|
2003
|
|
|
Bertso hauen tono didaktikoan argi ikusten da gipuzkoar herritarrek ezezagun zuten historia probintziala irakatsi nahi zitzaiela. Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko
|
egoera
hobeto ulertu eta nola jokatu jakiteko. Muñagorriren bertsoen kasuan, Gipuzkoaren eskubide foralen jatorri historikoa azaldu nahi zen (ohiko historiografiaren araberakoa), hurrengo bertso batzuetan uneko erreibindikazioa ere Foruetara mugatu behar zela esateko.
|
|
|
Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa oso ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta beraz ez dela baztertu behar guztia asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi horren inguruan ikus halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren eraginaz eta Ipar Euskal Herriko
|
egoera
berdintzeko saioaz ikus X. Altzibar (1997: 46) eta Oyharçabal (2001a:
|
|
|
Zeren erdaldun herritar apalentzat historia lanik ez produzitu arren, idatzi idazten ziren historia lanak erdaraz (goi klaseentat). Aldiz euskararen
|
egoera
diglosikoan, Euskal Herriko goi eta erdi klaseak erdaraz alfabetaturik zeudenez, euskaraz idaztekotan herritar apalentzat idazten zen, eta haientzat ez bazen historia lanik idazten, ez zen euskarazko historia lanik inorentzat idazten. Eta hola, euskarazko historiografiaren agerpena, historia gaiak herritar apalei begira idazteari loturik zegoen.
|
|
|
Izatez Aizpururen ustez (2002: 228), Euskal Herriko erdarazko historiografiak ere ez du erreferentzialtasun handirik lortu, nahiz, gure iritziz, euskarazkoaren aldean aski
|
egoera
sendoan dagoen. Guk euskarazko historiografiak erdarazkoak duenaren antzeko erreferentzialtasun bat erdietsi gura genuke, ez gehiago, ez gutxiago.
|
|
|
2 1 Gasteizko
|
egoera
XVIII.ean
|
|
|
2 3 Aprendiz edo ikasleen
|
egoera
|
|
|
Azkenean automatikoki normalean, ofizial bihurtzen zen, batzuetan abila izan behar zuela zehazten zen arren (azterketa bat edo irakatsi zion edota beste maisuren batzuen onespena eskatuko zuela suposa dezakeguna). Honela, gradua lortuta, denboraldirako kontratatuak ziren tailerretan (haien
|
egoera
ez izatea oso finkoa dakarrena).
|
|
|
Urtean bi aldiz aztertu behar zituzten, eta hori alkate, errexidore eta kapitulareek egiten zuten kobratu gabe. Korredoreek ezin zuten merkatalgorik egin, euren
|
egoera
aprobetxatuz.
|
|
|
Bestaldetik, herriguneetan pobretasun maila nekazaritzako aberastasunaren eta lur jabetzaren arabera aldatzen zen, eta alde menditsuetan
|
egoera
larriagoa zen. Gose krisialdietan herrikoen hiritarantz egindako emigrazioa erabat igotzen zen, egoera larrituz, benefizentziaren erakundeek ezin zutelako denoi aditu.
|
|
|
Bestaldetik, herriguneetan pobretasun maila nekazaritzako aberastasunaren eta lur jabetzaren arabera aldatzen zen, eta alde menditsuetan egoera larriagoa zen. Gose krisialdietan herrikoen hiritarantz egindako emigrazioa erabat igotzen zen,
|
egoera
larrituz, benefizentziaren erakundeek ezin zutelako denoi aditu.
|
|
|
Espainiaren
|
egoera
ekonomikoaren ezaugarri nagusiena feudalismo garatuaren iraupena zen. Gainera, haustura sor zezakeen taldea, hots, burgesia, merkataritzaren eta jarreren bidez elite noblearekin bat eginda zegoen.
|
|
|
Eskaria orokorrean, mende erdira arte, garapenarekin bizi maila igo zuten nekazariek osatzen zuten, batik bat, beraz, maila ertain eta baxuko produktuak saltzen ziren batez ere, eta luxuzkoak gutxixeago. Mendearen bigarren erdialdean, berriz, nekazarien
|
egoera
okerragotzen joan zen koiuntura ekonomikoarengatik (etekin beherakorren legeagatik?) eta errentak hazi egin ziren, ondorioz, eguneroko produktuak gutxiago saltze hasi ziren eta luxuzkoak sarriago (goi mailako taldeen artean, jakina).
|
|
|
Beraz, Araba populazio gutxiko lurraldea genuen eta Emiliano Fernandez de Pinedo-k dioen moduan «Arabak duen panorama demografikoa Gaztelakoa modukoa da» (Fernandez de Pinedo, 1984). Biztanle dentsitate baxua egoteak,
|
egoera
oso onean uzten zuen arabar nekazaria, lanketak nahi beste hazi baitzitzakeen.
|
|
|
Baina hiritarren artean bestelako ohiturak zeuden, adibidez, zaborra leihotik botatzea, kaleetan edozer gauza uztea (gurdien zirkulazioa ere oztopatzen zuena), iturriak eta ibaiak ere guztiz abandonatuak zeuden. Beraz, esan daiteke, higiene falta nabari zela Gasteizen,
|
egoera
larriagotzen zuena izurri garaietan.
