|
2003
|
|
|
1847 urtean Juan Ignazio Iztueta gipuzkoarraren() Guipuzcoaco Provinciaren Condaira edo Historia argitaratu zen Donostian. Liburu hau, espezifikoki eta hitzaren zentzu osoan, historia lantzat
|
har
dezakegu. Euskaraz egindako eta argitaraturiko aurreneko lan historiografiko eztabaidaezina da.
|
|
|
Alta, poemaren parte handi batean euskaldunen historia kontatzen zuen. Eta zentzu horretan, historia lantzat
|
har
dezakegu. Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezalatsu, herritar euskaldunei beren iragana ezagutarazi nahi zien.
|
|
|
Xaho zuberotarra(), errepublikar eta iluminista, euskal erromantizismoaren aitatzat
|
hartzen
da. Xahok, Anton Abadia() irlandar zuberotar zientzilariarekin batera, Études grammaticales sur la langue euskarienne idatzi zuen 1836an, zazpi uskal herrietako uskalduner?
|
|
|
eskainiz. Urte batzuk geroago, 1847an, Xahok, Henri Beltzuntzeko jauntxoarekin batera, Histoire des basques bat osatu zuen, Euskal Herri osoa, zazpi probintziekin, barne
|
hartuz
. Lan historiografiko gisa aski topikoa izan arren (kantabrismoa, iberismoa,...), Hiribarrenen lanerako erreferente izan zela pentsa daiteke (erkaketa sistematiko bat egitea interesgarria litzateke).
|
|
|
Ikusi dugunez, Iztuetak ere kontzesio herrikoiak egin zituen bere liburuan bertsoak sartzean, eta idatzi ere egin zuen kantua historiko bat, baina ez zitzaion bururatu Gipuzkoaren kondaira osoa bertsotan idaztea. Nolanahi ere, kasu bietan, eta baita karlistadako bertso historikoetan ere, irakurlego herritarrak ezarritako baldintzapenak agerian geratzen dira, soluzio gisa bertso erako forma narratiboak
|
hartzeko
joera eraginez.94
|
|
|
Txema Larreak nazionalizazio prozesu horren testigantza zabala bildu du garaiko bertsoak aztertuz. Guri dagokigun historiografiaren aferan Kubako Gerra testuinguruan (urteetan), azaldutako bertso baten adibidea
|
hartu
diogu: –Pelayo ta Anfonso, k/ zituzten [mairuak] beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe goaz gu?. 99 Beraz, bertsoen bidez, XIX. mendean herritarren artean zabaltzen ari zen euskal kontzientzia historikoa ez ezik, espainiar eta frantses kontzientzia historikoaren hedapena ere beha daiteke.
|
|
|
Gucizco andre noble Ioanna Albrete Naffarroaco Reguina Bearnoco Andre guehien &c, denari(...) Huneçaz testimoniage ekar ahal dieçaquede prinzipalqui cargu hunen
|
hartzera
incitatu ukan nautenec. Eta dena den beçala erran deçadançat, Çure verthute handiac, Andrea, eta principalqui nic orain aippatu ditudanac, bayeta orduan çure Loctenent general Agramondeco Iaunaren ezhortatione handiac, eta Belçunceco eta Meharaineco Iaunen eta cenbeit berce ene adisquideren sollicitatze ardurazcoac(...) Alabaina segur içanez ecen Heuscaldunac berce natione gucien artean ezgarela hain basa, non gure lengoagez ecin eçagut eta lauda deçagun gure Iainco Iauna(...) eta hunetacotz çu Andrea, hunez cerbitzaturen cinadela trompettabaten ançora, ceinez Iaincoac deitzen baitzaitu hala çure Naffarroaco resuman ere Satani guerla eguitera(...) 16
|
|
|
batzuek, exhortatu? izanak erakusten du Nafarroa Beherean, beste hainbat lekutan bezala, humanismoak eta erreforma erlijiosoak bat egiten zutela erro sozio-kultural jakin batekin, euskalduna edo euskaltzalea kasu honetan, erret ofizialetan, gorteetan eta gazteluzainetan gorpuztua.19 Talde sozial honek, erreferentziatzat Nafarroa (Beherea), euskalduntasuna eta kalbinismoa
|
hartuta
, narratiba bat, idazketa bat, eta historia bat sortzeko ahalegina egin zuen.
|
|
|
() izan zen diskurtso hau euskaraz gehien landu zuena. Etxeberri, Sarako Eskola baino geroagokoa bazen ere, hein handiz, haren jarraitzailetzat
|
har
daiteke (adierazgarriro, berak Axular aitortzen zuen maisutzat). Izan ere lapurtar euskaltzale honek, lehenagokoek bezala, euskarazko narratiba bat landu nahi izan zuen, hizkuntza hau hainbat arlo formal eta idatzitara hedatuz eta gainerako kultur hizkuntzen pare erabiliz.
|
|
|
Zergatik? Hegoaldean eta gaztelaniaz, lan apologistek erabilpen praktiko zuzena zuten bitartean (foru herrialdeen eta bertako biztanleen estatus berezia legitimatzea), pentsa daiteke Ipar Euskal Herrian ez zela beste horrenbeste gertatzen (hango euskaldun guztiak ez ziren Frantzian nobletzat
|
hartzen
, eta hala izan balitz ziurrenik frantsesez idatziko zituzketen beren apologiak). Jakina, gerta zitekeen, kanporako?
