|
2003
|
|
|
Era horretara, Iztuetak 511 orrialdetako liburua osatu zuen. Liburua
|
hiru
ataletan dago banaturik: lehenean Tubal Gipuzkoara nola heldu zen azaltzen da; bigarrenean Gipuzkoako (XIX. mendeko) geografia dakar:
|
|
|
Edozein kasutan, historia bertsotan idazte honek, Agirreazkuenagak aipatu izan duen auzi bat dakarkigu gogora. XIX. mendean, erdaraz, euskal iraganaren gaineko
|
hiru
diskurtso mota nagusi bereizi ziren: indarrean zegoen ordenamendu juridiko historikoarena (hots, foru erregimenarena), literatura historikoarena eta zientzia historikoena.
|
|
|
indarrean zegoen ordenamendu juridiko historikoarena (hots, foru erregimenarena), literatura historikoarena eta zientzia historikoena. Antzinako Erregimenean
|
hiru
diskurtsu mota hauek aski nahasiak ibili ziren, eta gerora ere elkar eragiten segitu dute. Baina, erdaraz behintzat, XIXan zehar, literatura legendariotik bereiztea lortu zuen zientzia historikoak100 Aldiz euskaraz, ikusi dugunez, forma literarioei lotuta ageri zaizkigu historiaren inguruan gorde diren testu apurrak (bertsoak); are Iztuetaren kondaira, prosan idatzia izan arren, zenbait mitori lotua ageri da (Tubalismoa etab), literatura historikotik banatzea guztiz lortu gabe.
|
|
|
Etxeberri Sarako medikuaren Eskuararen hatsapenac argitaratu gabea (XVIII. mende hasieran), Egiategi zuberotar irakasle filosofoaren euskal historia orokor proiektu gauzatu gabea (XVIII. mende amaieran), Iztueta gipuzkoar funtzionarioaren Guipuzcoaco Provinciaren condaira (1847an argitaratua), eta Hiribarren lapurtar apaizaren poema historikoak mende beraren erdialdean (1853an argitaraturiko Eskaldunak nabarmenduz). Ohargarria da lau autore hauetatik
|
hiru
laikoak izatea, eta guztiek ere euskaldun herritarren irakaskuntzaren inguruko kezka izatea. Pentsa daiteke euskarazko hezkuntza interesatzen zitzaien heinean, historia formazio zibil horren parte gisa ikusiko zutela, eta hortik euskarazko historia lanak idazteko beren proiektuak.
|
|
|
Jada definizioren bat azaldu bazaigu ere, ikus dezagun zehatzago historiografia hitzaren esangura. Berba honek, gutxienez
|
hiru
adiera ditu. Lehenik, historiografia, historiaren idazketa?
|
|
|
Gure ikergaia beraz euskarazko letren ardatzak eta historiografiarenak bat egiten duten puntuan kokatutzen da. Bi ardatz horiek kontuan izanik,
|
hiru
epealdi nagusi bereizi ditugu euskarazko historiografian:
|
|
|
|
Hiru
epe nagusi horien xehetasunak eta zergatiak, bakoitza ikusi ahala zehaztuko dira hobeto. Artikulu honetan, lehen epea aztertzera mugatuko gara, aurrekariena.
|
|
|
piperrautsa (asko, 11 egunetatik 10etan erabiltzen zen), ziapea, azafrana, saltsa eta resalca(? 18). Arrautzak, Erdi Aroko dietan arruntak ziren (gehienbat beste gauza batzuk prestatzeko), baina ez dira aipatzen, bidaian
|
hiru
egunetan egon baitziren, beraz, ez ziren hain ohikoak eta legatzaren prezio antzeko izango zuten (nahiko garestiak). Gazta, batean ageri da soilik (baina kontuan hartzekoa da abuztua zela).
|
|
|
XVII bukaeran prezio kuriosoak ageri dira elikagaietan, arrainak, amuarrain, aingirak, barboak, sardinak, legatza, izokina? (izokin libra erreal eta erdian zegoen, eta sardina
|
hiru
erreal baino gehiagoan).
|
|
|
Antonek (Anton, 1991), 1803ko dokumentu bat erabiltzen du Antoñanako famili xehe batek egunero jaten zuena agertuz:
|
hiru
janari egiten zituzten; goizean berakatz zopa olio edo gantzez (diruaren arabera), eta lan handiko egunetan tortilla bat, txerriki apur bat, sardinak edo arrautza egosiak gehitzen zitzaizkien; eguerdian eltzekoa, urdaia, zezina edo txorizoa, bababeltz lehortuekin, zalkearekin, babekin, potxekin edo barbantzuekin; gauez berdina, lekari freskoekin eta barazkiekin (aza, arbia, txiribia, etab.). Eure...
|
|
|
XVIII. mende hartan, dagoeneko, eguneko
|
hiru
janari hedatu ziren (aurrez bakarra egiten zen), baita etxerik xeheenetan ere, aipatu dugun Antoñanako familian dugu adibidea, 1803koa (Anton, 1991)?. Aberatsenek plater bat edo bi haragiz osatuak izaten zuten (behikiz eta txerrikiaz), esan bezala, eta ogiarekin (garizkoa) lagunduak.
|
|
|
35 Berez,
|
hiru
pertona izendatuak daude, baina testuak horrela dator, lau direla esanez aurkezpenean.
