere).
|
|
|
Baina Vienako kulturari buruzko ikerketen artean, oso erraza da irakurtzeko eta bere 248 orrialdeak nahikoak dira Vienako hybris eta gainbehera aztertzeko. Paregabea da burgesia austriarraren
|
jakin
min kulturalera eta arinkeria tragikora hurbiltzeko (Kierkegaardi jarraituz, kapitulu baten izenburua" In Vino Veritas" da). Oso orekatua.
|
|
|
Arazketa eta eguzki pentsamenduen arteko konexioari buruzko ezer
|
jakin
ez arren, nonbait agertu zuela suposa zitekeen.
|
|
|
Hortik datorkigu Wittgenstein ipurtarina zelako susmoa. Baina irakurleak
|
jakin
behar du hau hurrengo orrialdeak irakurtzen hasi baino lehenago. Espiritu mugikor hori gabe ez ditu sekula Wittgensteinen ideiak hartuko eta suzedaneo filosofiko batean geratuko da, Wittgenstein urardotu bat maneiatuz.
|
|
|
Bide hori hartzera kondenatuak gara, ez baitugu beste biderik. Baina
|
jakin
behar dugu bide honek ez duela helmugarik: beti harrituta geratuko gara gauza baten edo bestearen aurrean.
|
|
2001
|
|
|
Platonentzat demokrazia honetan politikak bere espezializazioa galtzen du: guztiok onartzen dugu marinelak mareak eta izarren kokapena ezagutu behar dituela, eta untzia nola maneiatu ere
|
jakin
behar duela, bestela merkantziak alde batetik bestera garraiatzea ez bailitzateke posible izango, ezta itsasotik bizirik irtetea ere. Baina demokrazian edonork parte har dezake politikan, baita ezjakinenak ere, hiritar diren guztiek baitute hitz egiteko eta beraien iritzia plazaratzeko askatasuna.
|
|
|
Benetako jakintzaren jabe (teknikaren jabe) izango balitz, lonek gainerako olerkari orori buruz ere
|
jakin
luke, denek gai berei buruz hitz egiten baitute, Sokratesek jarraian dioen moduan:
|
|
|
Arrazoi hauengatik jainko honek olerkari haiei beraien arrazoitzeko ahalmena kentzen die, eta haietaz baliatzen da zerbitzari izan daitezen, jainkoek aukeratutako profeta eta igarleekin ere gertatzen den legez; eta guk, entzuten dugunok,
|
jakin
dezagun ez direla haiek, arrazoimena beraiengan ez duten olerkariak, hainbeste estima merezi duten gauza horiek esaten dituztenak, beraien bitartekaritzaz mintzo den jainkoa baizik. Eta argumentu honetarako froga handiena da Kaltzididako Tiniko19, berak inoiz ere ez baitzuen gogoratzeko moduko olerkirik egin, denek ezagutzen duten peana izan ezik, kantu guztietan ederrena agian, berak dioen moduan" Musen aurkikundea" besterik ez.
|
|
|
Sok. Izan ere, gauza berei buruzko zientzia bat eta bakarra balego, orduan zer baieztatuko genuke bata eta bestea izendatzean, bietan oinarriturik gauza berak
|
jakin
bagenitza. Horrela, bada, nik badakit, zure antzera, honako hauek bost hatz direla eta, gainera, ea teknika berari esker, aritmetikari esker alegia, biok gauza bera dakigun galdetuko banizu, ziur aski baietz erantzungo zenidake. lon.
|
|
|
" Honela bada, Sokrates, Homerorenean arte bakoitzari bereiztea dagozkion gauza hauek aurkitzen dituzu. Erakuts iezazkidazu igarlearen eta igartzearen arteari dagozkion gauzak; igarleari, honek igartzearen ekintza ongi ala gaizki burutu den epaitzen
|
jakin
dezan, zer nolako gauzak komeni zaizkion". Pentsa ezazu zein sinpleki eta egiazki erantzungo dizudan.
|
|
|
lon. Nik estratega bati esatea komeni zaizkion gauzak zein diren, behintzat,
|
jakin
dezaket.
|
|
|
Platonek amesten duen bizitza politikoa hiri estatuaren batasun moduko bat da. Hiri estatua bestelako antolamendu politiko ezberdin bat sortzeko pixkana pixkana nola eraldatzen ari zen ezagutu bazuen ere, ez zuen
|
jakin
antolamendu politiko berriari aurre hartzen edo greziar historiari uko egiten. Hiria osotasun bateratu bat izango da, bere dimentsio guztiak osotasun horren zerbitzura egongo direlarik.
|
|
|
Hirugarren paralogismoak nia pertsona bihurtzen du. Niak bere identitatearen kontzientzia du, hau da, lehen zen ni berbera dela
|
jakin
behar du une orotan. Sintesi ororen baldintza da hori.
|
|
|
Aldi orotan zer den zuzen eta oker, arauaren bitartez
|
jakin
beharra dago, gure beharrei dagokiolako; eta ezin dugulako obligaziorik izan jakin ezin dugunari buruz.66
|
|
|
Aldi orotan zer den zuzen eta oker, arauaren bitartez jakin beharra dago, gure beharrei dagokiolako; eta ezin dugulako obligaziorik izan
|
jakin
ezin dugunari buruz.66
|
|
|
1)" Zer ezagut/
|
jakin
dezaket? (Was kann ich wissen)".