|
|
|
Baina euskarazko liburu produkzioa, ia osotara gai erlijiosoen ingurukoa zen (90 liburutik 83), frantsesez orotariko gaiak lantzen ziren bitartean (literatura, zientziak, testu juridikoak, historia lanak,...). Epealdi horretan, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu (ikusi ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera utzita). 38 Hego Euskal Herrirako, gisa bereko inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki guztiak erlijio arlokoak izan ziren. Kontraerreformako Eliza katolikoak, protestantismoaren mehatxua ikusi ostean, serioago
|
hartu
zuen herritarren hezkuntza erlijiosoa. Hola XVI. mendearen erdialdetik Elizak ebangelizazio eta katekizazio kanpaina sendoak bultzatu zituen, ordena erlijiosoen laguntzaz nekazari munduko txokorik baztertuetaraino iritsi zirenak.
|
|
|
Antzespen herrikoi hauek (XVII. mendetik idatziz jasoak), jatorria Erdi Aroan zutela dirudi, Mendebaldeko Europan aski hedaturik zeuden drama liturgikoetan hain zuzen (frantsesez mystères deituriko haietan). Hego Euskal Herrian ere XVI XVII. mendeetan gisa honetako teatro lanen kasuak dokumentatu izan dira, baina nagusiki Iparraldean eta bereziki Zuberoan landu ziren, pastoral izena
|
hartuz
. Teatro lan hauen gai nagusia (bai Iparraldeko zein Hegoaldeko lekukotasunetan), historia erlijiosoak ziren:
|
|
|
Aro Berrian, maila batetik gorako euskaldunen artean mito kantabristen inguruan, kontzientzia historiko konpartitu bat azaldu zela ikusi dugu. Baina historia lanak idazteko orduan, normalean, marko probintziala
|
hartzen
zen esparru gisa. Kantabriarren kontuekin hasi eta handik Bizkaiaren historiara (Andres Poza), Gipuzkoaren historiara (Lope Martinez Isasti) edo Arabaren historiara (Juan Arcaya) igaro ohi zen.
|
|
|
Eta hori guztia gaztelaniaz. Oihenart izan zen, esparru probintzialak gaindituz Pirinioen alde bietako Baskonia ikerketa historikoaren subjektu gisa
|
hartu
zuen lehena. Apologismoak, ere, bereziki Larramendiren eskutik, hizkuntzari garrantzia ematean, euskara hedatzen zen lurralde osoaren bateratasun kontzientzia areagotzen zuen (nahiz, ikusi dugunez, nahiko historikotasun gutxirekin).
|
|
|
Oihenarten ondoren, Jean Philippe Bela zuberotar militarra() aipatu behar da. Bere Histoire des Basques lan mardulean (artean idatzia) zazpi herrialdeak
|
hartu
zituen kontakizunaren markotzat (Oihenartek eransten zien Akitania albo batera utziz). Kantabrismotik abiatuz, euskal noblezia eta euskal jatorri berezia defendatu zuen, irakurketa hierarkizatu eta aristokratiko bat eginez.
|
|
|
Frantses Iraultza aurretxoan idatzitako liburu honen xedea Iparraldeko euskal aristokraziaren estatusa defendatzea eta ohoratzea zen, eduki aldetik nahiko kalitate halamoduzkoagaz. Belaren obra ez zen argitaratu, baina Jean Baptiste Sanadon ek() abiapuntutzat
|
hartu
zuen bere obra itxuraz erudituagoa egiteko: Essai sur la noblesse des basques, pour servir d, introduction à l. Histoire générale de ces Peuples (1785ean argitaratua).
|
|
|
Essai sur la noblesse des basques, pour servir d, introduction à l. Histoire générale de ces Peuples (1785ean argitaratua). Lan honek ere Iparraldeko nobleen estatusa euskal mitoen bidez defendatzen zuen, baina bide batez, tituluan esaten zen bezala, euskaldunen historia orokor baten sarrera izan nahi zuen (mugaren bi aldeak
|
hartuz
). Lan honek eta gisa honetako beste batzuk (Polvarel enak) euskal nobleziaren prerrogatibak defendatu nahi zituzten erregearen aurrean eta gora igotze bidean zegoen Hirugarren Estaturen aurrean.48 Historia hauek guztiak frantsesez idatzi ziren.
|
|
|
Dirudienez Belaren agindupean soldadu ere izana zen. Eta beraz azken hauen historia aristokratikoak abiapuntutzat
|
hartuz
, euskal populu osoaren historia orokor bat,, hüskaldunen kondaira jeneral, bat idaztea proposatu zuen.
|
|
|
Hola, bere Euskal Herri kontzepzioak, bi Nafarretako, Lapurdiko, Züberoako, Gipuzkoako, Bizkaiko ta Alabako? euskaldunak
|
hartzen
zituen56 Zerabiltzan erreferentzia historikoak ere tradizio kantabristakoak ziren, eta labur labur izan arren han hemenka azaldu zituen. Adibidez, euskara. Espaiñia güzian, lehen mintzoa izanik, ta dierri [nazio] arrotzek mendietara baztererazirik, hirur mila urthe hetan dagoela hetan kokatürik?