|
|
|
Euskal Herrian gozogile (konfiteroak), okin eta pastelero
|
hiru
lanbide ezberdinak izan dira. Gozogileek kandelak, txokolatedun gozo guztiak (bizkotxoak barne) egin izan dituzte.
|
|
|
|
hiru
xigorgailu (tostaderos)
|
|
|
Ogiaren erritua egiten zen: moztutako ogiaren lehen zatia
|
hiru
ardo tantekin busti ondoren Gabon Zahar gaura arte mahai azpian gordeta edukitzen zen. Afarietan mahai gainean jartzen zen, eta Gabon Zaharretan ateratzen zuten, eta familiartekoen artean banandu, jateari ekinez, familiakoek nahiz beraien animaliek amorrua izeneko gaixotasuna ez harrapatzeko.
|
|
|
Woolf-ek egindako sailkapena jarraituz
|
hiru
pobre mota zeuden (Woolf, 1989), hiriaren egoeran:
|
|
|
Indioak lan gogorra egitera ez zeudenez ohituta, irtenbide bezala, Mendebaldeko eta Ekialdeko Afrikako kolonietatik esklabo beltzak inportatzeari ekin zioten. Esklabo beltzek
|
hiru
abantaila zituzten: langile onak zirela; klima tropikalari ohituta zeudela eta tropikoko gaixotasunen aurrean inmunizatuta zeudela.
|
|
|
XVI. mende bukaeran Miguel de Baeza k, XVII.eko hasieran Montiño k11 eta XVII. mende erdialdera Juan de la Mata k12 azukre gorria, zuria eta errea aipatu zituzten haiek idatzitako liburuetan.
|
Hiru
egile horien gozogintzari buruzko idazkiak klasikoak kontsideratuak daude. Azukre gorria eta boladuen artean ezberdintasunak daude (azukre gorria da, azukre zuriak karamelu puntua hartzen zuenean, eta sutatik kanpo esponjatzen zen berberi edo limoi zukuarekin).
|
|
|
Teak
|
hiru
aldi eduki zituen:
|
|
|
Gero, Ingeba, Iker, Gordailu, Etor, Jakin, UZEI, UNED eta EUTGna, besteak beste; eta Arteari eta Geografiari buruzko zenbait hitzaldi eman ziren. Arratsaldeetan, aldiz,
|
hiru
mintegi antolatu ziren, BBBn (Batxilergo Bateratu Balioanitza) eskaintzen ziren Historia, Geografia eta Artea nola irakatsi lantzeko. Ikastaroen helburu nagusiak arlo horietan honako hauek ziren:
|
|
|
1983an ez zen ikastarorik eman eta hurrengo urteetan 6 hitzaldi solte, gehienak ikerketa lanekin lotuta.
|
Hiru
dira hutsunea azaltzeko argigarri zaizkigun arrazoiak. Alde batetik, sailaren barruan ikertzaileek hartutako pisua, ondorengo urteetan mantendu dena, irakaskuntza ertaineko irakasle eta bestelako pertsonen kaltetan.
|
|
|
Produkzio idatzia bultzatzeko ezintasuna da, dena den, talde horren hutsune nabarmenena: hitzaldi sorta zabalak, 300 saio baino gehiago, ez du bat egiten garai berean argitaratutako liburu kopuruarekin, monografia pare bat eta
|
hiru
ikastaroen hitzaldiak jasotzen dituzten bildumak: Historia:
|
|
|
Garaiko arte errusiarrak
|
hiru
aldi biziko ditu: iraultza aurreko garaia (abangoardiak), bitartekoa eta ostekoa (errealismo sozialista).
|
|
2004
|
|
|
Honela emigrazioaren ikuspegi zabalagoa eskura daiteke, eta fenomeno honetan jazo diren aldaketak ere errazago ikusiko dira. Bartolome Tatavull Estradari6 jarraituz ikertateari dagozkion emigrazio etapak
|
hiru
alditan banatu ditut:
|
|
|
Prozesu historiko honetan barneraturik, Hernaniko industrializazioa aurkitzen dugu, ondorengo orrietan azalduko dudana. Honetarako nire azalpena
|
hiru
ataletan banatuko dut. Lehenengoan, nekazaritzaren garrantzia galtzea izenburupean, industrializazioaren aurreneko epealdia aztertuko dut.
|
|
|
Bere lanik ezagunenetakoa Sacco eta Vanzetti ren pasioa da. Hogeita
|
hiru
zatiz osatutako mural bat da eta justizia federalari kritika egiten dio. Nicola Sacco eta Bartolomeo Vanzetti anarkista italiarren auzia jasotzen du, beraiek burutu ez omen zituzten delitu batzuengatik 1927an exekutatuak izan zirenak.
|
|
|
Bigarren Mundu Gerrarekin Lange k berriro ere gizartearen aldaketak eta mugimendua jaso zituen. Pearl Harbour gertatu eta
|
hiru
hilabete geroago Roosevelt-ek amerikar japoniarrak Hegoaldean kontzentrazio esparruetan sartzeko agindua eman zuen eta hortik gutxira U.S. War Recolation Agencyk (1942) (AEBko Gerrako Berkokatze Agentzia) Lange kontratatu zuen auzo japoniarrak, esparruko harrera zentroak eta instalazioak erretratatzeko. Alde batetik ausardia eta dignitatea eta bestetik atxiloketen duintasun eza biltzen zituen bere argazkietan.