|
|
|
Honela Arabako
|
egoera
erraz sar daiteke Europak eta Penintsulak zeukan testuinguruaren egoeraren barruan, jakina, bere izaera propioko ezaugarriak kontuan izanda.
|
|
|
Honekin guztionekin, hipotesiak bideratzea da sarritan bide bakarra, ez denez deskribapen zehatzik benetako
|
egoera
eta aktibitateez (ez dituzte azaltzen iturri gehienek). Terminologia ezezaguna ere bada, sarri dauden aipamen eskasetan tresna baten izena agertzen baita, baina ez da esaten zertarako zen.
|
|
|
Bada, jende gazte eta aktiboa zen nagusi Europan. Hala ere, hobetzea nabaritu zutenak izan ziren, batez ere, nekazari handiak eta handiak; nekazari pobreek enclosures4 eta beste fenomeno paralelo batzuekin ez zuten haien
|
egoera
asko hobetzen ikusi. Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen joateko beste arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da.
|
|
|
2.1 Gasteizko
|
egoera
XVIII.ean
|
|
|
2.3 Aprendizen
|
egoera
|
|
|
Alde horretatik, egokiagoa izango zen, Historia Ikastaroari buruz hitz egitea eta ez Historia Sailari buruz, baina ohiturak legea egiten duenez, Saila deitu zitzaien UEUko ikastaroak antolatzen zituzten pertsona edota taldeei eta hala jarraitu zitzaien deitzen. Kontuan izan behar da,
|
egoera
ulertzeko, UEUren baliabide urriek ez zutela aukera handirik ematen egitura sendoak sortzeko. Euskal Herriak, Franko hil ondoren, bestetik, bizi zuen aldaketa giroak eta politika lanek zuten lehentasuna askorentzat eta horrek ez zuen lagundu saila trinkotzen.
|
|
|
Erregimenak ardatz finko batzuk ezarri zituen, ekoizpen artistikoa mugatuz eta artea bere onurarako erabiliz. Beraz, garai eta
|
egoera
bakoitzaren arabera funtzio ezberdinak egongo ziren indarrean.
|
|
|
Errusiar iraultza, iraultza propio bezala ulertu zuten, hau da, euren iraultza artistikoa izango balitz bezala. Eurek sortzen ari ziren arte berri horretan, kalean eta ideologian sortzen ari zen
|
egoera
eta pentsaera berriaren isla ikusten zuten. Aurreko erregimenean artista iraultzaile hauek baztertuak egon baziren, erregimen berrian, margolari ofizialak eta arte berriaren igorle izango zirela uste zuten.
|
|
|
Iraultzarekin errealitate berri baten itxaropena itzuliko zen. Iraultzak ate berriak irekitzen zituen jendearen bihotzetan, eta
|
egoera
hobe bateranzko begiradan kokatzen. Era berean, artistengan aldaketa bat gertatuko zen.
|
|
|
Hala ere, kontrakotasunez beteriko
|
egoera
bat agertuko zen. Izan ere, iraultzaren onuradun eta artearen hartzaile izan behar zuena, herria alegia, egoera larrian zegoen, goseak eta gaixotasunek jota.
|
|
|
Hala ere, kontrakotasunez beteriko egoera bat agertuko zen. Izan ere, iraultzaren onuradun eta artearen hartzaile izan behar zuena, herria alegia,
|
egoera
larrian zegoen, goseak eta gaixotasunek jota. Egoera kontraesankor honek artista ugariren ikuspuntua irauliko du, honela, garaiko artearen ordezkariek, hasiera batean iraultza goraipatu eta garai berri honetan konfidantza jarri bazuten ere, benetako errealitatea ezagutzerakoan dezepzio handia jaso zuten.
|
|
|
Ideologikoki eta emozionalki eurentzako suposatzen zuenaz aparte, lanbide ziurtatua izango zuten, horrenbesteko kartel, monumentu, edota mural eskatzen zituen gobernu horretan. Gerra osteko
|
egoera
horretan oso garrantzitsua izango zen hau.
|
|
|
Bereganatu zen estilo berrian, errealismo kritiko deituan, ustez gizartearen
|
egoera
islatzen zen. Lehenago klase sozial langileak koadroen protagonista izatea ezinezkoa zen, baina orain egoera larrien isilketa egiteko bide bezala erabiltzen ziren.
|
|
|
Bereganatu zen estilo berrian, errealismo kritiko deituan, ustez gizartearen egoera islatzen zen. Lehenago klase sozial langileak koadroen protagonista izatea ezinezkoa zen, baina orain
|
egoera
larrien isilketa egiteko bide bezala erabiltzen ziren. Arteak garapen iraultzailea zekarren errealitatea azpimarratu behar zuen.
