|
2004
|
|
|
Abiapuntua eta helburua harturik, zera dakusagu: haren bizitza laburrean, hamar
|
urteren buruan
euskararekiko bi aldi nabarmen bereizten direla eta, gutxi gora behera zer nolako bilakaera izan zuen adierazten saiatuko naiz: lehena 1893ko adierazpenetan kokatzen dugu eta bigarrena 190lean.
|
|
|
J.A. Mogelen paradigma ideologiko kontrairaultzailean bete betean, berezko balioa izango du eta tresna modukoa ere izango da. XIX.mendeko lehenengo 30
|
urteotan
, euskararen geroa, ideología politikoen arabera begiratu zen: Kontrairaultzaren moldetan, J.A.Mogel, B.Mogel, J.M.Zabala, J.P.Uribarri, A.Abbadie. Bestalde, berrikuntza liberalaren diskurtsoan, A. lturriaga eta A.Txaho.
|
|
|
Beraz, pentsa daiteke, J.A. Mogelen garaikoak ote zirela. Mogeldarrek, bai Bizentak eta Juan Josek antzeko bertso motak argitaratu zituzten 1814 eta 1823
|
urte
tartean. Beraz giro bereko idazle batenak ditugu.
|
|
|
Poeman agiri diren galderak eta erantzunak, 200
|
urte
iraun dute. Euskaldunen aintzinatea izango da usterik zabalena eta aldaketen aurrean «menditarren» «goi herritarren» ohizko bizimodua bilakatzen da benetako jatortasunaren iturburu.
|
|
|
Garai berberean, Bixenta Mogelek Abandon argitaratu zituen kopletan, aldiz, bizkaitarrak dira: Gabonetako kantia Bizkaitar guztientzat, euskaldun emakume batek ateria, 1819.garren
|
urtian
Abandoko elixatian
|
|
|
Eta Euskal Herrian, euskal hizkuntzak ez zuen ofizialtasun politikoa irabazten, ez Estatu nazio berrien baitako konstituzioetan ez eta konstituzio foraletan. Hala ere,
|
urteak
igaro ahala, kontituzio foral berriztatuetan, arautegien bidez, euskararen erabilpena arautzen hasi zen.
|
|
|
Aginte politikorik ezean, euskal gizartearen nortasunaren babia euskarak gordetzen zuen. Etena, gogorra izan zen, ez baitugu ahaztu behar, euskal liberalek, lau
|
urteren buruan
gogor eta irmo borrokatu zutela karlisten kontra eta azkenean Espainiako Parlamentuak garaituen pareko pagua eman zien. Foru erakundeak eta euskal agintea ez zela karlisten egitasmoa soil soilik, bereziki liberalena baizik.
|
|
|
Dena dela, 1895an Euzko Alderdi Jeltzalea sortu bazuen, hurrengo
|
urtean
1896ko abuztuaren 14an «Euskera Bizkaitarraren Bazkintxa AzterkarijaAcademia del Euskera Bizkaino» sortzeko proiektua idatzi zun, akademikoen zerrenda izenak eta arautegia aurreikusten zituelarik. Baina erakunde honek, nik dakidalarik, ez zuen jarraipenik izan.
|
|
|
Arrangura bera du euskararen bame kontuetan zein kanpokoetan. Ortografia eta joskera, ponte izen nahiz
|
urtearen
hilak, oro dira haren eginkizun. Aldi berean, euskara bera erabilgai nahi du leku eta aukera guztietan, lehenak bigarrena lotzen duelako.
|
|
|
Hortik ere,
|
urte
batzuk geroago, Orixek egin zion kritika: euskera gaixoak operazio asko dauzka egin bearrak, eta, guztiak batean egin ezkero, illiteke (1).