|
|
|
Azkenik, 1942an Office of War Information (Gerra Informazioko Bulegoa) bihurtu zen.
|
Hiru
erakunde hauetan argazkilaritza proiektua mantendu zen eta bilduma oso bat gordetzen da. Amerika amerikarrei erakustea zen helburua, biztanle guztien laguntza beharrezkoa zelako eta argazkien bidez jendearen begiak irekitzea bilatzen zen; New Deal aren aldeko propaganda modu bat bezala ikus daiteke.
|
|
|
Azken
|
hiru
ahapaldietako informazioa: http://memory.loc.gov/ammem/fsahtml/fabout.html.
|
|
|
1936an Evans-ek Fortune aldizkarirako enkargu bat onartu zuen FSAren baimenarekin. Evans-ek eta bere laguna zen James Agee idazleak
|
hiru
hilabete pasa zituzten Hale County n, Alabama, nekazari maizter familia batzuekin erreportaia bat egiteko. Azkenean artikulua ez zuen Fortune k argitaratu, baizik 1941ean Let Us Now Praise Famous Menen (utzi orain gizon famatuak goresten) atera zen.
|
|
|
Ameriketako Estatu Batuek sekula bizi izandako depresio okerrena izan zen, biztanle askorengana iritsiz eta denbora luzean iraunez. Ondorengo
|
hiru
urteetan ekonomia beheraka joan zen eta suspertzea oso geldoa izan zen; hamarkada bat igaro zen oparotasuna berreskuratu arte.
|
|
|
Hileetan zehar irabazitakoa ordu gutxi batzutan desagertu egin zen eta inbertsore txikiek eta handiek porrot egin zuten. Ondorengo
|
hiru
urteetan prezioak jaisten jarraitu zuten.
|
|
|
Zentzu horretan euskal ikuspegiak, bere
|
hiru
elementuekin, ez du inondik abiapuntu hertsirik markatzen: ikergai izan behar duen lurraldea, kontuan hartu beharreko giza komunitatea eta presente eduki beharreko hizkuntza seinalatzera mugatzen da, gainerakoan orientabide gehiago markatu gabe.
|
|
|
Egun Euskal Herrian dauden
|
hiru
eremu politiko administratiboen ereduak (EAE, Nafarroa, Iparraldea) lehenago historiaren arlo batzuetan suma daitekeen joera hirukoitz hori reifikatzera daramatza historialari batzuk, ahaztuz egun bezain markatua sekula ez dela izan tripartizio hori. Hego Euskal Herrira mugatuz Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa artean, adibidez, iraganean antzekotasun eta harreman instituzional handixeagoak zeuden Nafarroa Garaiarekin baino, bai, baina hiru probintzien arteko lotura ez zen inondik egungoa bezain sendoa, eta halaber Nafarroa Garaiaren urrunketa beste probintziekiko sekula ez da egun bezain markatua izan.
|
|
|
Egun Euskal Herrian dauden hiru eremu politiko administratiboen ereduak (EAE, Nafarroa, Iparraldea) lehenago historiaren arlo batzuetan suma daitekeen joera hirukoitz hori reifikatzera daramatza historialari batzuk, ahaztuz egun bezain markatua sekula ez dela izan tripartizio hori. Hego Euskal Herrira mugatuz Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa artean, adibidez, iraganean antzekotasun eta harreman instituzional handixeagoak zeuden Nafarroa Garaiarekin baino, bai, baina
|
hiru
probintzien arteko lotura ez zen inondik egungoa bezain sendoa, eta halaber Nafarroa Garaiaren urrunketa beste probintziekiko sekula ez da egun bezain markatua izan. Beraz kontu eduki behar da, bestela oso erraz aditzera eman daiteke EAE eta Nafarroa egun bi autonomi erkidego badira sakoneko arrazoi historikoengatik dela, ene ustez, aurrekariak aurrekari, askoz gertukoagoa den espainiar Trantsizioa egin zen moduak finkatu zuenean ekidinezina ez zen bereizketa hori.
|
|
|
Hasteko, lurraldetasuna bezala, egundik erabaki dugu berau historian bilatzea, eta izatez nahasgarria da behinolako mintzaira izen horrekin identifikatzea: hola egia da euskararen jatorriak Pirinioen mendebaldeko inguruan kokatu direla gutxienez azken
|
hiru
mila urteotan; baina, aldi berean, zehaztu beharra dago denbora horretan gure hizkuntza, munduko mintzaira guztiak bezala, etengabeko eboluzioan egon dela, eta horrek esan nahi du erromatar garaiko, euskara, egungo euskararekiko, gaztelania edo frantsesa latinarekiko bezain desberdina dela.
|
|
|
Beraz euskal subjektuak euskarari, euskaldunei eta Euskal Herriari egiten die erreferentzia. Hortaz euskal historiak
|
hiru
elementu horiek hartu ditu aintzat. Elkarri lotuta daude hirurak, baina ez dira hertsiki elkartrukagarriak.
|
|
|
Hortaz euskal historiak hiru elementu horiek hartu ditu aintzat. Elkarri lotuta daude
|
hirurak
, baina ez dira hertsiki elkartrukagarriak. Izan ere, posible da hiru horietako bakarra hartzea kontuan besteak ahaztuz.