|
|
|
Izaki maitari ez balitz, ez Kantek eta ez beste inork luke erakutsi zergatik jotzen duen gizakiak argi bila, horrenbesteko
|
jakin
minez, hain jakingogotsu. Hau da, gizaki maitagogo izatea dago bere filosofiazko aurrerapausoan eta ondorengo guztietan, maitagogo izateak ematen dio ezagutari izatearen, hautari izatearen, azterlari gai izatearen ziurtasuna eta gogo bizia.
|
|
|
Ziurtasun natural hau gogoarena da, maitagogoarena. Hau da,
|
jakin
jakineko baina misterioz betea den gogoarena; jakin jakineko baina misterioz betea den ziurtasuna. Ez dago ziurtasun hori hobetzerik, maitagogoaren oinarrizko ziurtasun horrek onetsi behar ditu beste ziurtasun guztiak.
|
|
|
Ziurtasun natural hau gogoarena da, maitagogoarena. Hau da, jakin jakineko baina misterioz betea den gogoarena;
|
jakin
jakineko baina misterioz betea den ziurtasuna. Ez dago ziurtasun hori hobetzerik, maitagogoaren oinarrizko ziurtasun horrek onetsi behar ditu beste ziurtasun guztiak.
|
|
|
Bere idealismoaren saihestu ezinezko ondorioetara helduz gero, gizaki bakoitza bakan, bakar, bere ‘arrazoimenean’ betiko espetxeratuta bizi dela baietsi luke, beste gizakien berri ez lukeelako ezer benetakoa jasoko, bere baitako zentzumenetan azaltzen diren fenomeno hutsen intuizioak baino. Gugandik kanpo dagoena ezin badugu
|
jakin
beragan denez(" nur als Erscheinung, nicht aber nach dem, was es an sich selbst ist" 75), ezin dugu jakin beste gizakiengan zer dagoen edo zer diren. Baina Kantek bazekien beste gizakien gogoen berri, gorputzen fenomenologiatik harantzagokoa.
|
|
|
Bere idealismoaren saihestu ezinezko ondorioetara helduz gero, gizaki bakoitza bakan, bakar, bere ‘arrazoimenean’ betiko espetxeratuta bizi dela baietsi luke, beste gizakien berri ez lukeelako ezer benetakoa jasoko, bere baitako zentzumenetan azaltzen diren fenomeno hutsen intuizioak baino. Gugandik kanpo dagoena ezin badugu jakin beragan denez(" nur als Erscheinung, nicht aber nach dem, was es an sich selbst ist" 75), ezin dugu
|
jakin
beste gizakiengan zer dagoen edo zer diren. Baina Kantek bazekien beste gizakien gogoen berri, gorputzen fenomenologiatik harantzagokoa.
|
|
|
Galdera horri eutsiz egiten diren ahaleginak erantzun baieztakor bateren baten bila, ontzat ematen ditut nik ere. Baina, oraingoz, gizakiaren ase ezinezko
|
jakin
minaren alde egotea da, ez zientziagintza; ez dagoelako inolako datu izpirik galdera horren erantzunari babesa emango dionik. Beraz, kosmoseko erpina, zientifikoki ere, gizakia da, dudarik gabe.
|
|
|
Eta, Gizakiaren moral maila (eta baita ere,
|
jakin
dezakegunez, izaki razional ororena) legearen begirunean datza. Lege hori betetzeko beharrezko zaion asmoa/ intentzioa, hau da:
|
|
|
Denok dakigu,
|
jakin
, esperientziaz, zer den maitatzea edo maite izatea. Baina maitasuna definitzea, maitasuna zer den adieraztea beste arazo bat da.
|
|
|
Maitatzea, nire burua maitatzea, kopa hori ez edatea izango da. Baina ez edateko
|
jakin
egin behar dut kopa hori edatea ez dela maitatzea, maitatzearen kontrakoa baino. Hau da, ezagutu egin behar dut maitatzea den ala ez, ezagutu hautagai zaidala pattarra edan ala ez, ezagutu hautari naizela, maitatuz ala sasimaitatuz.
|
|
|
Gizakiaren definizioan zehaztezin maitasuna sartuz gero, argi dago gizakiagan ezin dugula legerik kokatu. Kantek dioenez," Aldi orotan zer den zuzen eta oker, arauaren bitartez
|
jakin
beharra dago" 91 Kantek eginkizuna gizakiaren ‘adarretan’, potentzietan ipintzen du, arrazoimenak nahimenean ipintzen duen determinazioan. Joera arrunta izan da, nonbait, filosofoen artean:
|
|
|
goren denarengandik alde egin gutxiago denarenarantz. Beraz, inork ez beza nigandik eskatu nik ez dakidala dakidana, ez bada ikasteko
|
jakin
egin behar dela jakinezina dela.124
|
|
|
Baina gizakiaren izana eta sorrera egunero darabil zientziak, batez ere eboluzioaren gaia aztertzerakoan. Bere berri izanez gero, eboluzioa
|
jakin
min izan zen niretzat, gaixotasunekin, gizakiaren jardun okerrekin eta heriotzarekin korapilatuta askotan. Eta dirau gaur ere.