|
|
|
Bizkaiari nagokiola, aipa dezadan egun nahiko ezezaguna den kontua. Horretan ere nabari daiteke Aranaren desagertu ondorengo
|
urteetan
bere ekimenak izan zuen indarra Euskal Administrazioan. Sabino hil eta urte batzuetara (1917), abertzaleek eskuratu zuten Bizkaiko Foru Aldundiaren gobemua, Ramon de la
|
|
|
Horretan ere nabari daiteke Aranaren desagertu ondorengo urteetan bere ekimenak izan zuen indarra Euskal Administrazioan. Sabino hil eta
|
urte
batzuetara (1917), abertzaleek eskuratu zuten Bizkaiko Foru Aldundiaren gobemua, Ramon de la
|
|
|
(1) ÜRIXE:
|
Urte
guztiko meza bezperak, Ascain, 1950, X. or.
|
|
|
Zerrenda amaibakoa da hori. Aldiari dagokionez, bestalde, XX. mende hasieratik hirurogeigarren
|
urteetara
doana.
|
|
|
(3) EUSKALTZAINDIA: «111"' ltz Berrika> >, Euskera, l.
|
urtea
, 2(), 90 orrialdetik
|
|
|
Hitz gutxitan esateko, Sabino Aranaren itzal zabalak ia mende osoa hartu du Bizkaiko euskalgintza. Alde edo kontra, zale edo arerio, Sabino Arana izan da,
|
urte
luzeetan, euskalgintzaren erreferentzia Bizkaiko lurraldean. Onerako zein txarrerako, Sabinoren esana beti egon da hor, oinarri eta sustrai.
|
|
|
Sabindiar euskara horri bihurtzeko joan den mendeko hirurogeita hamargarren
|
urteetan
idazle berriek, sabinismoak baztertu nahiz, euskaniolera jo zuten. Ustez eta Sabinok asmatu zituen hitz batzuen baztertzen hasi, hala nola idatzi izkribatu erabiliz guk generabilan jakintza hitzaren ordez, zientzia espainolkeria.
|
|
|
Gerrate zibilaren bezperan, ordea, gauzak aldatu ziren gizartezale katolikotasuna edo katolizismo soziala abiatu, erdaldunen ganako aiherra galdu. Halatan ere gaurko progrek Sabino literatura antzutzaile bezala ikusten duten arren, jakin behar da, hogeigarren mendeko
|
urte
haietan, erakusten diguten gizartea benetan kontserbadorea zela, eta eurek idatzitakoa, nahiz erromantiko usaina eduki, erdi errealista dela.
|
|
|
Kaletar kultura bat sortu zen, eta ahalik eta popularenik izateko euskainolez idazten hasi; literatura eta pentsamendu horrek hiria goresten zuen, miresten zuen; industriaren harrokeria herriaz jabetu zen. Idazle batek joan den mendeko 70
|
urtetako
euskararen modemotasuna erakusteko idatzi zuen euskararen gaurkotasuna ageri dela kaletarrek ez baitute haritza eta pagoa bereizten: denak arbolak direla.
|
|
|
Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu. Jarraitu dutenek badute erru apur bat hogeita hamar
|
urteez
euskal literatura konformista egin bada, hoben handiagoa dute ezkerreko idazleek ez baitzioten euskarari eskerrik ez eta begirune txikienik.
|
|
|
an, hiru aro bereizten ditu: a) Errenazimentua(), b) Larramendirena XVIII. mendean (1880
|
urtea
arte), eta e) XIX. mendekoa. Azken mende honen bukaerako testuinguru historiko honetan kokatzen du egileak, hain zuzen, Ara naren ekarpena.
|
|
|
(265) «Erakusten saiatu garenez, Aranaren eredua eta Azkuerena,
|
urte
beretsuetan sortzen
|
|
|
Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere.