|
|
|
Elkarri lotuta daude hirurak, baina ez dira hertsiki elkartrukagarriak. Izan ere, posible da
|
hiru
horietako bakarra hartzea kontuan besteak ahaztuz. Adibidez, historia aztertzen ahal da soilik Euskal Herriaren lurraldetasun irizpidea segituz, eta aldiz euskararen gorabeherei jaramon berezirik egin gabe, edo munduan barreiatu diren euskaldunak ahaztuz.
|
|
|
Edo, alderantziz, euskararen eta bere hiztunen historia osa daiteke, Euskal Herriko gainerako giza taldeak aipatu gabe. Beraz, euskal dimentsioa bere osotasunean hartu nahi bada, Euskal Herria, euskara eta euskaldunak,
|
hirurak
bildu dira.
|
|
|
Euskal Herria ren erabilera orokor honen lehen lekukoa dugu Joan Perez de Lazarraga arabarra (1564 inguru).
|
Hirutan
aurkitzen da haren eskuizkribuan eusquel erria[...]
|
|
|
Azken finean Euskal Herria, munduko beste hainbat toki bezala, bai itsasoz zein lurrez, auzoko zein urruneko herrialdeekin harremanetan egon izan da, eta euskal historia ezin uler daiteke lotura horiek aipatu gabe. Nolanahi ere, abiapuntua (ez helmuga)
|
hiru
osagai horiek (euskara, euskaldunak eta Euskal Herria) izan dute.
|
|
|
Euskal historiaren inguruan makina bat sintesi lan aurki daitezke, nahiz guztiek ez aztertu eremu berbera, eta gutxik izan kontuan goian aipatu ditudan euskal subjektuaren
|
hiru
osagaiak. Esan beharra dago, gainera, orain arte ez dela idatzi, nolabait kanonikoa dei daitekeen euskal historia lanik:
|
|
|
Beste bi ikastola ireki zituzten nafar abertzaleek, Iruñean eta Lizarran, euskara ia galduta zegoen eskualdetan hain zuzen. Gerra hastean,
|
hirurak
amaiera berdintsua izan zuten: karlistek itxi zituzten.
|
|
|
Militarrak, Espainiako historian hainbat alditan egin duten bezala, gobernua aldatzeko altxatu ziren, baina altxamendua gerra zibil odoltsu eta errukigabea bihurtu zen.
|
Hiru
urtez gerrak Espainiako toki guztietan izan zuen eragina, zuzenean edo zeharka. Baztanek, nahiz eta frontea urrun izan, gerra zeharka jaso zuen.
|
|
|
Hori udaletxeak erabakitzen zuen. Libratzeko
|
hiru
arrazoi izaten ziren: inutil total izatea, expedido por el Ayuntamiento edo errekluta berriaren aurretik bere bi anaia borrokan izatea.
|
|
|
Ekintza zuzenena Aran haranaren inbasioa izan zen. Helburu hau bete baino lehen, iraila eta urrian, beste gerrillari unitate batzuk Nafarroan, Gipuzkoan, Huescan eta Gironan sartu ziren;
|
hiru
mila gerrillarik parte hartu zuten. Operazio hauek etsaia nahastea zuten helburu.
|
|
|
Horrela Baztananen, urriaren 18 eta 22an makien bi talde atxilotu zituzten tropa frankistek: lehenengokoak
|
hiru
izan ziren, eta Belate mendatean harrapatu zituzten Regimiento de Infantería América N° 66 ko soldaduek. Beste taldean hamabi gerrillari atxilotu zituzten Frantziara itzuli nahian zebiltzala.
|
|
|
Kintoak, eta errepuplikarrak nahasturik zeuden, baina errepublikar asko, beraien bizitzarekin nazkatuak zeuden. Hauek gerran egondakoak ziren, kartzelatik pasatutakoak bizpahiru urtez, gero lan batailoietan egonak eta azkenik berriro
|
hiru
urtez, zerbitzu militarra egitera behartuak. Soldaduen urduritasunak eta askoren esperientzia faltak, egoera bitxiak sortu zituen.
|
|
|
Eskuindarrek botoen %61 lortu zuten. EAJak botoen %21 eta errepublikar sozialistek %0 bitartean3 Aipatzekoa da, EAJ alderdiak
|
hiru
kide udal batzarrean sartu zituela eta gainera bat alkate izendatu zutela. Ignacio Iturria Baztan Buru Batzarreko lehendakari ohia zen eta alkatetzara heldu zen, zeren haraneko zinegotzi eskuindarren artean ideologia ezberdinetakoak eta independenteak zeuden, Eskuindar Blokearen gailentasunari aurre egin nahi ziotenak.
|
|
|
Goarnizio hauek zaintzen zituzten soldaduak oso kondizio txarretan zeudenez, gogo gutxi zeukaten. Gainera, soldadu askok ezkertiarrak izateagatik (desafectos al regimen)
|
hiru
urteko zerbitzua bete behar zuten zigor gisa. Mendietan, militarrek metrailadore habi isolatuak alde guztietatik eraiki zituzten, eta patruilak ibiltzen ziren alde batetik bestera.
|
|
2005
|
|
|
Hamar mailetako hierarkia bertikala ezarri zen, ordezakari nazionaletik, gorengo mailan, kide arrunteraino zihoana. 17 urtetik beherako partaideak
|
hiru
taldetan banatu ziren: –margaritas?