|
|
|
Egiategik bada, euskal historia orokor bat idaztea proposatu, eta asmo hori berak garatu nahi izan zuen. Bere lanak ordura arte euskaraz edo euskaraz eta frantsesez idatzi zituela kontuan
|
hartuz
, bere historia orokorra ere euskaraz (edo) egingo zuela pentsa zitekeen, gure historiografian mugarri bat markatuz. Baina proiektu horrek ez zuen aurrera egin.
|
|
|
XIV XV. mendeetako bando gerren gertaerek ere hainbat kantu sortarazi zituzten. Euskarazko kontapoesiak, kantu epikoak eta emakumezkoen hileta eresiak, maiz gertaeren unean sortu arren (eta beraz iragana barik garaiko momentua oroitarazteko asmoz), herri tradizioan zenbait belaunalditan zehar mantentzean, azkenean ahozko nolabaiteko historiografia itxura
|
hartu
zuten.14. Ahozko historiografia, genero hau, genero literario gisa, geroagoko bertso eta bestelako herri literaturaren bidez egundaino luzatu da.
|
|
|
Nolanahi ere, poesia hauek idatziz jaso arren, normalean, jatorriz ahoz erabiltzeko sortu ziren (salbuespena XIX. mendetiko bertso-paperak izan litezke). Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat
|
har
badezakegu ere. Erdi Aroa amaitzean bazirudien euskarazko kultura eta erdarazkoa bakoitza bere bidetik zihoazela, bata soilik ahoz eta bestea maila idatzian ere garatuz.
|
|
|
Eta hori izan da, hain zuzen, euskaldunen gainean mendetan zehar mantendu den topiko ohikoenetako bat: hizkuntza berezi bat, ahozko kultura bat eta beste hainbat usadio eta ezaugarri izan arren, euskaldunak idatzirik gabeko eta beraz historiarik gabeko herritzat
|
hartu
izan dira.
|
|
|
Hola, poema autobiografiko batean, egilea, Etxepare, behinola gartzelan egon zela aipatzen da, erregeren aurka aritu izanaz bidegabeki salaturik. Erreferentzia xume hori, jakina, ez da aski Etxepareren liburua historia lantzat
|
hartzeko
.
|
|
|
Baina euskal erakunde publikoak, ez zeuden kezkaturik herritarren formazioan. Soilik XIX. mendetik, garaiko gerretan soldadu gisa masiboki jardutearen haritik, herritar arruntek zeresan politiko handiagoa
|
hartu
zuten. Eta orduan argiago sentitu zen euskaldun herritarrak, protagonista politiko gisa, ideologikoki eta historikoki formatzeko zegoen interesa.
|
|
|
Egiategik, bere aldetik, Ipar Euskal Herrian garaturiko frantsesezko euskal historiografia aristokratikoaren eragina erakusten zuen. XVIII. mende amaierako historiografia horren alde mitiko eta kontserbadoreak albo batera utziz, haren ekarpenik interesgarriena, subjektu historiko gisa Euskal Herri osoa
|
hartzea
zen (zazpi herrialdeak), marko probintzialak gaindituz. Mende erdi geroagoko Hiribarrenek ere, Pirinioen alde bietako Euskal Herria izan zuen gogotan, subjektu historiografiko honek Iparraldean jada tradiziotxo bat sortu zuela erakutsiz.
|
|
|
Jaione Agirre Garciak (2002), adibidez, euskarazko historia lanetan erabili beharreko aditzaren aspektua aztertu duelarik, egungo usadioak eta teoriak ikusteaz gain, euskarazko behinolako tradizio idatziko erabilerak ere haintzat
|
hartu
ditu (zehazki Larramendi eta Kardaberaz-en narrazio historiko erlijiosoetako aditz denborak behatuz. Cf. Agirre Garcia, 2002:
|
|
|
Gainera euskarazko obrak beren baitan barik erdaraz egindako historiografia nagusiaren erdian azaldu dira, eta testuinguru horretan kokatzen ahaleginduko gara. Hola, euskarazko historiografiaren bilakaera kontestualizatzeko eta periodizatzeko, ardatz nagusi bi
|
hartu
ditugu kontuan: batetik euskara idatziaren garapena, eta bestetik historiaren eboluzioa zientzia edo jakintza gai gisa.
|
|
|
Hortaz euskarazko historiografiaren nondikoak azaltzeko euskal letren bilakaera orokorra present izan dugu. Bilakaera orokor honi buruz Beñat Oiharzabalen ekarpenak bereziki baliagarriak izan zaizkigu XVI XVIII eperako6 Baina bilakaera orokorra ez eze genero zehatzen norabide eta berezitasunak ere kontuan
|
hartu
dira. Izatez, behinola Villasantek, Mitxelenak edo Sarasolak, beren ikerketa klasikoetan,, euskal literaturaren historia?