|
Urteen buruan
, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
Euskal Herrian bertan, Kanpionek ere arraza erabiltzen zuen barra barra bere idatzietan. Baita J.M. Barandiaran antropologoak ere «euskal gizakia» deitu ohi zaionaren jatorriaz jardutean, zei naren eboluzio abiapuntua 7.000
|
urte
inguruan finkatzen baitu (277). Honekin adierazi nahi duguna da, bat, arrazaren kontzeptua Sabino Aranaren garaian, eta oraindik geroago ere, diskurtso zientifikoan erabiltzen zen ohiko terminoa zela, eta bi, lan honen hasieran esan bezala, komunitate etnikoaren edo nazio aren edukia eman ziola Sabinok arrazari.
|
|
|
Bizkaitarrak, bada, egitez Espainiaren azpian badaude ere, izatez ez di ra espainolak, eta beren nazioa berreraikitzeko eskubide osoa dute, bere egu nean, 1839
|
urtera
arte, independentea izan baitzen: «Podrán los vascos actu ales desear volver o no a su independencia pasada:
|
|
|
«carlistas, integristas, euskalerriacos, liberales, sagas tinos, chavarristas, republicanos..., de toda casta de españoles y españolistas; pe ro buen bizkaino, ninguno» (24). Bestalde, «La ceguera de los bizkainos» artikuluan (25) jadanik aurreko
|
urtean
banan banan aztertuak zituen alderdi es
|
|
|
Hamazazpi
|
urte
zituela hasi zen euskara ikasten, bere kabuz, Van Eys en Diccionario a aurrean eta Astarloa erakusle zituela. Hauengadik jasoko du, ha tez ere, etimologian murgiltzeko joera.
|
|
|
nela, bada,
|
urte
gutxiren buruan sekulako idazlanak argitaratuko ditu, hala no la gaztelaniaz, Etimologías Euskéricas (1887), Pliegos Euskeráfilos 1 (1888), Pliegos Euskeralógicos (1892), Tratado Etimológico de los Apellidos Euské ricos (1895), Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino (1896), eta eus karaz, Egutegi Bizkaitarra (1897), Umiaren Lenengo Aizkidia (1897), Lenen go Egutegi Bizkaitarr... Urteko ia liburu bat.
|
|
|
Azkuek bi aukera paregabe izan zituen horretarako, baina ez zuen egin. Hasteko, Aldundiaren Katedran hiru
|
urtez
la nean aritu ondoren, horko maisutza lanaren emaitza gisa 1891n argitaratutako
|
|
|
(52) < <... ausartuko nintzateke esatera agian Gramatika hori ez zela zinez argitaratu inoiz, eta argitaratu bazen galeradatan izan zela: eta
|
urteen buruan
Lecciones de Ortografía bizkaino idazlanean eman zuela Aranak argitara gramatika asmo hortatik buruturik zuen ataJa> > (< < Sabino Arana Goiri eta Hiperbizkaiera (Hiperbizkaieraren historiaz. III) > >, Annuario del Seminario de Fi lología Vasca Juio de Urquijo», XXI I, Donostia, 1987,20 or., 15 oin oharrean).
|
|
|
Noski, Aranak bazuen kexatzeko arrazoirik ere, ze ren Arana abertzaleari aldizkariak ixten zizkioten bitartean, Euskalerriako Ra mon Sota y Llano industrilariarengandik eta Banco Bilbaoko kontseilari zen Tomas Epaltzarengandik jasotako finantz laguntzari esker, Azkuek orduantxe bideratu berriak baitzituen euskarazko aldizkari bat, Euskaltzale (1987), eta antzoki bat, Euskaldun Bizkaitarra (Almacén Vasko), izenekoak.
|
Urte
berean, uztailean, lekeitiarrak sortu eta zuzendutako Euskal Ikastetsea ari, Bilbao er daldunean eraikitzen den bakarrari, «antipatriótica» deituko dio, han naziona lismoa gorrotatzen irakasten omen delako. Datua?