|
|
|
Baina errealismoa zeritzoten horretan ez ziren agertzen 1930 hamarkadan nekazariek erregimenaren kontra buruturiko altxamenduak, euren lurrak kolektibizatzean gosez hiltzen ari zirelako. Beraz errealitatea eraldatuz edota parte bat ezkutatuz, bizitza errealetik oso urrun zegoen
|
egoera
bat islatzen zuten. Hola bada, errealismoaren ordez, gobernuak bideraturiko kontzientziazio politikoa besterik ez zen izan.
|
|
|
Hala ere, Kondairazuzentzen duten UEUko Historia Saileko kideen iritziz ekitaldi hartan esandakoak bere hartan publikatzeko modukoak dira, bereziki ondo egokitzen baitira Kondairaaldizkariak plazaratu nahi dituen zenbait auzitara: historiaren egungo estatus labainkorra zientzien artean, Euskal Herriko historiografiaren
|
egoera
, euskaraz historia lantzearen erronkak, etab. Izatez, urte batzuk lehenago, Iban Zaldua (Pruden Gartziarekin batera) antzeko auziez arduratu zen beste liburu batean (Historia: zientzia ala literatura?, UEU, Bilbo, 1995); eta horrek eta bere euskal idazle/ historialari kondizio bikoitzak, abiapuntu aparta eskaintzen zion gai hauetaz aritzeko.
|
|
|
Sintesi lanak dira. Kuestioaren
|
egoera
plazaratzen duten bi liburu dira: bata, gai bakar eta konkretu baten inguruan (Karlomagnoren garaia Euskal Herrian), eta bestea gai zabal baten inguruan (euskal historialaritzaren egoera gaur egun, beronen adar edo gai batzuei dagokionean).
|
|
|
Kuestioaren egoera plazaratzen duten bi liburu dira: bata, gai bakar eta konkretu baten inguruan (Karlomagnoren garaia Euskal Herrian), eta bestea gai zabal baten inguruan (euskal historialaritzaren
|
egoera
gaur egun, beronen adar edo gai batzuei dagokionean).
|
|
|
Jakina, liburu hauek osatzen dituzten artikuluen artean badaude egileek eurek egindako ikerketa zuzenetik ateratako ondorioak, baina testuetan nagusi da sintesi bat lortzeko nahia: gaiak erabat agortzea dute helburu, gaiaren egungo
|
egoera
laburbiltzea; adibidez, zein da gaur eguneko hiri arkeologiaren egoera Euskal Herrian, edo Karlomagnoren garaiko gizartearen funtzionamenduaz irudi laburtu bat ematea, ahalik eta eguneratuena.
|
|
|
Jakina, liburu hauek osatzen dituzten artikuluen artean badaude egileek eurek egindako ikerketa zuzenetik ateratako ondorioak, baina testuetan nagusi da sintesi bat lortzeko nahia: gaiak erabat agortzea dute helburu, gaiaren egungo egoera laburbiltzea; adibidez, zein da gaur eguneko hiri arkeologiaren
|
egoera
Euskal Herrian, edo Karlomagnoren garaiko gizartearen funtzionamenduaz irudi laburtu bat ematea, ahalik eta eguneratuena.
|
|
2004
|
|
|
«Ogia irabazten» zuena soilik senarra zenaren irudia apurtzen da beraz. Ikus daiteke
|
egoera
sozialen analisia egiteko, baloreen, ideologien ikuspegitik errealitatean jaso zenera jauzi egin behar dela, hau egiten ez bada historia desitxuratu egingo baita.
|
|
|
Hori ez da ohikoa normalean gobernuek arazoak estaltzeko joera baitute; baina ahaztu ezin den puntu garrantzitsu bat dago: argazki horiekin New Deal aren aldeko propaganda egin nahi zen, AEBetan bizi zen
|
egoera
latza erakutsiz jendea aldaketak egitea beharrezkoa zela ohartarazi nahi baitzuten.
|
|
|
Estatubatuarren
|
egoera
txarra izan arren, depresioaren bost urte okerrenetan() gosez 110 biztanle baino ez ziren hil (konparazio baterako: 1920, Sobietar Batasunak krisi ekonomiko larri bat jasan zuenean, bertan milioika hil ziren).
|
|
|
1935ean familia beltzen %30a laguntzen menpe bizi zen. legeak diskriminatu egiten zituztenez laguntza praktikoak eta sinbolikoak (gobernuko postuak) eman zizkieten. Indioen
|
egoera
ere ez zen hobea, 20 hamarkadan egoera txarra zen eta depresioarekin okerrera egin zuten. Erretserba isolatuetan, lur txarretan, tuberkulosiak, trakomak, eta abarrek jota zeuden.
|
|
|
1935ean familia beltzen %30a laguntzen menpe bizi zen. legeak diskriminatu egiten zituztenez laguntza praktikoak eta sinbolikoak (gobernuko postuak) eman zizkieten. Indioen egoera ere ez zen hobea, 20 hamarkadan
|
egoera
txarra zen eta depresioarekin okerrera egin zuten. Erretserba isolatuetan, lur txarretan, tuberkulosiak, trakomak, eta abarrek jota zeuden.