|
|
|
Gainera egungo parametroen arabera, historia lan gisa nekez onartuko liratekeen obrak aztertuko ditugu. Izan ere, historia lantzat
|
hartuko
ditugu, garaikoek egiazkotzat zituzten iraganari buruzko diskurtsoak (obra idatzietan jasoak) 10, nahiz egun aski sinesgaitzak iruditu.
|
|
|
XV. mende hasieran, Gartzia Lopez Orreagaren kronika osorik Nafarroan zentratu zen, baina ohi bezala soilik bertako erregeengan. Gai bera
|
hartu
zuen Karlos Vianako Printzeak, 1454an Crónica de los reyes de Navarra idaztean. Eta garai beretsuan Bizkaian, bertako aurreneko historia lanak agertu ziren:
|
|
|
Lurraldeak eta bertako biztanleak, oso bigarren mailan agertzen ziren. Eta lanotarik batek ere ez zuen erreferentzia historiografiko gisa euskal komunitatea
|
hartzen
(dela Euskal Herria edo dela euskaldungoa). Hain zuzen Koldo Larrañagak aztertu du, artikulu interesgarri batean, nola joan zen Euskal Herria diskurtso historiografikoaren subjektu bihurtzen eta definitzen.12 Baina gure gaia ez da hori zehazki, baizik euskaraz idatziriko historiografia, gaia edozein izanik ere.
|
|
|
Ogia eta ardoa, Erdi Aroan funtsezko elikagaiak ziren, egunero eta kantitate handitan jaten zirela ikusten da (ardoak zerrendako gastu handiena osatzen zuen, ogiak erdia inguru, baina merkeagoa zen berez ere). Haragiak elementu garrantzitsua dira zerrenda horretan (bariatuak eta gastuen kopuru garrantzitsua
|
hartzen
zuten); janari gehienetan bi plater zituzten behikia eta aharia, idia eta oilarra zituztenak (oilaskoa eta arkume hanka, legatz freskoarekin, jaunen elikaduraren parte ziren, soilik); ehiza gutxi, oso garestia baitzen. Arrainetan, ostiralero gutxienez; Gasteizeko merkatua egiten zen eguna zen, ostegunean heltzen ziren sardinak eta legatza eta besteak ostiral eta larunbatean.
|
|
|
Fruituen artean, nahiko agertzen direnak?, denboraldikoak: gehien sagar eta madariak, eta mahatsa ere agertzen da; arraina jatean ohizkoa zen (hirutik bitan) frutak ere jatea, arraroa zena da afaritarako
|
hartzen
zirela.
|
|
|
Testuinguru historikoari dagokionez, mende bukaeran Konbentzio Gerraren eragina nabaritzen da, 1795ean Gasteiz bera
|
hartu
baitzuten frantsesek; beraz, era
|
|
|
Hedatzen doa baita mahairako tresneria. Orokorki mende oso
|
hartuta
arte, tresneria arruntena osatua dago: pitxar, edateko ontzi, fuente eta trintxeroak eta platerren bat (zeramika baldarrezkoak, metalezkoak edo egurrezkoak) 21 Aberatsagoek eskuzapi eta luxuzko zerbitzua zeukaten aldi berean.
|
|
|
Sei iturri zeuden, baina haien ur jarioa ez zen segurua beti (soilik nagusienarena, plazan zegoena). Freskagarriek garrantzi handia
|
hartu
zuten, elurrak eta garrantzia hartu zutelarik honekin (Errekaleorren eta Trebiñon egin ziren, Gorbea eta Araiakoez gain). Ardoa elikagaia zen edaria baino gehiago, kaloriak lortzeko erabiltzen baitzen haragiaren ordez; jakina, Errioxakoa zen kontsumitua batez ere.
|
|
|
Sei iturri zeuden, baina haien ur jarioa ez zen segurua beti (soilik nagusienarena, plazan zegoena). Freskagarriek garrantzi handia hartu zuten, elurrak eta garrantzia
|
hartu
zutelarik honekin (Errekaleorren eta Trebiñon egin ziren, Gorbea eta Araiakoez gain). Ardoa elikagaia zen edaria baino gehiago, kaloriak lortzeko erabiltzen baitzen haragiaren ordez; jakina, Errioxakoa zen kontsumitua batez ere.
|
|
|
Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik. Besteetan, bisitatu eta ikuskatu zezaketen produkzioa, baina multak ezarri gabe, hiriaren justiziak
|
hartu
behar baitzuen parte eta, beraz, erabaki; ondorioz, egin zezaketen gauza bakarra denuntzia jartzea zen. Bada, izenez debozionala izan arren, berez, zerbait gehiago ere bazen, kontrola ezartzeko modu bat baitzen, kalitatea zehazteko eta, ondorioz, konpetentzia mozteko.
|
|
|
1747ko ordenantzak arduratzen ziren, fruitu desberdinen erabilera nahas ez zedin eta behar zen kantitatea baino gutxiagoko ontzien erabilpena egin ez zedin. Honela, Prokuradore generalak boterea zeukan, ontzien tamaina aztertzea eta zaintzea, batetik, eta, bestetik, kontserben fabrikazioaren konprobazioa bere gain
|
hartuz
. Era berean, prokuradore hark industrian parte hartzeko ahalmena zuen.