|
|
|
Ikastetxe hau ikasturtean abiatu zen Bilbaoko Jardines kale an eta bertan euskaraz ematen ziren ikasgai guztiak, hala nola kristau dotrina, aritmetika, geografia, irakurketa, idazketa, elkarrizketa praktikak. Euskalerria ko dirudunen laguntzaz bideratutako kultur proiektu horiek, ordea, ez bide du te lortzen aurrera egitea eta
|
urte
pare baten buruan desagertu egingo dira.
|
|
|
Etimologías Euskéricas (1887) da Aranak euskararen gainean idatzitako lehen lana. Egileak berak esaten duen bezala, bi artikulu dira saio hau osa tzen dutenak, Gramática Elemental del Euskera Bizkaino deituaren sarrera gi sa eginak, hogei
|
urte
zituela (74). Hor Vasco, España, Huesca, Hispali, Bil bao eta Villaro izenen jatorriaz dihardu.
|
|
|
Pliegos Euskeraló gicos lanean (1892), errotzat hartutako 17 hizkitatik eratorritako hitzen azal pena ematen du, ari, argi, agi, adi, ali, eri, egi, eli, eta horrelakoena. Handik hiru
|
urtera
Tratado Etimológico de los Apellidos Euskéricos (1895) argitara tuko du, eta hemen, bai, bide berriak urratuko ditu. Bera baino lehen bi Jan bakarrik zeuden argitaratuak gai honen inguruan.
|
|
|
Aranaren izendegia egutegietan agertu zen, hasteko 1897ko Lenengo Egu tegi Bizkatarra n, eta hurrengo
|
urtean
Lenengo Egutegi Biskaitarra 1898 ize nekoan, zeina, egilea hil eta gero, Ixendegi Euzkotarra izenarekin argitaratu baitzen. Lehena sakelan eramateko eta bigarrena horrnan jarrita edukitzeko eginak zituen.
|
|
|
Literaturari buruzko eztabaida hau izan eta handik hiru
|
urtera
, 1891ko
|
|
|
dialektotan banaturik egotea, literatur eredu batuaren premia, or tografi araurik eza, hitz berrien arazoa, Frantzia eta Espainiako erakunde politikoen aurrean ha besa lortu beharra etab. Guzti horretarako, XIX mendeko euskaltzaleek ongi zekusatenez, beha rrezkoa zen Euskeraren Akademia sortzea. Asmo horrekin 1901ean Hendaian eta hurrengo
|
urtean
Hondarribian Bidasoaz haranzko eta honanzko idazle eta euskaltzaleak bildu ziren, baina aranis ten setakeriagatik nonbait, ez zuten projektu hura mamitzerik izan> > (< < Euskararen historia> >, in Intxausti, J. (zuz.): Euskal Herria.
|
|
|
Batzar hartan hartutako erabakiez argien mintzatzen dena eta, agian, kontakizunean fidagarriena, Sabino Arana bera da. Honi Batzar Iraunkorre koek gutun bat igorri zioten 1901eko urriaren llko datarekin,
|
urte
bereko aza roaren 18an Hondarribian egin beharrekoa zen bilkurara deituz. Joan ezina agertuz, gutun txosten bat igortzen die 1901eko azaroaren 17an, bere oharrak eta proposamenak eginez.
|
|
|
Funtsean puntu hauetara biltzen da hangoa: a) goizez batzarkideak hiru taldetan banatu zirela, ortografiaren batasunari bu ruz Batzarrari proposamenak egiteko xedearekin; b) arratsaldez aho batez onartu zela batzordeetako batek, adostua izan zedin, gai horri buruz proposa tutako plagintza; e) hurrengo
|
urtean
Hondarribian beste Batzar bat egitea au rrikusi zela; d) hiruko talde batek osatutako Batzorde bat izendatu zela, tarte an Kanpion, Sabino eta Hazpameko Anaia bat zeudela, eta hauek, gela batean sartuta, presaka arautegi moduko bat prestatu zutela, baina Batzar Aretora itzultzean, hutsik aurkitu zutela; e) Eskualdun Biltzarra elkartearen izenaz as ko eztabaidatu zela, berdin bere xedeaz; f)... Beste nonbait ere esaten du Aranak, gauzak gaiztotzen ha si zirenean, hasiera hasieratik lehendakariordea izaki, kargu horri uko egin na hi izan ziola (117), baina ez ziotela onartu eta, gainera, askotan idazkari lanak ere egin behar izan zituela (118).