|
|
|
Lehenbizi, zientzialarien jarduna maitajardun bikaina dela esan behar dugu. Jakingogotsu gara, era guztietako egien
|
jakin
minak jota bizi gara. Zientzialari gehienak eta gehienetan egiaren maitari dira eta dihardute.
|
|
|
ez dakigu ezer, ez noiz izan zen kosmosaren hasiera (big bang unean?), ez non edo noizdanik zegoen kode hori. Zelan horiek
|
jakin
, ez badakigu gure amagan zetzan zigotoan —lehenbiziko zelula bakarrean— non zegoen geu bakoitzaren eraketa miragarria baina jakin jakinekoa (gogoratu arestian esana: gutxi gorabehera eta batez beste 300.000 zelula miragarri segundoko sortuz eta abar) gidatu zuen eta gaur ere gidatzen dirauen gizaginkode holistiko zehatza, adibidez eskuan egin berri dudan ebakitxoa bere onera eta ni osoaren onera ekartzeko milioika zelula erabiliz ari dena?
|
|
|
ez dakigu ezer, ez noiz izan zen kosmosaren hasiera (big bang unean?), ez non edo noizdanik zegoen kode hori. Zelan horiek jakin, ez badakigu gure amagan zetzan zigotoan —lehenbiziko zelula bakarrean— non zegoen geu bakoitzaren eraketa miragarria baina
|
jakin
jakinekoa (gogoratu arestian esana: gutxi gorabehera eta batez beste 300.000 zelula miragarri segundoko sortuz eta abar) gidatu zuen eta gaur ere gidatzen dirauen gizaginkode holistiko zehatza, adibidez eskuan egin berri dudan ebakitxoa bere onera eta ni osoaren onera ekartzeko milioika zelula erabiliz ari dena?
|
|
2002
|
|
|
Izan ere, on eta txar konparaziozko terminoak baitira. Zuon administrazioa ona, eraginkorra eta emankorra irudituko zaizue beharbada, baina ez dezakezue
|
jakin
administrazio hori interes pertsonala duen baten esku geratzen deino zein epiteto dagokion horri: horra eskuartean daukagun irizpide bakarra; ona izan daiteke lehenago izan denarekin konparatuz gero, nahiz gero izango denarekin konparatzen hasita, txarra ere izan daitekeen.
|
|
|
2 Benthamengan sakondu ahal izateko, ikus sarean dagoen webgune ofiziala (www.ucl.ac.uk/Bentham), non berari buruz
|
jakin
daitekeen ia guztia agertzen den (digitalizatutako bere testu asko barne).
|
|
|
9 Estatu Batuetan eta Britainia Handian, esaterako, nahiko zabalduta dagoen fenomenoa da. Kartzela pribatuei buruz gehiago
|
jakin
nahi izanez gero: James, Adrian L. et al., Privatizing Prisons:
|
|
|
14 Abolizionismoaren eta zuzenbide penalaren aplikazioa gutxitzearen aldeko hausnarketa ugari egin dira eta literatura asko dago horren inguruan. Abolizionismoaren izaeraren inguruan gehiago
|
jakin
nahi izanez gero: Pavarini, Massimo," El sistema de derecho penal entre abolicionismo y reduccionismo", Revista dePoder y Control, 1987, 141 orr.
|
|
|
Eta ekimen honen harira, filosofia garaikidean eztabaidagai zentral bihurtu den testu klasiko hau argitara emateko beharra eta aukera ikusi genuen. Liburua editatzeko orduan, zuzenbidearen soziologiaren ikuspegitik eta Larraitz Ugarteren eskutik, Panoptikoak utzitako itzalaren aztarnak jarraitu nahi izan ditugu, idazlanari sarrera emateaz gain kartzelaz gehiago
|
jakin
nahi duenari zenbait argibide emanez. Testuaren itzulpena egiteko originalaren bila genbiltzala, hitzaurrean Bentham Project eko kide den Catherine Pease Watkin ek azaltzen duen autore nahasketarekin egin genuen topo.
|
|
|
Gotorleku horrek, inorentzat batere arriskutsua izateke, kanoien oldarrei salbu, edozeri egingo lioke aurre. Honen guztiaren inguruko xehetasunak hain dira ugariak ezen gehiago eta sakonago
|
jakin
nahi duenak jatorrizkora jo besterik ez bailuke egin; dena den, ideia berri bat azpimarratu nahi dut hemen. Panoptikoaren sarbidearen parean, errepidearen luzean barna, harresi bat eraikiko da, espetxearen aurkako erasorik balego, oldarrean parte hartzen ez dutenek nola edo hala beren buruak babesteko modua izan dezaten, asmo txarreko batek bakarrik igaroko bailuke une odoltsu horretan harresiz inguraturiko errepidea.
|
|
2003
|
|
|
Beste hitzaldi batzuk, batez ere zuenak, aberats eta negozio gizonenak, entzuten ditudanean, ordea, ni neu atsekabetzen naiz eta zuetaz eta zuen lagunez errukitzen naiz, ezer egin gabe zerbait egiten duzuela uste baituzue. Eta agian zuek, aldiz, ni naizela zorritxarrekoa uste izango duzue, eta egiazko d ustea duzuela uste dut nik, baina nik zuetaz ez dut usterik,
|
jakin
baitakit ederki asko.