|
|
|
lehen hilabetean, formakuntza teorikoa burutzen zen, nazional sindikalismoa eta Estatuaren egiturak lantzen ziren; hurrengo bi hilabeteetan, hezkuntza lantzen zen,. Escuelas del Hogar? delakoetara joan behar zirelarik jostea, sukaldaritza, puerikultura, etab. ikastera; azken
|
hiru
hilabeteetan, prestakuntza, burutu behar zuten, haurren jantokietan, tailerretan, ospitaleetan, etab. Horrekin batera, kirol ariketak egin behar izaten zituzten, normalean, gimnasia.
|
|
|
sortu zen. Bertan,
|
hiru
hilabetetako formakuntza jaso ondoren aipatutako gaiak jorratzeko Espainiako herrietara joaten ziren emakumeak zeuden. 1940an sortu zen talde hori, eta gerra-ostean paper aipagarria bete zuen.
|
|
|
erakundea berragertu egin zen, bai Espainian eta baita erbestean ere. Espainian 1933an jaio zen erakunde hori berriro martxan jarri zen talde txikietan antolatuz (bi edo
|
hiru
emakume) eta lehen unetik, emakume horiek borroka klandestinoan konpromezu handia hartu zuten: lehen protesten bultzatzaileak izan ziren, azoketan emakumeak orientatzen zituzten, ematen ari zen errepresio egoera azaldu eta zabaltzen zuten, etab.
|
|
|
Bukatzeko, Zamanillo zer nolako ikerketa egiteko gai da euskara gutxi ezagutzeaz gainera, euskara benetan
|
hiru
hizkuntza direla eta elkar ulertzeko ez dutela balio esaten duenean. Berari euskara hizkuntza erabat arrotza zaion arren, ikerketa honetarako ez du apurrik ere ikasi, eta den dena 1905eko Azkueren hiztegiarekin konpontzen du (nahiz han ez den berak dioena esaten):
|
|
|
Bere lan biek52 oihartzun handia izan dute zenbait egunkaritan nahiz eta akats mordoa duten. Egia esan bere teoria euskoiberista beste
|
hiru
euskoiberistek baino hobeto planteatua dago, baina hala ere bere lanak balio eskasa du eta aisa errefusa daiteke.
|
|
|
Adib. Mitxelenaren Fonética histórica vasca argi dago ez duela irakurri, eta Tovar-en lan batzuk aipatuta badatoz ere, Roman del Cerro-rentzat oso aproposa zatekeen Mitología e ideología de la lengua vasca (Tovar, 1980) liburuaren aipurik ez dago. Gainera historiografikoki atzeratuta dago, aipatuta datozen lanen
|
hiru
laurdenak gutxienez 80ko hamarkadatik atzera kaleratuta baitaude63.
|
|
|
Azaila ko elebidunaren gainean Bergua k egindako ikerketaren gainean
|
hiru
kritika nagusi egin daitezke:
|
|
|
da epigrafikoki dokumentatuta dauden dozena erdi hizkuntza baino gehiago egongo zirela penintsulan garai horretan, baina arrazoi sozio-linguistikoengatik, bakar batzuen aztarnak soilik geratu direla. Erromatarrak heldu aurretik prestigiozko hizkuntza iberiera izango zen, tradizio idatzi garrantzitsua zuelako(
|
hiru
idazkera ezberdinetan baitago dokumentatuta). Bestalde De Hoz i jarraituz iberiar onomastika prestigiozkoa izango zen:
|
|
|
Zonalde ez indoeuroparrari dagokionez, hizkuntzarik garrantzitsuena duda gabe iberiera da,
|
hiru
idazkeretan aurkitzen dena: signario indigenaz, gutxiagotan greziarrez eta latindarrez.
|
|
|
96 Aitzineuskararen ezaugarri fonetikoak berreraiketaren bidez hauek lirateke:
|
hiru
irekidura gradu eta bost bokaletan oinarritutako sistema, kantitate ezberdintasunik ez dago; semikontsonanteak badaude/ j/ eta/ w/ baina aurreko bokalen eratorri bezala;/ m/ rik ez; hitz hasieran sekula ez/ r/ rik; bi ziztukari bereizten dira;/ p/ rik ez dago; kontsonante fortes eta lenes bereizten dira... (ikus Michelena, 1976 eta Gorrochategui & Lakarra, 1996:
|
|
|
Zamanillo ren irakurketa guztiak Cogul eko aitzulo batean aurkitutako ustezko elebidun batean oinarritzen dira.
|
Hiru
zatiek osatzen dute eszena: batetik goiko aldean eta lerro bihurretan iberierazko grafito luzea legoke, bestetik beheko aldean irudi neolitiko bat, gizakiak zein animaliak eskema berean, eta azkenik erdialdean baina eskumarantz, irudizko eskemari gainjarrita, latinezko inskripzioa.
|
|
|
Laburtuz, tubalismoan
|
hiru
gai nagusi agertzen dira: a) antzinatasuna, hizkuntzarena eta biztanleena, b) garbitasuna, biztanleena, inoiz inorekin nahastu gabe, beraz odol, hizkuntza zein erlijio mailako garbitasuna defendituz, c) noblezia, aurreko ezaugarrien ondorioa.