|
|
|
Txostena egin, egin zuen Aranak, baina txosten hori ez zi tzaien batzarkideei heldu. Hendaiako Batzarreko kide garrantzitsu batzuek or tografiaren arazoa bizpahiru
|
urtez
atzeratzea komeni zela argudiatu baitzuen, Ademak txostenari ez zion segidarik eman. Sabino Aranak, noski, begi txarrez hartu zuen erabakia, salatzeko modukoa iruditzen zaiona:
|
|
|
1.2 RIEV aldizkarian zetista eta seisten arteko liskarra pizten den
|
urte
be rean, Sabino Aranaren izendegia dela eta, beste eztabaida bat kaleratzen da, be re garaian izan zuen garrantziarengatik gaurko bibliografiak ere jasotzen due na (174). Kontu jakina da 1906an Gasteizko gotzain izendatua izan zen Cadena y Eleta-k, Pitillas-ko nafarrak, beren haurrentzat hala eskatzen zuten haurrei euskal izenak ipintea debekatu zuela eta jokabide honek euskal nazionalisten hasarrea piztu zuela.
|
|
|
Egia esan, Sabino Arana hil ondoko lehen
|
urte
haietan ez ziren gozoak izan abertzale eta euskaltzaleen arteko harremanak. Jose Arriandiaga (Joala) jel tzaleak sabindar eredura makurtzen ez ziren euskaltzaleen kontrako kanpaina ri ekin omen zion 1906an, Azkueren hiztegia kritikatzeraino ekin ere (178).
|
|
|
Baina 1918an, lehen mundu gerraren ondotik sortzen den errepresio giroan, erakundeari beren egoitzak itxi zizkioten, berriro handik
|
urte
ter dira irekitzeko. Familia nazionalistaren barruan jadanik desadostasunak agertzen hasiak baziren ere Gasteizen 1917ko abenduan egindako Batzarre an, erabateko etena 1921eti k aurrera gertatuko da, beste arrazoien artean, gazte hauek Comunión ekoak baino jarrera abertzaleagoak eta sozialistago ak sostengatzen dituztelako, garbiki euskal independentzia aldarrikatuz eta atzerriko mugimendu antikolonialisten lerroan kokatuz.
|
|
|
Primo de Rivera go bemu buruaren diktadurak EAJ Aberrikoen egoitzak 1923ko irailean itxiko ditu berriro eta harrezkero, Comunión Nacionalista koek Euzkadi egunkari elebiduna orain gaztelaniaz argitaratzen segituko duten bitartean euskaraz egitea debekatua zegoelako, hain zuzen, EAJ Aberrikoen kultur jarduerak zein politika ekintzak itzalera kondenatuak izango dira eta gidarietako ba tzuek erbesterako bidea hartti beharra izango dute. Testuinguru honetan ko katu behar da Euzkaltzale Bazkuna elkartearen berpiztea eta honen gerizpe an sortu eta gorpuzten den Euzkerea aldizkariko idazle taldea 1929ko
|
urte
hasieran. Euskal Pizkundearen abiada bizkorrean, 1920ko hamarkadan, ondo zehaztu beharreko pintatua da familia nazionalistaren koa droa, batez ere, Bizkaiko partean.