|
|
|
Ni honen aurrean bakarrik lotsatzen naiz bada. Neure baitan
|
jakin
baitakit ezin diodala ukatu berak agintzen duena egin behar denik, baina alde egin ondoren jendetzarengandiko ohoreak menperatzen nau. Ihesi alde egiten diot bada eta ikusten dudanean adostutako guztiagatik lotsatzen naiz.
|
|
|
Horrelakoak jasan ditugu nik eta beste askok satiro honen flauta doinuen eraginez; baina entzuidazue nik bera konparatu dudan satiro horien zein antzekoa den eta zein botere harrigarria duen. Argi eta garbi
|
jakin
ezazue zuetako inork ez duela bera ezagutzen, nik erakutsiko dizuet ordea, hasi naizenez d gero. Ikusten duzue Sokratesek ederrak maitatzera jotzen duela, eta beti beraien inguruan ibili eta liluratuta egoten dela, eta beste aldetik orokorrean ez duela ezer ezagutzen ezta jakiten ere.
|
|
|
Ez nuen ezer aurreratu. Bide horretatik ezer lortzen ez nuenez, gizonari gogor eraso behar zitzaiola erabaki nuen eta ez etsi, behin ekin niola, arazoa zertan zen jada
|
jakin
behar zela baizik. Beraz afaritara gonbidatzen dut, maitearen zelatan dagoen maitaleak bezalaxe.
|
|
|
Eta horretan guztian ere, Sokrates, ez duzu gezurretan ari naizenik esango. Ba nik hori guztia eginda ere, honek nire sasoi betea hain garaitu, gutxietsi, barre egin eta iraindu zuen —eta sasoi horrexegatik hain zuzen ere zerbait nintzela uste nuen, epaile jaunak (Sokratesen harrokeriaren epaileak baitzarete) —, ondo
|
jakin
ezazue, ala jainkoak, ala jainkosak, Sokratesekin lo egin ondoren aita ala anaia nagusiarekin lo egin izan banu bezalaxe jaiki nintzela. d
|
|
|
Baina hori guztia ez dit niri bakarrik egin, Glaukoren seme b Karmidesi ere baizik, eta Dioklesen seme Eutidemori eta beste izugarri askori ere, honek maitale zelakoan engainatu zituenak, maitale baino gehiago maitea gertatzen baita bera. Eta zuri ere hauxe esaten dizut, Agaton, bere engainuan ez erortzeko, guk jasandakoak jakinik erne egoteko eta ez esaera zaharraren arabera" inozoak bezala jasan eta gero
|
jakin
".
|
|
|
Sokrates noski hizketan ari zela berauekin. Hitzaldien gainerakoez ez zela gogoratzen esan zuen Aristodemok, ez zelako hasieratik egon eta erdi d lo zegoelako, baina mamia zen Sokratesek gizon berak komedia eta tragedia egiten
|
jakin
behar duela aitortzera behartu zituela eta trebetasunez tragediagile dena komediagile dela ere. Berauek horretara behartuta zeuden bitartean eta berari gehiegi jarraitu gabe, erdi lo zeuden.
|
|
|
Medikuntza, labur esanda, bete eta husteko gorputzaren joeren jakintza baita, eta horietan maitasun ederra eta lotsagarria bereizten dituena mediku onena da, d eta ordezkatzen duena, maitasun baten ordez bestea eragiten, eta barruan maitasunik izan gabe lortu behar dutenengan maitasuna sortzen eta dagoena kentzen dakiena, hori mediku fina litzateke. Izan ere gorputzeko alde etsaienak adiskidetu eta elkar maitarazten
|
jakin
behar da. Eta etsaienak aurkakoenak dira, hotza beroarekiko, mikatza gozoarekiko, lehorra hezearekiko, eta horrelako guztiak.
|
|
|
batzarraren aurrean, herritarrak konbentzitzeko ahalmenean datza hitzaren botere guztia; eztabaida bideratzeko, argudioak osatzeko eta elkarrekin lotzeko ahalmena da besteak konbentzitzeko eta norberaren nahietara eramateko bidea. Etsaien argudioak gezurtatzen
|
jakin
behar da aldi berean, bi arrazoiketaren artean norberaren ikuspegi eta arrazoiketaren gailentasuna frogatu behar da. Ordura arte autoritateak (erregeak) bakarrik erabakitzen zuena orain batzarraren eztabaidaren ondoren erabakitzen da, eta hitza erabiltzeko trebetasunak erabakiko du eztabaidaren emaitza.
|
|
|
Ekitate erregelen kasuan, alegia, kontratu, testamentu, preskripzio eta lege zibiletako beste gaiei buruzko erregelen kasuan, erregela horiei lege natural edo Zuzenbide naturaleko erregela deritze, nahiz eta jainko legetik etorri eta jainko legean izan euren oinarria. Arean ere, Jainkoak gure izaeran bertan barneratu ditu, eta zentzutasunari datxezkion lege moduan eratu dituenez, zentzutasun hori erabilita
|
jakin
daitezke legeok; horregatik, lehenengo manuak eta jainko legearen espiritua ez dakizkitenek ere legeok ezagutu eta bete ahal dituzte.
|
|
|
Ez da beharrezkoa politikaeta erlijio legeen arteko bereizketa hori sakonago aztertzea: geratzen da politika legeen ordena orokorra jorratzea, lege zibilei dagokien tokia
|
jakin
ahal izateko.