|
|
|
Paneuskaldentze honek hidronimian agertzen da, adib. Siberian euskal hidronimian. Era berean, Agirre euskoiberista ere bada, tartesiarrak iberiarrak direlako eta iberiarrak euskaldunak,
|
hiru
hitzok etimologia euskalduna dutelako. I. Agirreren liburua XXI. mendeko atarian kaleratzea zientzia fikzioa dirudi.
|
|
|
Tovarek esaterako, euskara eta beste zenbait hizkuntzen antzekotasunak ehunekotan eman zituen. Adib. euskara eta beste
|
hiru
hizkuntza kaukasiarrekin eginiko kalkuluak emaitza hauek lortu zituen: % 5,37 euskara avar artean,% 7,52 euskara zirkasiera,% 7,52 euskara georgiera.
|
|
|
Lan hau Eusko Ikaskuntzaren 1998/ 1999 ikasturteko Jakitez gradu ondokoan idatzi genuen, J. Gorrotxategiren zuzendaritzapean. Ondoren Euskonews&Media aldizkari elektronikoan
|
hiru
orrialdeko laburpena kaleratu zen3, baita gaztelerara (zoritxarrez) itzuli ere (aldizkariaren kabuz). Holako gai batek euskaraz zein gazteleraz ez baitu oihartzun berdina izaten.
|
|
|
104 Era berean ez da kasualitatea Valentzian
|
hiru
belaunaldi desberdinetako egileak euskoiberismoaren alde egotea Beltran, Fletcher eta Roman del Cerro.
|
|
|
Eta esaten duzu: ba
|
hiru
karlistadatan, behin ere ez ditugu osoki galdu baizik galdu ditugu, orduan, noiz irabaziko ditugu foruak. Ba seguru asko berdin.
|
|
|
Beraz, aipatzen den modura, Estatuak erabilitako biolentziak bere kotarik nabarmenenak Euskal Herrian bizi izan zituen. Biolentzia erabiltzen zuen eta duen ETA taldea, 1977an gobernuarekin akordio batetara heldu zen, zeinetan talde armatuaren
|
hiru
hilabetetako su etenaren bitartez, euskal alderdi guztien legalizazioa emango zen, preso zenbaitzuei amnistia osoa emanez. ETAk deklarazio hau sinatu zuen, ondokoa erantsiz:
|
|
|
Revista de las Provincias Euskaras, Gasteizen 1878an agertu zen. Haren sorreran
|
hiru
faktore nagusi tartekatu ziren. Lehenengo eta behin Arabako hiriburuak Seiurteko Demokratikoan() bizi izandako kultur loraldia, inertzialki Errestaurazio garaira luzatzen ari zena.
|
|
|
Laburbilduz, 1879ko abendurako, urte t, erdiz
|
hiru
tomo atera ondoren, Revista, lehen mailako kultur produktu izan gabe ere, nahiko egoera politean zegoela esan daiteke, kalitate eta harrera onargarriaz. Aldizkariak emaitza hobea lortu ez bazuen, neurri handiz kolaboratzaileen kopuru mugatuagatik eta ekimenaren pisua Herranek bakarka eraman behar izateagatik izan zen.
|
|
|
jabeak («propietarios» 24 pertsona), merkatariak (8), legegizonak (8), katedradunak (7), fabrikanteak (3), idazleak (3), enplegatuak (3), militarrak (3), farmazilariak (2), apezak (2), bankariak (2), zurginak (2), irakasleak (2), liburudendaria (1), politikoa (1), tipografoa (1), «fondista» (1), tren geltokiko burua (1), lizentziatua (1), pintatzailea (1), hileapaintzailea (1), jostuna (1), argazkilaria (1), bolboragilea (1) eta injinerua (1). Euren artean andrazkoak
|
hiru
dira (bi jabe eta merkatari bat). Partikular horiei elkarte edo erakundeen harpidetzak gehitu behar zaizkie:
|
|
|
Sei hilabeterik behin, 12 alerekin bada, tomo bat osatzen zen, 300 orrialdekoa. Hortaz 1878 artean
|
hiru
tomo bildu ziren.
|
|
|
Orain kolaboratzaile eta Revista n agertu ziren autore guztien ezaugarri komunak aztertuko ditugu. Orotara, «idazle pasiboak» ere kontatuz, ia ehun idazleren sinadurak (94 zehazki) agertu ziren Revista n honek iraun zuen
|
hiru
urteetan. Euretako sei emakumezkoenak.
|
|
|
Oinarrizko
|
hiru
atal hauen (poesia, prosa, kritikak) kuantifikazio saio bat eginez, esan Revista de las Provincias Euskaras ek poesiak argitaratu zituela gehienik (ia hirurogei lan), nahiz eta prosazko literatur lanek (hogei bat narrazio), orritan espazio handiagoa bete. Honi dozena bat literatur kritika erantsi behar zaizkio.
|
|
|
|
Hiru
artikulu Manuel Iradier arabar esploratzaileari zor zaizkio. Interesgarriak dira garaiko mentalitate inperialista agertzen dutelako.
|
|
|
Lehenago El Ateneo aldizkarian bezala, 1879 urtetik Revista n ere, latina, gaztelania zein erretorika eta poetika institutuetan irakasteko programa berriak proposatu zituen. Horren haritik zenbait entregatan zatituriko
|
hiru
artikulu agertu ziren. Proposamen hauei egunkari batean emandako erantzunari, berrerantzuten zion Apraizek «una polémica literaria» artikuluan.