|
|
|
Honela, Prokuradore generalak boterea zeukan, ontzien tamaina aztertzea eta zaintzea, batetik, eta, bestetik, kontserben fabrikazioaren konprobazioa bere gain hartuz. Era berean, prokuradore hark industrian parte
|
hartzeko
ahalmena zuen.
|
|
|
Olio eta pasen arantzelean sartzen ziren beste generoak, alhondigan zeuden goxoetako bi korredorek
|
hartu
behar zituzten kontuetan(, liburuetan?), saltzen zenetik exigitu behar baitzien eta zegokiena kobratu. Jabearekin prezioa ipini behar zuten, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei, bai dendei.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor
|
har
zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Gozogileek kandelak, txokolatedun gozo guztiak (bizkotxoak barne) egin izan dituzte. Okinek ogiak, eta pasteleroek arrain eta haragiarekin egidako tortak prestatzen zituzten (horregatik, ostiraletan
|
hartzen
zuten jai, Elizaren eraginez ezarritako bigilia eguna zelako).
|
|
|
XIX. mendean konfiteroek kanpotarren eraginez (etorri zirelako etab.), pasteleruen? izena
|
hartuko
zuten.
|
|
|
gozogile honek 288.241 erreal eta 16 velloneko marabediak zituen baina 117.196 erreal eta 38 velloneko marabediko zorra zuenez, fortuna 172.000 errealekoa zen. Interesgarritzat
|
hartu
ditzakegu honako tresneria eta produktuak:
|
|
|
1520 urtean Mexikotik Espainiara kakaoa eroan zuten. XVI. mendean txokolategileak, gutxi batzuk elkartuak zeuden, eta ezkogile nahiz gozogileekin nahastuta zeuden, kontuan
|
hartu
behar baitugu, erabiltzen zituzten lehengai eta materialak nahiko berdinak zirela. Txokolatearen kontsumoa orkortu zenean beharrezkoa gertatu zitzaien txokolategileen lanbidea sortzea eta geroago gremio edo kofradian elkartzea.
|
|
|
Hala ere, Mediterraneo aldean, ardoa eta garagardoa dira Antzinarotik dokumentatuak dauden edari nagusiak14 Erromatar, grekoen? garaietan ardoak nahasketak jasan zituen (ur eta espeziekin
|
hartzen
zuten, beroturik15). Fruta zukuak elurrarekin nahasten hasi ziren ere.
|
|
|
a) Umea jaiotzean janaldi bat ospatzen zen, gonbidatutako familia bakoitzak zenbait elikagai eroan behar zituen, eta, haien artean, txokolatea, bizkotxoak eta boladuak eramaten zituzten festara. b) Gabon gauean seme alabek gurasoei opariak ekartzen zizkieten: neskek txokolatea, goilarazko bizkotxoak, frantses ogia eta baso bat ur boladuarekin. d) Elizgizonek askarirako txokolatea, bizkotxoak eta boladuak
|
hartzen
zituzten.
|
|
|
Froga nahiko topa dituzte: a) Tolosako Artxibo Probintzialean. b) 1780ko Fermin Deunaren jaietan, Iruñeko Hiri Estatuak zezenetan
|
hartutako
aski kontuetan. c) Larramendiren Diccionario Trilingüe delakoan boladua, azukre arrosaren sinonimo bezala aurkitzen dugu.
|
|
|
a) Antzinatetik XVI.era arte. Izozkia
|
hartu
baino errefrigeratutako elikagaiak hartzen zituzten. Famatuena edurra dugu, eztia eta txikitutako fruituekin hartzen zena.
|
|
|
a) Antzinatetik XVI.era arte. Izozkia hartu baino errefrigeratutako elikagaiak
|
hartzen
zituzten. Famatuena edurra dugu, eztia eta txikitutako fruituekin hartzen zena.
|
|
|
Izozkia hartu baino errefrigeratutako elikagaiak hartzen zituzten. Famatuena edurra dugu, eztia eta txikitutako fruituekin
|
hartzen
zena. K. a. IV. mendeko zenbait liburutan, Alejandro Handiak edurrarekin errefrigeratutako eztia eta frutazko mazedonia bat jan zuela zioten.
|
|
|
(edurra gatzarekin nahastuz) makina bat asmatu baitzuen. Kontuan
|
hartu
behar dugu, nola 1571.ean oraindik hozteko medio urriak zeudela.
|
|
|
Jose Ignacio Vega-rentzat (Anton, 1991) K. a. 1000.ean gutxi gorabehera,, optimo klimatikoa? hasi zen, gaur egungo klima eta landaretza zuena (gaur egungo basomozketa kontuan
|
hartu
gabe, noski). Paisaia ez uniformea egongo zen:
|
|
|
Txokolatea bileretan ugaldu zen: gehienetan emakumeen artean (txokolatea eta pasteltxoak
|
hartuz
), beroago zenean freskagarriengatik aldatua izanez. Gizonek tabakoa (errapea) hartzen zuten gehienetan etxeko pattarrekin batera.