|
|
|
Arean ere, Jainkoak Natan aukeratu zuenean David zuzentzeko espiritu aginduari begira, profetak bere zereginaren aginteari zegokion indarrarekin hitz egin zion, erregearen denbora boterea gorabehera, eta printzeak umiltasunez jaso zuen zuzenketa hori. Aitzitik, profetak
|
jakin
nahi izan zuenean printzeak zein ordezko aukeratu behar zuen, Salomon edo Adonias, berari hurbildu zitzaion, eta adeitasun handiz horren aurrean belaunikatu zen, arrenka eskatzeko bietatik zein bihurtuko zen errege ezagutaraztea.
|
|
|
ordena horren oinarri edo printzipio lehen lehenak lehenengo bi legeak direla; gizaki eta gizartearen arteko loturak lege horien ondorio direla, baita eginbehar guztien iturri eta beste legeen funtsa ere, printzipio orokor horiek lege zibilen printzipio bereziak ondorioztatzen baitituzte. Beraz, lege horiek nahiz legeon gaiak xehetasunez aztertu baino lehen, euren izaera eta espiritu orokorra aztertu lirateke sakonago, baita mota bakoitzaren ezaugarriak ere, oinarrizko erregela askoren euskarria aurkitu,
|
jakin
eta ondo aplikatzeko. Gai horiek hurrengo bi kapituluetan jorratuko ditugu.
|
|
|
Bestela esanda, kasu horretan gizakiak jakingo luke bi xedapen horiek nola lotu bere ondasuneta familia egoerarekin, edota seme alabei begira dituen eginbeharrekin; halaber, gizakiak beste pertsona bat aitortu behar izango balu edo norbaiti eskuzabaltasunen bat eman balio, jakingo luke harako xedapenak nola egokitu egoera horiei. Baina gizaki orok ez dio espiritu horri ekiten; alderantziz, batzuek euren ondasunak xedatzeko askatasunaz abusatu edo ondasunon nahiz negozioen egoera
|
jakin
ez, eta seme alabei begira dituzten eginbeharrak urratzen dituzte. Horregatik, ez litzateke zuzena izango askatasun zehaztugabea uztea horretaz abusatu dezaketenei, baina, aldi berean, gizaki bakoitzarentzat lege bat ezartzea ezinezkoa izango litzateke.
|
|
|
Eta euren aginpidea ahulduta dago nahas mahas horrexegatik. Hortik dator, askok gura eta
|
jakin
ez arren ere, halakoak bereiztea, hots, zer den zuzena eta naturala eta zer, ostera, gure arrazoiak eta erabilerak hartzen ez duena. Ohargarria, nolanahi ere, liburu honen hitzaurrean horri buruz esaten dena.
|
|
|
Lege naturalek zuzentasuna bera osatzen dutenez, berezko agintea dute gure adimenaren gain; arean ere, adimena eman zaigu zuzentasuna barneratu, egia
|
jakin
eta legeok betetzeko. Zernahi gisaz, gizaki guztiek ez dute adimen argitasun bera zuzentasun hori antzeman ahal izateko, ezta bihotz zintzotasun bera ere, horren aginduak betetzeko; politikak, bada, gizakien onarpenarekin zerikusirik ez duen beste aginte mota bat eman die legeoi, horien betepena jagoteko denbora botereen bidez. Beste alde batetik, nahierarako legeek duten agintearen oinarriak dira, hala legeok ezartzeko ahalmena dutenek emandako indarra, nola legeok betetzeko agintzen duen jainko ordena.
|
|
|
Lege mota horien inguruan aipatu desberdintasunak hauxe dakar: gizakiak ezin dituenez berez
|
jakin
nahierarako legeak, horiek egitate hutsak dira, eta gerta daiteke norbaitek ez ezagutzea egitateok; lege naturalak, ordea, oinarrian zuzenak direnez eta adimenaren berezko objektua osatzen dutenez, ezin aipa daiteke horien gaineko ez jakiterik, eta ezin esan daiteke horiek erakusten dizkigun adimen legea falta denik. Horrexegatik, nahierarako legeak argitaratu egin behar dira eragingarriak izan daitezen, eta lege naturalek, berriz, euren ondoreak sortzen dituzte, argitaratuta egon zein ez; are gehiago, lege naturalak ezin dira aldatu ez indargabetu; horregatik, denok bete behar ditugu legeok, eta ezin esan daiteke horiek ezezagunak direnik.
|
|
|
24 Adibideetara jo gabe ere, erraz uler daiteke erregelak ondo aplikatzeko, euren izaera, espiritua eta erabilera
|
jakin
behar direla. Zernahi gisaz, lehen kolpean ondokoa pentsa daiteke:
|
|
|
Arrazoiaren argia dela medio, gizaki guztiek
|
jakin
ditzakete justiziari eta ekitateari dagozkion erregela erkideak. (Legeen Tratatua, IX, 5)
|
|
|
Guztiok
|
jakin
eta sumatzen dugu gizakiak, gorputzaren eragingarri, arima ere baduela. Arima horretan bi ahalmen dira:
|
|
|
Eta, laugarrenari helduta, gizakiak jaitsiera izan eta gero, gizaki horri arrazoiaren argia geratu zaio, eta, horren bidez, ekitatearen berezko erregelak
|
jakin
ditzake. Azken horretatik hasi beharra dago, gero besteetara heldu ahal izateko.