|
|
|
Cesareo Martinez eta Manuel Baroja, Academia Alavesa de las Ciencias de la Observación elkarteko kideek Arabako landaredia katalogatzeko aurkeztutako proiektua. Teknologia eta injinerutza gaiez
|
hiru
artikulu ditugu, nabigazio kanaleez bata, Bilbo eta Gasteiz arteko trenbideaz bestea, eta arabar hiriburua urez ornitzeko arazoez hirugarrena. Formalki literatur generokoak diren bi istorioek ere, gorago aipatu ditugun E. P. R.ren narrazioek alegia, teknologi gaiez dihardute.
|
|
|
Jada bagenekizkien
|
hiru
gauza baieztatzen zaizkigu: oro har, aldizkariaren bizitza osotasunean hartuz, Revista euskal gaien inguruko aldizkaria izan zela; euskal gaiok erabat nagusi izan zirela aldizkariaren Gasteizko aldian; eta 1880tik espainiar gaiek Euskal Herrikoek adinako protagonismoa eskuratu zutela.
|
|
|
Lehen sei hilabeteetan genero honen baitan sar daitezkeen
|
hiru
artikulu baino ez ditugu topatu; bata Gasteizko feriei buruz Herran berak idatzia; beste bat anonimoki Gipuzkoatik igorria Zubietako lore jokoen berri emanez; eta azken bat, «crónica euskara» izenburua aurrenekoz darabilena, eta laburki lau euskal probintzietako albiste sakabanatuak jasotzen dituena.
|
|
|
Gasteizko etapan, gorago aipatu ditugun gutunez gain ez zen euskal probintzietako kronika gehiagorik agertu, Academia Cervántica ren jarduera bat ez badugu behintzat hemen kontatzen. Madrilgo aldian, aurreneko
|
hiru
lau aleetan Ladislao Velasco-renak omen diren «crónica del país euskaro» bi eta «Enei» batek sinaturiko artikulu bat (Donostiako musika kontzertu batzuez) baino ez ziren azaldu. Laugarren zenbakitik aurrera ez zen Euskal Herriko kronika gehiago agertuko.
|
|
|
Lan hau jatorriz Eusko Ikaskuntzaren Jakitez gradu ondoko kurtsorako idatzi zen 1998/ 1999 ikasturtean, J. Agirreazkuenaga zuzendari izanik. Hala ere, egundaino ez da argitaratu, salbu
|
hiru
orrialdeko laburpen bat Euskonews & Media aldizkari elektronikoan1.
|
|
2006
|
|
|
Bigarrenik, Estrabonen testigantza dugu. Kantauriarren mugatik Pirineo arteko eremua, kantauriar gerrateen ostean Hispanian gelditu ziren
|
hiru
legatuetako baten ardurapean zegoela eta legatu horrek lejio bat bidaltzen zuela adierazi zuen Estrabonek. Hain lurralde zabala kontrolatzeko lejio bakarra egoteak eremu honetan arriskurik ez zegoela iradokitzen du.
|
|
|
Ezagupen historikoaren oinarrian,
|
hiru
iturri mota ditugu: testu narratiboak, testigantza dokumentalak eta aztarna arkeologikoak.
|
|
|
alde batetik, kronika orokorrak izango ditugu. Batez ere, hispaniar lurraldeko kronikak dira eta
|
hiru
epealdi bereizten dira: lehen kontakizun kronistikoak (V IX. mendeak), hispaniar historiografiaren ziklo klasikoa (IX XIII. mendeak) eta gaztelar zikloari dagozkien hispaniar kronikak (XIII XV. mendeak); bestetik, kronikak partikularrak daude.
|
|
|
Gotzain hispalense honek eragin handia izan zuten kronikak eta hagiografiak, santuen bizitzak idatzi zituen.
|
Hiru
lan aipatuko ditugu: De viris illustribis, Etimologiak eta Historia de regibus Gothorum, Wandalorum et Suevorum.
|
|
|
Tropa arin, hoplita eta zaldizkoentzat lehiaketak antolatzen dituzte halaber, pugilatu, lasterketa, guduxka eta zelaiko konbaterako trebatzen. Menditarrak urtearen lautatik
|
hirutan
ez dira ezkurrez baizik elikatzen: ihartu eta birrindu ondoren, irin bihurtzen dituzte, denbora luzez irauten duen ogi moduko bat egiteko.
|
|
|
Historia Compostelanaren autoreei dagokionean, gai oso eztabaidatua izan dela esan beharra dago; hala ere, idazleak Gelmirezen oso hurbileko pertsonak izan zirela defendatzerakoan bat egiten dute ikertzaile guztiek. Gainera, gai hau aztertzen jardun duten gehinek
|
hiru
autore onartzen dituzte: Nuño edo Munio Alfonso, Santiagoko elizako altxorzaina; Hugo, Santiagoko elizako kanonigo eta arzedianoa; eta, azkenik, Giraldo edo Gerardo maisua, kanonigoa hau ere.