|
|
|
Riis izan zen 1890.eko hamarkadan
|
egoera
hauen irudiak jasotzen lehena, New York eko auzo pobreetan barneratuz. New York eko Tribune egunkarian lan egin zuen eta honetaz baliatuz auzo marjinaletan bizi ziren etorkinek jasaten zuten esplotazioa eta gabezia larria salatu zuen.
|
|
|
1929ko crackaren eta Depresio Handiaren ondorioz makinaren aurkako susmo eta mesfidantza handitu zen,
|
egoera
horren eragile gisa ikusten baitzen. Makinaren eta lantegiaren zorigaiztoko eraginari aurre egiteko erantzun berriak behar ziren; horrela, 30 hamarkadan dokumentu pastoral antzekoak sortu ziren bizitza era tradizionalak erakusten zituztenak irudi bukoliko eta arkadiarrekin.
|
|
|
Proiektu honek, ordea, ez zuen zerikusirik FSArekin. Hegoaldeko
|
egoera
aztertzen zuen, Tennessee-tik Alabamara, baina bertako irudiek FSAko argazkietatik bereizten diren umore berezi bat dute, askotan karikatura antzerakoak bihurtzen direlarik. Liburu ironiko bat da eta askotan irudi zoriontsu topikoen parodiak egiten dira.
|
|
|
Zailtasun handiko garai hauetan Agindutako Lurraren ideiek bizirik jarraitzen dute eta argazki hauetan amerikarren bizitza erakutsiz iragarritako promes hori salatzen dute; erreal eta idealaren arteko lotura argi eta garbi ikus daitekeelarik. Zenbait iruditan amerikarren
|
egoera
latzaren atzean hitz hau sinbolizatzen duten publizitateko panelak agertzen dira eta benetan efektu hunkigarria sortzen du, pobrezia larriaren eta gizarte kontsumista baten konbinaketa ikusten baita.
|
|
|
1941ean Puerto Rico eta Irla Birjinetara bidaiatu zuen Washington-ek administratzen zituen lurralde hauetako gizarte
|
egoera
dokumentatzeko. Bidaia hau oso garrantzitsua izan zen eta Bigarren Mundu Gerraren ostean Jack eta Irene Puerto Rico ra joan ziren bizitzera.
|
|
|
Normalean botereak artearen erabileran izan duen eragina pinturaren, eskulturaren eta arkitekturaren aldetik aztertzen da. Guk arte mota berriago bat aukeratu nahi izan dugu,
|
egoera
berezi batean jaio zela azpimarratuz.
|
|
|
%71ak urteko 2500 dolar baino gutxiagoko diru sarrerak zituen, eta kopuru hori gutxieneko erosotasun bat izateko beharrezkoa zen. Herria lehen baino
|
egoera
hobean bizi zen baina produkzio masiboa mantentzeko tokatzen zitzaion artikulu kopurua erosteko ez zen gai.
|
|
|
ekonomia suspertzeko neurria izan zen. Prezioak igo eta inflazioa etorri zen, baina
|
egoera
ekonomikoa hobetu egin zen. AEBetako artikuluak kanpoan konpetenteagoak egin ziren, baina barneko prezioak erori egin ziren.
|
|
|
foru legea? puntua, adibidez, ondo egokitzen zaio Hego Euskal Herriko antolaketa foralari, baina Lapurdi eta Zuberoako kostumen
|
egoera
ez da eredu horretan ondo sartzen. Hurrengo puntuak dio:
|
|
|
Aro Garaikideko hurrengo puntuek, gutxi asko, Hego Euskal Herriko historiaren mugarriak aipatzen dituzte: gerra karlistak, foruak galtzea, industrializazioa, 1936ko euskal estatutua, gerra zibila, frankismoa, trantsizio politikoa, egungo
|
egoera
... Puntuotan bada hutsunerik.
|
|
|
Orain arte azaldutako teoriak errealitatearekin alderatu guran, Euskal Herriko hezkuntzan euskal historia nola irakasten den aztertzeko kasu bat hartu dut. Konkretuki euskal hezkuntza ustez ongien dagoen Euskal Herriaren zatian, hots, Euskal Autonomia Erkidegoan (EAE) euskal historiaren
|
egoera
zein den aztertzen saiatu naiz.
|
|
|
Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu
|
egoera
hori egungoarekin: gaur estimatzen al dugu balio hori?
|
|
|
Bestalde arreta euskaran jartzea ez da interpretatu behar euskararen gaineko datu esklusiboak emate moduan. Horrek, batetik, Euskal Herrian historikoki egon den aniztasun linguistikoa ezkutatuko luke, eta, bestetik, euskara beraren
|
egoera
historikoa osotasunean ulertzea galaraziko liguke. Izan ere, euskararen alboan, gainean zein azpian, bere bilakaeran eraginez zein ia oharkabean igaroz, estatus desberdindun hainbat hizkuntza hitz egin izan dira (zeltar berbetak, latina, arabiera, nafar erromantzea, gaskoia, erromintxela, gaztelania...).
|
|
|
Bi gorputzen arteko tentsioa Elizondon geratutako karabinero eta guardia zibilen artean azaldu zen. Izan ere, karabinero batzuk gerra
|
egoera
ezarri zenean ihes egin zuten, baina gelditutakoak, Iruñetik altxatuen tropak heltzean, frontera joatera behartu zituzten. Aipagarria da, Oronoz Mugairin bi polizien artean ia tiroka hasi izana.