|
|
|
Euzko Gaztedija k zazpi urteko tunela pasatu ondoren kaleratzen du Euz kerea aldizkaria, justu Primo de Riverak gobemua utzi aurreko
|
urtean
, 1929an. Hurrengo urtean, 1930eko ekainaren 8an, hertsirik zeuden Bilbako egoitzak irekiko dira berriro eta, honela, Euzkeltzale Bazkuna elkarteak bere lehengo biderari, aurreko hamarkadan bideratua zuenari emango dio segida.
|
|
|
Euzko Gaztedija k zazpi urteko tunela pasatu ondoren kaleratzen du Euz kerea aldizkaria, justu Primo de Riverak gobemua utzi aurreko urtean, 1929an. Hurrengo
|
urtean
, 1930eko ekainaren 8an, hertsirik zeuden Bilbako egoitzak irekiko dira berriro eta, honela, Euzkeltzale Bazkuna elkarteak bere lehengo biderari, aurreko hamarkadan bideratua zuenari emango dio segida. Orain, ba tik bat, hiru eginkizun izango dituzte helburu, hots:
|
|
|
Orain, ba tik bat, hiru eginkizun izango dituzte helburu, hots: euskara irakasteko esko lak ematea, iritzi publikoan eragina izan eta euskal pentsamendua euskaraz lantzeko aldizkari bat sortzea jadanik aurreko
|
urtean
bideratua eta, azkenik, abertzaletasuna zein euskaltzaletasuna pizteko liburuak argitaratzea. Azken as mo hau betetzeko, Euzkerea aldizkariaren jabetzakoa den Pizkundea argitale txea daukate eta honek hainbat liburu kaleratzen ditu, horietako batzuk, bere garaian izan zuten arrakastarengatik berehala agortu zirelako, berralgitapenak direnak, hala nola Método gradual para aprender el Euzkera, Egutegi Euzko tarra, aldizkariak berak bizkaieraz eta gipuzkeraz prestatua, eta Aranaren Tra tado Etimológico de los Apellidos Euzkéricos, eta besterik (188).
|
|
|
aita Zabala Aranaren Otoidi kistarra, Goyaldek itzulitako lpuñak (Sienkevicz po loniarraren ipuinak), Hamaika gabetako ipuñak, Nabarriztarrak itzuliak, Zen bakiztija (Aritmética), Daneurtiztija (Geometría), Goizparra (Ebanjelioak), Jo seba Altunaren Ume euzkaldunaren laguna, eta Amandarroren Azijerea ta osasun bidia (Urbanidad e higiene) (189).
|
Urtean
bizpahiru liburu argiratzea agintzen zuen.
|
|
|
Kalean zegoen kezka hori bere eginda, euskalaritzan itzal handikoa zen Sebero Altubek, gai ho rren inguruan hitzaldi sonatu bat eman zuen 1933an, Eusko Ikaskuntzak an tolatutako Udako Ikastaroetan. Hurrengo
|
urtean
liburu gisa argitaratu zen La vida del euskera izenarekin, eta oihartzun zabala izan baitzuen euskaltzale en artean, hainbatek agertu zituzten beren iritziak gai minbera horren gaine an, horien artean Orixek ere bai (222). Altubek, Aitzolen antzeko bidetik jo anez, garbizalekerian ezartzen zuen euskarak azken 40 urte haietan atzera egitearen arrazoietako bat, zioenez herriak ez baitu irakurtzen euskara mota hori.
|
|
|
Hurrengo urtean liburu gisa argitaratu zen La vida del euskera izenarekin, eta oihartzun zabala izan baitzuen euskaltzale en artean, hainbatek agertu zituzten beren iritziak gai minbera horren gaine an, horien artean Orixek ere bai (222). Altubek, Aitzolen antzeko bidetik jo anez, garbizalekerian ezartzen zuen euskarak azken 40
|
urte
haietan atzera egitearen arrazoietako bat, zioenez herriak ez baitu irakurtzen euskara mota hori. Hark eredutzat herri mintzairan oinarritutako Kirikiñoren euskara zeukan.