|
|
|
Izan ere, ahaide nagusien arteko borrokak areagotu egin ziren nagusi zen taldearen zailtasunak larritu egin zirenean, euskal nobleziako familia taldeen errenta mailak behera egin zuenean eta gizarte osoak XIV. mendeko beheraldiaren ondoriak jasan zituenean. ...ren leinuen jarduera; alderdi horiek modu jakin batera kokatuta zeuden geografiaren aldetik eta elkarren kontrako interes ekonomikoak bide zituzten, baina, aldi berean, elkarri aurre egiteko gauza ziren, bai alderdi berean eta bai leinu berean ere, dela eliza baten zaindaritza eskubideagatik, burdinola batengatik, nekazarien errentagatik, udaleko ofizioengatik, etab56 J. A. García de Cortázarrek
|
hiru
gatazka mota bereiztu zituen: lehenik eta behin, nekazarien eta nobleen arteko gatazka, nobleek nekazariei eskatzen zitzaizkien zergak areagotu zituztelako XIV. mendeko beheraldiaren aurrean; bigarrenik, nobleen eta hiribildu edo hirietako biztanleen arteko gatazka; eta, azkenik, nekazaritza giroko nobleek beraien artean zuten gatazka.
|
|
|
Gero Bordeleko Landak datoz,
|
hiru
egun nekagarriko bidea. Ondasun orotan urria da lur hau, ogirik, ardorik, haragirik, arrainik, urik eta iturririk gabea, herri gutxi dituena, laua, hareatsua, ugaria ordea ezti, artatxiki, artaxehe eta txerritan.
|
|
|
Lur honetan, Garaziko Mendietatik hurbilean hain zuzen ere, Ostabat izeneko herrian, Donibane Garazin eta Donazaharren, biziki gaitzetsi behar diren bidesari biltzaile gaiztoak daude. Erromesen bidera ateratzen dira bi edo
|
hiru
astamakilarekin, zuzengabeko zergak indarrez kenduz. Eta ibiltariren batek, eskatzen dizkioten moduan eman nahi ez badizkie txanponak, astamakilez astintzen dute eta daukan guztia kentzen diote, mehatxatuz eta barruko galtzetaraino arakatuz.
|
|
|
Izan ere hainbestekoa da bere garaiera non zerua jotzen duela baitirudi, eta igotzen duenari zerua bere eskuarekin uki lezakeela iruditzen baitzaio. Honen gailurretik Britainiar Itsasoa eta Mendebaldekoa ikus daitezke eta
|
hiru
herrialderen mugak, hain zuzen ere Gaztela, Aragoi eta Frantziarenak. Mendi honetako tontorrean Karlos Handiaren Gurutzea deitu ohi den lekua dago, Karlos Handiak, bere armadarekin batera Espainiarantz zihoala, bidea ireki zuelako aspaldi aizkora, pikotx, aitzur eta bestelako tresnen laguntzaz eta han lehenbizi jaunaren gurutzearen seinalea egin eta gero, belaunikaturik Jainkoari eta Santiagori egin zielako otoitz Galiziara begira.
|
|
|
Erroldan heroi boteretsuak bere ezpatarekin
|
hiru
kolpetan goitik behera erdibitu zuen
|
|
|
Noranahi doala nafarra edo baskoia, adarra eraman ohi du idunetik zintzilik ehiztariak bezala eta auconas, azkonak? deitzen dituen bi edo
|
hiru
jaurtigai eskuetan. Etxera sartu edo irtetean miruak bezala egiten du txistu ahoarekin eta leku ezkutuan edo bakartian lapurretan egiteko gordeta egon eta lagunei isilean deitu nahi dienean hontzaren modura kantatzen du edo otsoaren erara egiten du ulu.
|
|
|
Eskoziar jatorrikoak direla esan ohi da, hauen antzekoak baitira ohiturak eta tankerari dagokionean. Julio Zesarrek
|
hiru
herri, hots, nubiarrak, eskoziarrak eta buztandun kornuallestarrak bidali omen zituen Hispaniara zergak ordaindu nahi ez zizkiotenez herri hispaniarrak menderatzera, gizonezko denak ezpataz hil eta andrazkoak soilik uzteko bizirik aginduz. Hauek lurralde hartara itsasoz iritsi zirenean, itsasontziak apurtu eta dena suntsitu zuten suaz eta ezpataz, Bartzelonako hiritik Zaragozaraino eta Baionatik Oca Mendietaraino.
|
|
|
Goi Erdi Aro goreneko kronika historikoak ez dira gehiegi eta ez dira oso aberatsak Euskal Herriari buruzko datuei dagokionean.
|
Hiru
genero nagusi bereiztu ohi dira: bidaien narrazioak eta liburu geografikoak; gutun epistolarrak; eta, azkenik, hagiografia edo santuen bizitzak.
|
|
2007
|
|
|
Testuinguru horretan aipatu ditugun prozesuak garatu ziren. Hala ere, aniztasunean urteen bitartean
|
hiru
prozesu nagusitu ziren: paper gatzatuak Argazkigintzaren ibilbidearen hasieran, albuminak XIX. mendean zehar eta gelatina kopiak mende amaierara gehiago hurbildu ahala.
|
|
|
Irudi fotogenikoek
|
hiru
elementu behar zituzten: paper orria, sodio kloruroa (gatz arrunta) eta zilar nitratoa.
|
|
2008
|
|
|
Neurriok mugimendu bakezaletik abiatu zirela esan daitekeela dio Agirrek, baina
|
hiru
errealitate bereizten ditu: mugimenduak proposatu zuena, errealitatean lortu zena, eta azkenik herritarrek jasotakoa.
|