|
|
|
Altxatuek eskualdea okupatu zutenean baztandar gehienek
|
egoera
berria begi onez ikusi zuten eta gorrien beldurra pasa zen. Elizondon bestak ziren, Santiagoak, eta Iruñetik uztailaren 25ean Mauricio Iribarren (Elizondoko falangista ospetsua) iritsi zen.
|
|
|
Horretarako herritarrei ohartarazten zitzaien etxeko aterik inori ez irekitzeko.Hala eta guztiz ere, Baztanen ere odola isuri zen. Altxamendua gertatu eta sei egunetara (VII) gorpu bat agertu zen Irurita eta Berroeta artean dagoen bide bazterrean17 Erratzun, Ceferino Aznar Sancho, 18 urteko Ablitaseko mutila, buruan tiro bat jota agertu zen18 Oronoz Mugairen Francisco Mula Castro hil zuten, Diputazioko zeladorea19 Herri honetan bertan, Miguel Catalanek bere buruaz beste egin zuen oso
|
egoera
arraroan20 Arizkunen bizi zen Angel Mikelarena Aiorta,. Murio en las inmediaciones de la casa Perochena de Elizondo el 15 XII, por heridas de arma de fuego? 21 Ikusten denez, hildako hauek kanpotarrak ziren, edo ez dakigu bere izen eta abizenik. Aipatu hilketez gain, heriotza gehiago ere izan ziren, Berroetako Maria Francisca Iturralde Olaetxea, 23 urteko neska hil baitzuten22.Baztandar gehiago hil zituzten baino gure eskualdetik kanpo.
|
|
|
Infiltrazioak izatean, soldadu gehiago ekarri zituzten Gipuzkoatik mendiak makiz garbitzeko. Oso
|
egoera
nahasian bizi izan ziren gehienak, biztanleriaren gehiengoak ez baitzekien deus borroka hauei buruz, mugetako herrietako biztanleek izan ezik.
|
|
|
Hauek gerran egondakoak ziren, kartzelatik pasatutakoak bizpahiru urtez, gero lan batailoietan egonak eta azkenik berriro hiru urtez, zerbitzu militarra egitera behartuak. Soldaduen urduritasunak eta askoren esperientzia faltak,
|
egoera
bitxiak sortu zituen. Bertizen, erraterako, soldaduen sekzio bat gau guztian mendian zehar egon zen basurde batzuen atzetik makiak zirelakoan.
|
|
|
Gerra bukatu zen arren,
|
egoera
gutxi aldatu zen: soldadu gazteak, zortea izan zutenak batik bat, herrietara itzuli ziren.
|
|
|
Herri mobilizazioak egon zitezkeen lekuetan egoten ziren. Denbora aurrera joan ahala, euren
|
egoera
eta izaera aldatzen joan zen: –zapatari filosofoak?
|
|
|
Haietako batek adierazi zutenez, neurriaren kontra 30 irakasle altxatzen baziren hurrengo egunean 150 irakasle Hitlerren alde agertuko ziren aurrekoen postuak eskuratzearren. Horrelakoa zen
|
egoera
: bakoitzak berea zaindu behar zuen.
|
|
2005
|
|
|
Emakume gehienak betebehar horretaz libratzen saiatu ziren, ahal izan zuten bide guztiak erabiliz. Batzuek ezkontza erabiliko dute, beste batzuek atzerapenak lortuko dituzte ikasketengatik edo
|
egoera
bereziengatik (adibidez, nekazaritza eremuko emakumeek aitzaki bezala etxean beraien lana ezinbestekoa zela esaten zuten). Baimen berezi batzuekin Gizarte Zerbitzua betetzea ekiditen zen, edo behintzat, atzeratzea.
|
|
|
Esparru legalean antzemango dugu aldaketa nagusia. Juridikoki, emakumea gizonaren azpitik aurkitzen zen eta SFk Espainiar Gorteei
|
egoera
hori aldatzeko proposamenak egin zizkion. Edonola, aldaketa txikiak izan ziren beti eta soilik 1958ko, 1961eko eta 1975eko neurriak aipatzea merezi du.
|
|
|
Edonola, aldaketa txikiak izan ziren beti eta soilik 1958ko, 1961eko eta 1975eko neurriak aipatzea merezi du. 1958ko Kode Zibilaren erreformak emakumearen
|
egoera
hobetu zuen. Baina, emakumea ez zen bere senarraren menpe egotetik libratu.
|
|
|
Espainian 1933an jaio zen erakunde hori berriro martxan jarri zen talde txikietan antolatuz (bi edo hiru emakume) eta lehen unetik, emakume horiek borroka klandestinoan konpromezu handia hartu zuten: lehen protesten bultzatzaileak izan ziren, azoketan emakumeak orientatzen zituzten, ematen ari zen errepresio
|
egoera
azaldu eta zabaltzen zuten, etab.