|
|
|
Euzkerea tik lehen erantzuna «Nabarriztarra»k (223) eman zion Arrasate ko euskaltzainari. Euskararen gainbehera gertatu dela azken berrogei
|
urte
hai etan zenbait herritan. Egia da, baina ez, haren ustez, Altubek dioen bezala eus kal idazle garbizaleen erruz, beste arrazoi batzuk ere tartekatu izan direlako baizik, batik bat hauek:
|
|
|
Honen ustez, as paldikoak dira euskarak mendez mende atzera egitearen zergatikoak, idazleak euskaraz idazten hasi aurretikoak (226) eta ez, inola ere, Euskal Pizkundeko belaunaldiari dagozkionak. Euskara Araba eta Nafarroan
|
urte
bitar tean joan zen desagertzen, inoiz baino bizkorrago joan ere, noiz eta, idazle
|
|
|
da euskararen hondamendia azken berrogei
|
urte
haietan gertatu zela esatea.
|
|
|
Noski, Toumier jaunak ez du gogo onez irensten «ikasle eta ezjakintzat» (d apprenti et d ignorant) hartua izatea (244), desenkusatzen da esanez 1899an utzi zuela Euskal Herria eta Ipar Afrikan hogei
|
urtetik gora
egin ondoren itzu li zela 1945ean, eta etxeratzean minez ikusi zuela euskara nola ari zen galtzen eta mugak zenbat bereizten zituen Iparraldekoak eta Hegoaldekoak, zenbait kasutan Sabino Aranaren izena ez ezagutzeraino. Honek, bere azken arrapos tuan, hasieran botatzen die bere ziztakoa:
|
|
|
Zoritxarrez hogeitamabi
|
urte
itxaron izan behar izan zuen hizkuntzaren Akademiak sortzeko, hori bai, Sabinok iragarri bezala, lau diputazioen babes pean. Historiaren Akademiarik ez zen eta, ez da sortu, ez Artiñanok nahi zu en Akademia bikoitzarekin ez bestela.
|
|
|
|
Urteak
geroago, 1940ko azaroaren 30ean, Londresen, nire ustez Euskal Gobemu gizonik hoberenetarikoa izan den Manuel Iruxok, aurkeztutako Eus kal Errepublikaren Konstituzioak (lbarretxeri plana egin diotenek ezagutu ote dute aurreproiektu hori?) 37 artikuluan honako hau dio:
|
|
|
Ez zen igarle izan lekeitiarra, zeren eta hamazazpi
|
urte
geroago sortu baitzen eta bera izango zen lehen burua. Are gehiago, Euskaltzaindiaren 8 Ba tzarrean, Bilbon, 1920ko urtarrilaren 15ean, 6 erabaki legez hau agertzen da:
|
|
|
Nafarroan, zeinek 1841etik, etenik gabe, Foru Diputazioa gorde den, berorren indarraz baliatu da mende eta er dian eskubidea herri erakundetze bat ez izateko, are gutxiago, lauen artekoa. Batzar Nagusien bersortzea ez zen gauzatu 1979.urterarte, zeinetan Ahaldun edo herri ordezkari hautatua izateko zoria izan nuen eta Jose Mari Makua, Ahaldun eta Diputatu Nagusi, berari Gemikako Batzar Etxean esan nion mo duan, Fidel Sagarminagaren ondorengo ehun
|
urte
geroago, Sagarminaga foru zale liberal eta «euskalerriako»aren esaldi ez hain ezaguna oroituz:
|
|
|
Batzar agiriok kronologikoki liburu bildu ma legez atera, salgai jarri banaketa eta guzti. Ehun
|
urte
geroago, oraintsu hasita egon arren, burutu gabeko lan bat da. Gure historia ikerketak beste emaitza bat izango zuen, proposamen zuhur hori aurrera atera bazen. lkerke tetarako argitalpenei balio handia ematen ziola bistakoa da, nahiz eta, orain dik, 1+ D, askorentzat gai teknikoentzat bakarrik egon.