|
|
|
gehienetan emakumeen artean (txokolatea eta pasteltxoak hartuz), beroago zenean freskagarriengatik aldatua izanez. Gizonek tabakoa (errapea)
|
hartzen
zuten gehienetan etxeko pattarrekin batera. Ikus ditzagun pixkanaka eta banan banan:
|
|
|
Behar beste morroi zuri ez zeudenez, afrikarrak
|
hartzen
hasi ziren.
|
|
|
Afrikako leinuetako nagusientzat esklaboak edukitzea luxua zen, eta gehienak esklaboak saltzeko prest ziren, arma, oihal, edariak... eskuratzeko. Beraz, hasieran leinu afrikarretako gatibuak
|
hartzen
zituzten baina amaieran leinu arteko gerlak sortarazten zituzten.
|
|
|
beltzek, ekarri orduko, bertako populazioaren lekua
|
hartu
zuten plantazioetan. Askatuak izatean biziraupen nekazaritzan arituz.
|
|
|
Hiru egile horien gozogintzari buruzko idazkiak klasikoak kontsideratuak daude. Azukre gorria eta boladuen artean ezberdintasunak daude (azukre gorria da, azukre zuriak karamelu puntua
|
hartzen
zuenean, eta sutatik kanpo esponjatzen zen berberi edo limoi zukuarekin).
|
|
|
Azukrearen hondakinekin, melazarekin, ron deitutako edari edo likore berria lor zezaketen. Aspaldidanik, destilazioaren bitartez likoreak lortzen zituzten, baina XVI. mendera arte likoreen kontsumoak ez zuen garrantzirik
|
hartu
. Badirudi, rona masiboki produzitutako lehenengo likorea izan zela, kontuan hartu behar dugu nola bere lehengaia, melaza, oso merkea zen eta ordura arte arbuiatua gelditzen zen, azpiproduktu bat bezala kontsideratua zegoelako.
|
|
|
Aspaldidanik, destilazioaren bitartez likoreak lortzen zituzten, baina XVI. mendera arte likoreen kontsumoak ez zuen garrantzirik hartu. Badirudi, rona masiboki produzitutako lehenengo likorea izan zela, kontuan
|
hartu
behar dugu nola bere lehengaia, melaza, oso merkea zen eta ordura arte arbuiatua gelditzen zen, azpiproduktu bat bezala kontsideratua zegoelako. Hasierako izena Rumbullion zen?, zalaparta?
|
|
|
1.Adreilu edo te torta. Forma
|
hartzeko
konprimitzen zuten. Adreilua morteroan zatitzen zen eta beste osagaiekin, arroza, esnea, pikula... eta abarrekin?
|
|
|
Oaxaca-ko monjak izan ziren kolonietan kakaoz egindako edaria edateko ohitura
|
hartuko
zutenak, azukrea gehituaz. Arazoak edukiko zituzten Elizarekin, afrodisiakoa?
|
|
|
bezala ikusia zegoelako. Hasieran txokolatea kikaretan sartzen zen gosarian edo askarian, geroxeago ogiarekin
|
hartzen
zen. Denborarekin bizkotxoarekin eta ura boladoarekin lagungarri zirela edango zen.
|
|
|
13Edari hotza zen, ez likidoa (eztiaren sendoerarekin edo), eta goilaraz
|
hartzen
zen. Irabiatu egiten zen eta espeziekin eta arto irinez nahastu bere textura hartu arte.
|
|
|
13Edari hotza zen, ez likidoa (eztiaren sendoerarekin edo), eta goilaraz hartzen zen. Irabiatu egiten zen eta espeziekin eta arto irinez nahastu bere textura
|
hartu arte
.
|
|
|
Kafeak (edo kafetegiak), edariak
|
hartzeko
lekuak ziren eta kluben aurrekariak. Hasierako kafeak gela latz bat izaten ziren, eta, bertan, gizonak elkartzen ziren.
|
|
|
Hasierako kafeak gela latz bat izaten ziren, eta, bertan, gizonak elkartzen ziren. Laster, pentsamolde, ofizio edo ideia politiko berdineko pertsonak kafe zehatzetan elkartzeko joera
|
hartu
zuten, esate baterako: Londresen, eliz gizonak Covent Garden eko Cocoa Treen biltzen zirela dakigu, eta baita:
|
|
|
Bennassar eta Goy ren hitzak
|
hartuz
(Euskalerriko Atlas Etnografikoa, 1990):
|
|
|
Gozoak ez dira lehen mailako elikagaia, baina ospakizun berezietan dastatzen ziren, eta dira, eta, bestetik, gizartearen bizi mailaren faktore desberdintzailea dira (goi mailek ia egunero izango zituzten haien mahaietan; adibidez, emakumeek
|
hartutako
txokolate eta pastatxoak edo gizonen kopa, kafe eta tabakoa!).