|
|
|
5 Arrazoiaren argia dela medio, gizaki guztiek
|
jakin
ditzakete justiziari eta ekitateari dagozkion erregela erkideak. Hortaz, arrazoiaren argia lege gisa har daiteke, ulermen guztietan islatzen baita, nahiz eta nork bere burua maitatzeak ulermen horietan nolabaiteko ilunaldiak barreiatu.
|
|
|
ez da zilegi inori kalte egitea; bakoitzari berea eman behar zaio; kontratuetan onustea izan behar da; hitzemateak betetzeko orduan zintzo jokatu behar da... eta justizia nahiz ekitatearen inguruko antzeko erregelak. Arrazoiari berezko zaio halakoak jakitea, eta, hobeto esanda, arrazoia ez da besterik horiek guztiak
|
jakin
eta gauzatzea baino.
|
|
|
Gizarteak iraun egingo du, erlijioak eta politikak bat eginez gero. Horregatik,
|
jakin
beharra dago nola egiten duten bat bi biok, ordena eratzeko nola banatzen diren eta zein den bakoitzari dagokion ministerioa. Zernahi gisaz, gai hori gizarte planaren oinarrizko atala denez gero, eta lege zibilekin lotura estuak dituenez gero, hurrengo kapituluan aztertuko da.
|
|
|
Hortaz, nork bere burua maite duenak orotara egokitu behar du bere burua, orotatik probetxua atera ahal izateko. Gizaki horrek
|
jakin
badaki bere helburuak lortzeko baliabiderik eragingarrienak erabili behar dituela, eta, horregatik, eginbehar guztiak ere bereganatzen ditu, bertute mota guztiak iritsi ahal izateko. Bakoitzak besteengan ikus ditzake —eta, sakonago aztertuz gero, bere buruarengan ere ikus ditzake— nork bere burua maitatzeak jokoan jartzen dituen baliabideak; baliabide horien eretzean, maitasun mota hori ezkutuan geratzen da, aurkakoenak dituen bertuteen itxurapean.
|
|
|
Horretarako osagaien artean, lehen lehena, zuzenbide naturaleko hainbat printzipio eta erregelak zerrenda egokian jartzea, gerora zuzenbide zibilean aplikagarri izan daitezen, Arrazoiaren argia dela medio, gizaki guztiek
|
jakin
ditzakete justiziari eta ekitateari dagozkion erregela erkideak. Hortaz, arrazoiaren argia lege gisa har daiteke, ulermen guztietan islatzen baita, nahiz eta nork bere burua maitatzeak ulermen horietan nolabaiteko ilunaldiak barreiatu.
|
|
|
ez da zilegi inori kalte egitea; bakoitzari berea eman behar zaio; kontratuetan onustea izan behar da; hitzemateak betetzeko orduan zintzo jokatu behar da... eta justizia nahiz ekitatearen inguruko antzeko erregelak. Arrazoiari berezko zaio halakoak jakitea, eta, hobeto esanda, arrazoia ez da besterik horiek guztiak
|
jakin
eta gauzatzea baino. (Legeen Tratatua, IX, 5)
|
|
|
26 Arestian garatu den egitasmoaren gaiak dira lege zibilen liburu horretan aztertuko direnak; ez da, horratio, bakoitzaren izaera modu bereizian ukitu, bat bedera ere banandurik azalduko baita eta titulu bakoitzaren hasieran zehaztuko horri buruzko
|
jakin
beharrekoa, berak hartzen dituen erregelen irakurketa egin aurretik. Era berean, ez da liburu bakoitzaren hurrenkeraz deus ere esan; ohar bedi, alabaina, zerrendatu direla, izaeraren aldetik duten loturaren arabera zein ulermen egokiago baterako ustean, batzuk besteei lehenetsiz.
|
|
|
Halako iruzkinek badute, haatik, aurrekaririk gizarte zientzia batzuetan. Itxuraz, zientzialariak ados daude beren esparruko ikasle guztiek
|
jakin
behar dutenari buruz. Eta hori hala da, izan ere, lanbidean aritu aurreko curriculuma diseinatzeko, testuliburuak erabil ditzaketelako, ikerketen lagin eklektikoen ordez.
|
|
|
Badirudi emaitza horrek, zeina onartzeko ongi egokitutako gure garaikide gutxi batzuk bakarrik dauden prestatuta, tupust egiten duela gertakari soil eta oso ezagun
|
jakin
batzuekin.
|
|
|
(4) Azkenik, teoria kontrastagarria den
|
jakin
behar dugu. Horretarako, bere emaitzak enpirikoki aplikatuko ditugu.
|
|
|
Bere heziketaldian, arazo eta auzi desberdin askori irtenbidea emateko balio dioten hizkuntza eta teknika berezi batzuekin ohitzen da zientzialaria, horiek bere gain eragina duten bakarrak ez izan arren. Izan ere, zientzialariak bere aurrean gertatzen diren fenomenoak ulertzeko modu bereziak ditu, paradigmaren araberakoak, errealitatea era zientifiko
|
jakin
batean ikusten ikasi arte. Hori dela eta, bere komunitateko beste zientzialariekin komunean dituen ezagutzaren hainbat postulatu, uste eta ohitura intelektualak onartzen ditu.