|
|
|
1969ko urtarrilaren 25a data ahaztezina da. Espainia osoan salbuespen
|
egoera
zabaldu zen, 3 hilabetetako iraupenarekin. Atxiloketak eta torturak areagotu egin ziren, eta horren aurrean, grebak orokortu egin ziren:
|
|
|
Azken urteetan, erregimenaren politika errepresiboa are bortitzagoa bihurtu zen: Euskal Herrian salbuespen
|
egoera
inposatu zen, hainbat heriotza zigor ezarri ziren, etab. Egoera horren aurrean, protestak areagotu egin ziren eta heriotza zigorrak ezabatzeko eskatu zen, batez ere, Garmendia eta Otaegiren kontrakoak. Kasu honetan ere, emakumeek parte hartu zuten.
|
|
|
Horrela, frankismoak errealitate hiper arautu bat lortu zuen. Arriskuaren eta bekatuaren aipamenak oso ugariak ziren, helburua alerta
|
egoera
etengabea sortzea zelarik, autokontrol eta erru sentimenduetan oinarrituz. Ondoko testuan, adibidez, gehiegizko arautze hori nabarmena da:
|
|
|
Diskurtso medikoa erabili zen frankismoak defendatzen zituen ereduak inposatzeko, hots, emakumeak mendekotasun
|
egoera
batean mantentzeko eta emakume gorputzari soilik ugalketa funtzioa egozteko.
|
|
|
50 hamarkadatik aurrera, emakumearen inguruko jarreran aldaketa xume batzuk nabaritzen hasi ziren eta 60 hamarkadatik pixkanaka aldaketa handiak gertatu ziren, emakumearen
|
egoera
hobetuz. Emakumearen gaia eztabaida handia sortu zuen kontua izan zen, liburuetan, prentsan eta konferentzia publikoetan leku aipagarria bete zuelarik.
|
|
|
Baina, kontuan hartu behar dugu Espainian emakumearekiko zegoen ikuspegia aldatu baldin bazen, ez zela emakumearen askapenaren aldeko mugimenduengatik izan, Espainiaren
|
egoera
ekonomikoarengatik baizik. Francoren erregimenaren lehen urteetan, autarkia bultzatu zen; baina, argi gelditu zenean autarkia oso kaltegarria zela Espainiarentzat, II. Mundu Gerraren ondoriozko isolamenduarekin bukatzeko eta AEBen eta mendebaldeko Europaren laguntzak lortzeko ahaleginak nabarmendu ziren.
|
|
|
Francoren erregimenaren lehen urteetan, autarkia bultzatu zen; baina, argi gelditu zenean autarkia oso kaltegarria zela Espainiarentzat, II. Mundu Gerraren ondoriozko isolamenduarekin bukatzeko eta AEBen eta mendebaldeko Europaren laguntzak lortzeko ahaleginak nabarmendu ziren. Testuinguru horretan, emakumeek
|
egoera
aprobetxatu zuten askatasun handiagoa lortzeko.
|
|
|
Emakumearen
|
egoera
Espainian aldatzea bultzatu zuen beste faktore bat turismoa izan zen. Bigarren Frankismoan turisten kopurua asko areagotu zen, denbora nahiko laburrean.
|
|
|
Lege horrek ekarritako aurrerapauso nagusiak honakoak izan ziren: ...; senarrak ondasunak salerosteko emaztearen baimena behar zuen; emakumeak tutoreak izan zitezkeen (nahiz eta emakume ezkonduek senarraren baimena behar zuten); alargunak bere seme alabekiko patria potestatea mantentzen zuen berriz ezkontzen baldin bazen; emakumeak lekuko izan zitezkeen testamentuetan; etab. Egia esan, erreformak ez ziren oso garrantzitsuak eta legearen aurrean, emakume ezkonduaren
|
egoera
ez zen gehiegi aldatu.
|
|
|
emakumeek administrazioan eta armadan ezin zuten parte hartu. Bestalde, gizon eta emakumeek lan berdinarengatik soldata berdina kobratzea eskatzen zen, sexu edo
|
egoera
zibilaren aldetik etor zitekeen diskriminazioa gaitzetsiz. Baina, gizonak segitzen zuen emakumearen ordezkari legala izaten, eta bere baimena behar zuen ondorengo kasuetan:
|
|
|
Emakumeen oposizioko mugimendu ezkutu horretan nabarmena izan zen. Batzuek kartzeletik eta beste batzuek kaletik, batzuek erbestetik eta beste batzuek Espainia barnetik, Frankismoa desagertarazteko, presoen
|
egoera
hobetzeko, amnistia lortzeko, gosea eta langabezia amaitzeko, lan baldintzak hobetzeko, askatasun handiagoa lortzeko, etab. lan egin zuten. Horretarako, manifestazioak antolatu zituzten eta horietan parte hartu zuten, panfletoak banatu zituzten, UMAE eta MDM bezalako taldeetan antolatu eta lan egin zuten, etab.
|
|
|
Emakume espainiarren eguneroko bizitza Francoren diktaduraren urteetan ez zen erraza izan. II. Errepublikan emakumearen
|
egoera
hobetzeko eta gizonarekin berdintzeko hartutako neurri guztiak bertan behera gelditu ziren 1939ko garaipen nazionalarekin. Nazionalkatolizismoaren moralaren araberako emakumearen eredua inposatu zen Lehen Frankismoan.