|
|
|
Fernando VI.arekin eta Karlos III.arenarekin erreformak bultzatu ziren (Despotismo Ilustratuaren bidetik, batik bat), baina bigarren aipatu dugunarekin kanpo politikako gastuak ere hazi ziren, eta istilu ugari izan ziren,. Esquilache ren matxinadak? deitu direnak bezala, 1766an Gipuzkoatik Murtziara hedatu zirenak. Batez ere goseak eragin zuen matxinada, uzta txarren eta ale merkatuaren askatzeko
|
hartutako
neurriak zirela eta, ogiaren prezioa altua zen (bestelako inplikazioak ere egon ziren arren, jesuiten kanporaketarekin). Urte berean, ministerioen bidezko gobernua hasi zen, erregearen gobernu pertsonalaren ordez, baina gatazka desberdinak izan ziren gobernarien inguruan.
|
|
|
Baina, Hego Euskal Herrian ohikoa zen errege ordezkaria, korrexidorea, alegia, ez zegoen guri dagokigun Arabako esparruan. Bertan, probintziako diputatu generalak
|
hartzen
zuen erregearen ordezkaritza lana. Gainera, Arabak ez zuen kode bateraturik lortu foruari dagokionez (Bizkaia edo Gipuzkoak bai zutena, eta Aiararen salbuespenarekin), eta probintziaren gehiengoan errege forua eta legea zen nagusi (Gaztelako erregearena, hiribilduetako hiri gutunen bidez).
|
|
|
erakunde lokalen arteko gatazkak, errepideen eraikuntzak planifikatu, probintzietako zergak ezarri, aginpide ezberdinak hautatu, eta abar. Junteroak aukeratzeko bide ezberdinak zeuden, baina herri txikietan herritar guztiek
|
hartzen
zuten parte prozedura horietan. Populazio handiko nukleoetan, aldiz,, hautesle gorpua?
|
|
|
Hiru dira hutsunea azaltzeko argigarri zaizkigun arrazoiak. Alde batetik, sailaren barruan ikertzaileek
|
hartutako
pisua, ondorengo urteetan mantendu dena, irakaskuntza ertaineko irakasle eta bestelako pertsonen kaltetan. Baina ikerlarien kopurua beti txikia izan da.
|
|
|
Talde horren emaitza izan zen Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren bigarren alea, 1982ko data izan arren, 1983an atera zena. Bere aurkezpena egitean, ordea, urtekariaren beraren amaiera iragarri zen, Eusko Ikaskuntzak argitaratu behar zuen aldizkarian parte
|
hartzeko
gonbitea luzatuz euskaraz lan egin nahi zutenei UEUko Historia saileko kideek. Eusko Ikaskuntzari zera eskatzen zioten, aldizkariaren urteko ale bat gutxienez euskaraz izatea.
|
|
|
Sailari egonkortasuna ematez gain, taldekideen arteko harreman eta adiskidetasunak pertsonen arteko txandatzea era egokian eta apurketarik gabe egitea ahalbideratu du, egitasmo koherentea osatuz, euskaraz lan egiteak suposatzen dituen mugak kontuan
|
hartuz
. Taldea Euskal Herrian euskaraz lan egiten duten historiagile guztiak UEUra hurbiltzen saiatu da, iritzi eta arlo desberdinetako ikerlari eta irakasleei ateak irekiz.
|
|
|
Hirugarren belaunaldiko hainbat kidek UEUn aktibo segitzeaz gain, mende berriarekin laugarren belaunaldi batek, ikasketak euskaraz burutu dituenak,
|
hartu
du bere gain Historia Sailaren zuzendaritza. Irati Iciar lehenik() eta gaur egun Alvaro Aragón sailburu izateak agertzen duten bezala.
|
|
|
Oraingoan berriz, ikuspegi hori aldatuta bide amankomun baterako lan egingo zuten (hor komunismoaren ideia ikus daiteke). Horrela herriarentzat lan egiten hasiko ziren benetako paper aktiboa
|
hartuz
, artea iraultzaren zerbitzura jarriz eta helburu bezala iraultzaren goraipamena zehaztuz. Hiriak eta kaleak iraultza goresten zuten eskultura, kartel, monumentu edota eraikinez beteko zituzten, artea itxura eta ingurune konkretu bat lortzeko erabiliz.
|
|
|
1920ko hamarkadara hurbildu ahala, ordura arteko artea baztertzen hasiko ziren. XX. mende hasieran abangoardista eta ezkerreko arte iraultzaile eta apurtzaile bezala ezagutzen zena, orain objektu gabeko artetzat
|
hartuko
zen. Teorikoki iraultzailea izan arren, inutila irudituko zitzaien, ez praktikoa eta ez erakargarria zelako.
|
|
|
Hasieran iraultza artistikoa, iraultza politikoarekin parekatuko zen. Hola arte errealista arte akademiko eta tradizionaltzat
|
hartzen
zenez, erregimen zaharrarekin batera bukatuko zela uste zen. Lehenengo momentuan ere, iraultzako liderrek, tradizioa eta ezarritakoaren kontra zihoazen artistenganako parekotasuna sentitzen zuten.
|
|
|
1920ko hamarkadan, abangoardietako artistak, garai berri horietan ere euren artista papera mantentzen ahalegindu ziren, erregimen berriaren onespena lortzen saiatuz. Abangoardisten asmo honek ezusteko norabidea
|
hartu
zuen 1929 urtetik aurrera, sovietar erregimenak artearenganako interesa handituko zuenenean, propagandarako baliagarria zela ikustean.