|
|
2004
|
|
|
Alabaina, orain arte Ni horren esanahiari, edukiari, begiratu badiogu, funtsezkoa da aztertzea, halaber, zein izan den Ni horri buruzko segurtasunera heltzeko Descartesek erabili duen bidea eta norainokoa den horrela eskaintzen den bermea eta zilegitasuna, norainokoa den Descartesen argudiapenaren sendotasuna. Badakigu,
|
jakin
, urrats horien oinarria bere metodoaren lehen arauan aurkitu duela eta hauxe bihurtu dela ibilaldi berri honetarako tresnarik baliotsuena; bereziki arau horretan oinarrituta gauzatu ahal izan du pentsatzearen eta existitzearen arteko identifikazioa. Hastapen honen indarra etzango da bere baitan batzen dituela pentsatzea eta izatea, alderdi logikoa eta ontologikoa, biak.
|
|
|
Dakusagunez, proposatzen dugun ikuspegi eta azterbidetik ez dugu zertan etika prezeptibo batera jo behar etikaren zinezko oinarriak finkatzeko, ez eta munduikuskera
|
jakin
batera ere. Gizakiaren egitura antropologiko eta existentziala ongi ezagutzea nahikoa dateke pertsonaren egitura etikoaren berri eta argi emateko, baldin eta gizakia —banaka zein gizadi osoa hartuta— ez badugu bere baitan itxiriko errealitate autoimmanente bat bezala kontsideratzen.
|
|
|
Horrela, ‘Zenbat urte dituzu? ’ bezalako galdera honela uler eta bihur liteke: ‘Zure adina
|
jakin
nahi dut’, berau adierazpen perpaus bat daukagula. Gauza bera gertatzen bide da harridura perpausekin.
|
|
|
eta gisakoetan gertatzen den bezala. Baina orduan izen horiek perpausak direlako hartzen dute zentzu
|
jakin
eta zehatz bat, izen perpaus horiek adierazten dutena, hain justu ere; ez dira, beraz, izen aipamen soilak. Laburbilduz eta beste era batean esanda, izenek testuinguru jakin bat behar dute esanahi argirik eta zehatzik izango badute; perpausa dute testuinguru hori.
|
|
|
Etika (auto) errealizatzaile hori zer nolakoa izan daitekeen
|
jakin
ahal izateko ezinbestekoa da aurrenik gizakiaren egitura etikoa zein den eta zertan den argitzea. Horixe da gure bigarren idazlanean sakonen aztertu duguna, tradizio filosofikoak antzinatik irekitako bidetik abiatuz eta aldi berean urrats berri samarrak proposatuz, Xavier Zubiri, Ignacio Ellacuria, Jose Luis Aranguren eta Luis Cencilloren obra nagusiak inspirazio iturri izan ditugularik, era batean edo bestean, Jesus Martinez Gordo eta Andre Clavier teologo eta lagunei zor dieguna ahantzi gabe.
|
|
|
Bizitzaren zentzua, bizitzaren duintasuna eta bizitzeko era zuzena sinonimoak ditugu" gutxi gorabehera", edo errealitate beraren" aurpegi ezberdinak", Wittgensteinen hitzez baliatzeko. Norbanakoarentzat benetan garrantzia (zentzua, duintasuna, zuzentasuna) duena da, beraz, etikaren muina eta
|
jakin
mina.
|
|
|
Cencillok honako ezaugarri hauek eskatzen dizkio jakintza bati zientzia estatutua erdiets dezan: a) jakintza errigurosoa eta kontrolagarria(" fidagarria"), b) metodo
|
jakin
eta egiaztagarri batzuk, c) formalizazio modeliko bat (ez baitezpada matematikoa), d) errealitate esparru jakin baten orotaratze sistematiko eta erreferentzial bat (erlazioak detektatuz edota ezarriz) jomuga harturik, e) behaketa enpiriko kontrastatuetan oinarrituz. (Ibidem)
|
|
|
Guretzat, haatik, funtsezko garrantzia eta munta du galdera horrek. Zeri esker
|
jakin
dezake, bada, gizakiak zuzen jokatzen. Edo bestela esanik, zeri esker jakin dezake zuzen ala oker obratzen duela?
|
|
|
Zeri esker jakin dezake, bada, gizakiak zuzen jokatzen? Edo bestela esanik, zeri esker
|
jakin
dezake zuzen ala oker obratzen duela. Gizakia izaki etiko bat delako, zoon ethikon delako, esango zukeen Aristotelesek, nahiz formulazio hori ez zuen inoiz izkiriatu.
|
|
|
Metafisika edo zientifismo orojakilearen kontrako terapia epistemologiko —eta etiko— ezin hobea dateke hori. Filosofoek eta zientzialariek umildade handiagoa behar lukete; beren mugak ongi
|
jakin
eta aitortu behar lituzkete, dogmatismoan edo alferreko (zentzugabeko) eszeptizismoan erori nahi ez badute. Izan ere, Wittgensteinek terapia epistemologiko bat aldarrikatzen du eta metodo jakin bat proposatzen digu horretarako:
|
|
|
Horrek, baina, ez du esan nahi arbitrarietate hutsera kondenatuak gaudela. Alta,
|
jakin
behar dugu errealitate oro poliedrikoa dela eta, beraz, ikuspegi askotarikoa, ikuspegi eta dimentsio guztiek beren balioa daukatelarik.