|
|
|
horien aurrean, bando nazionalak emakumearen beste eredu bat eta sexuen arteko beste harreman bat bultzatzeari ekin zion. Errepublikak bultzatutako ordena moralaren eta politikoaren haustura kondenatu zuen bando nazionalak,
|
egoera
hori errepublikarren laizismoaren, inmoralitatearen, ohituren korrupzioaren eta askatasunaren errua zela azpimarratuz.
|
|
|
Horrela, dantza gelak, zinemak, hondartzak, etab. leku oso arriskutsuak bihurtu ziren. Bertan, emakumeak eta gizonak elkartu egiten ziren eta horrek
|
egoera
inmoraletara eraman zezakeen. Horregatik, frankistek leku horietan nola jokatu behar zen ere arautu zuten.
|
|
|
Edozein kasutan, gure ustez, antzinako Iberiar Penintsularen
|
egoera
ezagutzeak ez du zertan ondorio politikorik eduki behar egungo euskaldunen egoerari edo eskubideei begira. J. Azurmendik berak zera dio:
|
|
|
Tubalismoa, desabantailan dagoen hizkuntza eta gizartearen
|
egoera
, idealki bada ere, konpentsatzen saiatzen da, Juaristiren aburuz idealizazio hipokrita baten bidez (1976: 72), non oinarria den euskara oso antzinatik gaur arte gizarte horren baitan iraun eta gorde den.
|
|
|
IV. Erromatar aurreko Iberiar Penintsula atalean antzinaroko Iberiar Penintsulan zegoen
|
egoera
linguistikoaz egiazki dakiguna laburbiltzen da.
|
|
|
Oraingoz dakigunetik, euskalari nagusienen arabera, euskara genetikoki ez dago ahaidetuta beste ezein hizkuntza bizi zein hilekin. Baina
|
egoera
hori ez da ez saiatzearen ondorioz, euskararen etorki eta ahaideei buruzko proposamenak jada
|
|
|
Gaur egun arte kontserbatu diren material eta aztarna kulturalak oro har eliteei dagozkie, adib. Andeloseko mosaikoa. Erromatarren etorrera baino lehen, botere hizkuntza maila politikoan zein ekonomikoan, zeltiberiera eta iberiera zirenez, logikoa da bertako eliteak akulturazio edota elebitasun
|
egoera
bizitzea eta horregatik geratu diren aztarna kulturalak hori islatzea.
|
|
|
Euskal Herriak pairatzen duen
|
egoera
biolentoa ez du ukatzen Ugaldek El País egunkarian idatziriko. Violencia en Euskadi, izeneko artikuluan.
|
|
|
Con miedo, imposible?. Euskal
|
egoera
erretratatzen du beraz, esaldi honetan, Navarrok. Biolentziak beldur situazio batera eramaten gaituela aitortzen du autoreak, hau da biolentzia aplikatzeak beldurra sorrarazten diela pairatzen dutenei.
|
|
|
Horretarako elkarrizketatuak berak idatzitako liburu batean oinarritu naiz, Demokratak eta biolentoak (1997) izeneko entsegua hain zuzen. Nire ustez, interes globaleko gaia da, batez ere Euskal Herrian bizi dugun gatazka
|
egoera
sustraitik oratzen duen autoreetako bat dugulako Azurmendi. Bere lan honetan euskal biztanleriari kontuan hartzea txarto etorriko ez litzaiokeen apunte esanguratsu batzuk ageri dira.
|
|
|
Bestetik, herriaren biolentzia zegoen, edo herriak bere ideiak aldarrikatzeko erabilitako biolentzia. Lehenago aipatu bezala, noraez
|
egoera
batean, non jendeak zer gertatuko den ez dakien, egoera biolentoak sortzea errazagoa da, alde batetik eta bestetik. Beraz, moralak bere indarra hartzen du joko honetan.
|
|
|
Bestetik, herriaren biolentzia zegoen, edo herriak bere ideiak aldarrikatzeko erabilitako biolentzia. Lehenago aipatu bezala, noraez egoera batean, non jendeak zer gertatuko den ez dakien,
|
egoera
biolentoak sortzea errazagoa da, alde batetik eta bestetik. Beraz, moralak bere indarra hartzen du joko honetan.
|
|
|
Orduan
|
egoera
horrela planteatu daiteke: estatu bat dago, non frankismo garaitik edo diktadura garai batetik demokrazia garai batera salto egin nahi den, horretarako, herriak bere aldarrikapenak, kalera?
|
|
|
Laburbilduz, 1879ko abendurako, urte t, erdiz hiru tomo atera ondoren, Revista, lehen mailako kultur produktu izan gabe ere, nahiko
|
egoera
politean zegoela esan daiteke, kalitate eta harrera onargarriaz. Aldizkariak emaitza hobea lortu ez bazuen, neurri handiz kolaboratzaileen kopuru mugatuagatik eta ekimenaren pisua Herranek bakarka eraman behar izateagatik izan zen.