|
|
|
Orain ehun eta bost
|
urte
justu Miñoien, alegia, Foralen erakundeari
|
|
|
Tartean Moyano legea bazebilen mende erdiko kalteak egiten estatu zentralizatu baten, irakaskuntzako hiru mailetan euskara, kata lana eta galegoa baztertuz eta maisuen izendapenak ere, gure kasuan, Valla doliden egiten ziren gaztelauen mesedetan. Hogei
|
urte
geroago, haren ando rengo Landeta eta Eleizaldek, «Bizkayaren auzo ikastola» delakoak martxan jarriaz eta Zomotzan Maisu Eskola sortzeko egitasmoa, gauzak bideratzen hasi ziren. Diputazio aldaketak eta Primo Riveraren Diktadurak zapuztu zi tuen asmo horiek.
|
|
|
Folklorean ere nazio erakundetze asmoa igartzen zaio, hala nola konpa ratzen badugu Durangoko Euskal Jaietan
|
urterekin
ikasteko ega rri biziz egon baitzen jai horietako lehiaketa eta Bizkaiko folk lorearen abolinaz:
|
|
|
«Uste edo gogai onekin, 1902
|
urtian
, barriro espetxian egualarik erexerkixa idatzi eban. soñuegaz abestutako egin eban, geroago, bera il da gero Zabala' tar Kelda eresgilliak eresija atondu eban> >.
|
|
|
Sabino Aranak nondik atera zuen argi dago, 1886
|
urtean
, lau herri horieta koei (Garai, Berriz, Abadiño eta lhurreta) hasierako «Agintarien dantza> > deitzen dugunarengandik, hain zuzen> >.
|
|
|
|
Urte
gutxi geroago Donibane Lohizuneko La Tradition Basque izeneko jaialdiez iritzi oso kritikoa izan arren, hara gure eramatearen al de agertzen da Bizkaiko eta Lapurdiko tradizioak trukatzeko. Segurutik, han ez zelako izan, ez zen enteratu nola Adema «Zaldubi» kalonjeak, lehendabi zikoaz, «Zazpiak Bat> > en aldeko ohiua bota zuen Donibanen eta A. Villasan tek dioen legez:
|
|
|
1902
|
urtean
:
|
|
|
Eta hemen ere, dakusagunez, zozoak beleari ipurbeltz. Izan ere, aipaturiko zinegotzi horren ideologiakoek askoz ere gero ago eta lasai aski el Dia de la Raza jarri zutela kontuan izanda, ez dirudi Sa binoren jarrera bereziki gaitzestekoa zenik, gure foru Iegislazioa galtzean Biz kaiko erakundeetara hable en cristiano esaka zetozen administrazio eta irakaskuntzako funtzionario kanpotar eta inperialisten aurka,
|
urteak
pasa aha Ja, orduko testuingurua aldatzean, haren hitzak, Iekuz eta tokiz kanpoan, maiz gogorregi irudi dakizkigukeen arren. Edonola ere, ez ziren gozoagoak izan, dakigunetik, Rizal filipinarrak edo Marti kubatarrak espainol okupatzaileen kontra esandakoak.
|
|
|
Ondokoei egokitu zaigu berak proposa turiko bidea arteztu, birrnoldatu eta hobetzea, gure atzetik datozenek gurea zu zenduko duten bezalaxe, baina beti ere haren lana kontuan izanda, hark azpi marraturiko hutsuneak konpontzea helburu. Edonola ere, ene ustez, ez orduan, ez eta geroago ere euskaraz ezertarako arduratu ez zirenen jarraitzaile ideolo gikoak ez dira nor noiz eta orain, ehun
|
urte
geroago, Aranaren akatsak dema gogikoki salatzen jarduteko.
|