|
|
|
Horra etikak dituen jomuga nagusiak, jomuga bakar baten aurpegi edo modulazio ezberdinak eta elkarren osagarriak direlarik. Nola
|
jakin
, bada, zein datekeen bizitzeko era zuzena, bizitzaren zentzuaz zertxobait bederen geure buruari galdetu gabe. Nola ezagutu bizitzari duintasunik ematen diona bizitzaren zentzuari buruz guztiz analfabeto edo, okerrago dena, axolagabe bagara?
|
|
|
Goizago edo beranduago gizakia horren jakitun eta ohartun da. Gizakiak maizegi ez daki zeri heldu, zeri lotu, nora jo; eta badakiela uste duenean ezin
|
jakin
asmatu duen edo iritziz aldatuko den. Honek guztiak adierazten du gizakia finkagarri ziurrik gabe aurkitzen dela bere existentzian, errealitatean" hondoa zapaldu" ezinik bailegoen.
|
|
|
Eta hautaketa hori bere buruaz eta bizitzaz duen edo lortuz doan kontzeptzioaren argitan egin behar du halabeharrez, bere hautuetan tronpa daitekeela jakitun izanik. Hautatu beharrak eta hautatzeak berak dakarren indeterminazioak (zer hauta ezin
|
jakin
eta asmatuko ote duen ezin igarri) dentsitate berezia demaiote gizakiaren praxiari: dentsitate etikoa, dentsitate existentziala.
|
|
|
Nietzscheren filosofiarekiko balantzea goiti beheiti, hainbat tradizio eta pentsalariri esker egun badakigu, edo
|
jakin
behar genuke, balio bat sortu eta aintzat hartzeko ezinbesteko dela gizakiak —hots, norberak — bere burua aintzat hartzea, baliotsutzat jotzea. Hori gabe ezin daiteke bizitza moralaz hitz egin.
|
|
|
Filosofiaren berri —ez baitezpada akademikoki— duenak badaki Jainkoaren edo transzendentziaren errealitatea ezin dela razionalki demostratu, bere irrealitatea (existentzia eza, alegia) razionalki ere ezin demostra daitekeela dakien edo
|
jakin
lukeen bezala. Horrek ez du esan nahi fedea eta sinesmenak irrazionalak direnik, osagai ez razional eta subjektibo ukaezinak dituzten arren.
|
|
|
Hil ez direnean, maiz gertatu dena, behin betiko markaturik gertatu dira, gizagabeturik maizenik. Frai Salimbene Adamokoaren kronikan irakur daiteke, esaterako, nola Siziliako errege eta enperadore erromatar germaniar Federiko Il.ak(),
|
jakin
nahirik haurrek zein hizkuntza hitz egingo luketen handitu ahala, inorekin hitz egin gabe haziz gero," agindu zien neskameei eta inudeei esnea eta ditia emateko haurrei, berauek garbitzeko eta bainatzeko, baina laztanik ez xerarik ez egiteko, ezta hitzik ere ez egiteko; jakin nahi baitzuen haurrek, handitu ahala, hebraieraz hitz egingo ote luketen (hura izan baitzen lehen hizkuntza), ala gre... Baina alferrik ahalegintzen zen, zeren haur guztiak hiltzen baitziren". 26
|
|
|
Hil ez direnean, maiz gertatu dena, behin betiko markaturik gertatu dira, gizagabeturik maizenik. ...okoaren kronikan irakur daiteke, esaterako, nola Siziliako errege eta enperadore erromatar germaniar Federiko Il.ak(), jakin nahirik haurrek zein hizkuntza hitz egingo luketen handitu ahala, inorekin hitz egin gabe haziz gero," agindu zien neskameei eta inudeei esnea eta ditia emateko haurrei, berauek garbitzeko eta bainatzeko, baina laztanik ez xerarik ez egiteko, ezta hitzik ere ez egiteko;
|
jakin
nahi baitzuen haurrek, handitu ahala, hebraieraz hitz egingo ote luketen (hura izan baitzen lehen hizkuntza), ala grekoz, ala latinez, ala arabieraz, ala beren gurasoen hizkuntzaz. Baina alferrik ahalegintzen zen, zeren haur guztiak hiltzen baitziren". 26
|
|
|
Elementu hauek guztiak kontuan hartu behar ditugu gizakiaren egitura etiko morala hobeki endelegatzeko eta bere jokabide etikoa zertan den eta nola bideratzen den
|
jakin
ahal izateko, gizarte/ gizaki dialektika saihestezinaren perspektibatik beti ere.
|
|
2005
|
|
|
Beste modu batera esanda, subiranotasuna azalduko dugu. Horrela
|
jakin
ahal izango dugu zein herrik duen subiranotasuna, zein erregek duen subiranotasunik sendoena, zeinek duen zati bateko subiranotasuna bakarrik, nortzuek duten besterentzeko eskubidea eta nortzuek ez.
|
|
|
Kristau horiek ez zuten zinik egin filosofoen eskola batekin ere ez. Hala jokatu zuten, ez ados zetozelako ezin dela ezer
|
jakin
adierazten zutenekin, hori txotxolokeria baita. Haatik, kristau haiek uste zuten eskola batek ere ez zuela egia osoa ikusi, eta, neurri berean, eskola guztiek egiaren zatiren bat atzeman zutela.
|