|
|
|
Baina aurrekoa ez bezala, hau gizonezko batek idatzia da eta oso abiapuntu desberdinetik. «La educacion de la mujer» saiakeran Nicasio Lacalle Gasteizko Ateneoko kideak, andrazkoen eskolatzearen
|
egoera
txarra kritikatzen du, gizonezkoen bestekoa izan lukeela adieraziz. Bere ustez:
|
|
|
Guri dagokigun unean, Revista de las Provincias Euskaras agertzean alegia, Gasteizko kazeta mundua nahiko txiro zegoela esanez laburbil dezakegu
|
egoera
. Aldizkari honen pareko kultur publikazioak ere bakanak ziren une haietan, ez soilik Gasteizen, baizik are Euskal Herri mailan ere.
|
|
|
Marko juridikoari dagokionez, gerra karlistatik eta 1879ko azaroraino garantia konstituzionalak etenda egon ziren. Ondorioz gobernadore zibilek gogorki mugatu zuten adierazpen askatasuna, batez ere iritzi foruzaleak jazarriz24 Konstituzio garantien etete
|
egoera
hartan, kultur aldizkari bat, kausa euskaltzalearen alde jarduteko era bat zen, zentsura politikoaren arazoa ekidinez. Hola bada Revista de las Provincias Euskaras oztopo legalik gabe atera ahal izan zen.
|
|
|
Baliteke kultur aldizkari orokor izatean Gasteizko Ateneoko jarduerentzat toki gutxi uztea bere orrietan, eta elkartearekin arazoak ekiditeko, proiektua independizatzea. Halaber aipatu izan da Herrani erronkak gustatzen zitzaizkiola, eta hortaz Gasteizko
|
egoera
erraza utziz Madrilen zortea probatzera joan zela49 Jakina, zuzendariari hain loturik zegoen aldizkaria, Herranen joan etorri petsonalen ondorioz ere ezar zitekeen Madrilen. Nolanahi ere, toki aldaketa Herranek bideratu bazuen, ezin esan gauza bera eduki aldaketaz.
|
|
|
I. Auziaren
|
egoera
eta lan metodologia
|
|
|
XIX. mendearen lehen erdialdeko gerrak amaituta, liberal moderatuen erregimena finkatu zelarik, Gasteizek egonkortze eta garapen bide lasaia ezagutu zituen. Aduanak kostara aldatzeak hasieran ekonomi desegituraketa larria eragin bazuen,
|
egoera
laster hobetu zen, jarduera berriak garatuz, batik bat estatu liberalak hirian ezarritako erakunde desberdinen inguruan (kapitania nagusia, posta eta telegrafo bulegoa, bigarren hezkuntzako institutua,...). Hiriaren aurrerapena bere aurrezki kutxaren agerpenak (1850), apezpikutza eta seminarioaren ezarrerak (1862), tren geltokiaren eraikuntzak (1864) eta Gasteizko Bankuaren sorrerak (1864) baiezt... Demografikoki hiria haziz joan zen, hegoalderantz hedatu eta sei milatik hamabi mila biztanletara igaroz.8
|
|
|
Ondorioz, 1876ko abolizioa heldu zenean, lehendik zetorren foru gainbeheraren azken kolpe gisa hartu zen. Eliteak beraiek laster egokitu ziren
|
egoera
berrira eta 1879ko diputaziorako hauteskundeetan transigenteak irten ziren garaile. Hola bada, Gasteiz konbultsio handirik gabe integratu bide zen espainiar probintzi hirien artean.10 Hala ere ezin esan daiteke arabar guztiak egoera berriarekin oso gustura zeudenik, adierazgarria izanik 1881ean Ortiz de Zarate tradizionalista foruzalea aukeratu izatea Madrilgo gorteetarako.
|
|
|
Eliteak beraiek laster egokitu ziren egoera berrira eta 1879ko diputaziorako hauteskundeetan transigenteak irten ziren garaile. Hola bada, Gasteiz konbultsio handirik gabe integratu bide zen espainiar probintzi hirien artean.10 Hala ere ezin esan daiteke arabar guztiak
|
egoera
berriarekin oso gustura zeudenik, adierazgarria izanik 1881ean Ortiz de Zarate tradizionalista foruzalea aukeratu izatea Madrilgo gorteetarako. Hortaz iduri luke erreakzio kontrajarriak eragin zituela foru abolizioak, onespen erresignatu eta kontrakotasun ez oso aktiboaren artekoak.
|
|
2006
|
|
|
Pasarte honetan argi geratzen da egileak frankoak justifikatu nahi dituela Baskoiek tranpatitzat eta bilautzat hartuz eta frankoen
|
egoera
ezkorra azpimarratuz. Alde batetik, oso leku txarrean kokatuak daude, leku estua delako eta baskoiak goian daudelako.
|
|
|
Eginhardok baskoiei atxikitzen dien bilaukeria ez da karolingioen asmakuntza bat, baina Antzinate Berantiarrean hedatu egiten da kanpoko
|
egoera
izendatzerako orduan. Bilaukeria hitza basatiei lotua dago.
|