|
|
|
1917tik hezkuntza eta kultura komisario izandako Lunacharski ren ustez, gobernuak ez zuen parte
|
hartu
behar artean edota estiloetan, baina 1929an kargutik erretiratu zuten. Izatez artearen inguruko kontrola, guda zibilaren ostean hasi zen indartzen, plan ekonomiko berria (NEP) ezartzearekin batera estatu sovietarraren eraikuntzan zuzenketa kulturala ere sartu behar baitzen.
|
|
|
Bihurgune nagusia, baina, 1929an gertatu zen, gobernuak benetan parte
|
hartzea
erabaki eta kulturaren gaineko boterea Stalin-en eskuetara igarotzean. Ez zuen bide artistiko bat derrigorrez ezarri, baina berak bisitatutako erakusketetan edo artista konkretuen inguruko adierazpenetan, argi geratu zen zeintzuk ziren erregimenak babesten zituen estiloak.
|
|
|
Artearen garapen hau zuzentzen alderdi komunista egon zen. Honen parte
|
hartzearekin
bideratu baitzen dena.
|
|
|
Arte errusiarrak nortasun handia zuen, artistek euren nortasun nazionala finkatu eta adierazteko zuten nahi eta joeragatik alegia. Inspirazio iturriak errusiar sustrai eta ohituretatik
|
hartu
zituzten, ikono erlijioso errusiarretatik. Ordura arte mundu osoak Europara begiratzen zuen, mendebaldean eginikoak nazio guztietan eragina zuelarik.
|
|
|
Kapitalismoaren funtzionamenduaren ezagule onenetarikoa den Bob Sutcliffe ekonomilariari entzun nion behin berarentzat ez dagoela ikerketa mota bakarra, bi baizik: lehen mailakoa, hots, ikerketa bezala ezagutzen dugun hori (iturri zuzenekin egiten dena hain zuzen ere), eta bigarren mailako ikerketa, hau da, lehen mailako ikerketak
|
hartu
eta interpretatzen, ordenatzen diguna. Eta, gehitzen zuen, bigarren mailako ikerketa hori lehen mailakoa bezain premiazkoa dela.
|
|
2004
|
|
|
Hernaniko II. Industrializazioak 40 hamarkadan behin betiko indarra
|
hartu
zuen. Baina hasiera hasieratik izan dut gogoan II. Industrializazio honen aurrekari izango dena, hau da, 1900 urtean hasi eta gutxi gora behera 1939ra luzatu zena.
|
|
|
Apopilotzak fenomeno gisara irakurketa ugari izan ditzake. Nik emakumeen lanarekin (patronen lanarekin) duen
|
hartu
emana aztertu dut, eta jarduera honen bitartez patrona gisara lan egin zuten emakumeek Hernaniko historiari eginiko ekarpenera inguratu naiz. jarduera hau egoki ulertu ahal izateko, ezinbestekoa da emakume hauek bizi izan zuten testuingurua ulertzea, hau da, bai industrializazio prozesuak, eta, nola ez, frankismoak, genero harremanetan izan zuen eragina ikustea.
|
|
|
Erregimen berriaren ideario morala familiaren gainean eraiki zen, eta Eliza katolikoak
|
hartu
zuen hau gainbegiratzeko ardura. Familia hauen osaketa guztiz iherarkikoa zen, eta autoritatea gizonaren esku zegoen.
|
|
|
1900 urtean hasi zen Hernaniko industrializazioa abian eta 50, 60 hamarkadetan
|
hartu
zuen behin betiko indarra. Urte hauetan Hernaniren itxura guztiz aldatu zen.
|
|
|
Honek Hernaniren giza geografian aldaketak ekarri zituen. Jatorri ezberdinen arteko jendearen
|
hartu
eman kulturalak deigarriak izan ziren eta eragin handia izan zuten hernaniarren eguneroko bizitzan14.
|
|
|
Eraldaketa garai honetan, gizarte aktore guztiak izan zuten bere protagonismo esparrua. Honela, emakumeak subjektu aktibo modura agertzen hasi ziren, askotan historia «ofizialean» isilarazi zaien parte
|
hartzea
agerian utziz. Ekonomia «berrian» parte hartu zuten, industrian lanean eta beste hainbat ekintzen bitartez bere etxeko lan taldearen sostengua posible eginez.
|
|
|
Honela, emakumeak subjektu aktibo modura agertzen hasi ziren, askotan historia «ofizialean» isilarazi zaien parte hartzea agerian utziz. Ekonomia «berrian» parte
|
hartu
zuten, industrian lanean eta beste hainbat ekintzen bitartez bere etxeko lan taldearen sostengua posible eginez. Bestetik populazio berriaren integrazio lanean, pupilajearen fenomenoa dela eta paper garrantzitsua izan zuen.
|
|
|
Euskal Herriko industrializazio 1842 urte inguruan jarri zen abian. Pixkanaka indarra
|
hartzen
joan zen 1870 urte bitartean eta bigarren karlistaldiaren ondoren 1876 urte inguruan, behin betiko garapen aldia hasi zen. Fase hori hainbat hamarkadaren atzerapenaz iritsi zen, Europako gune «aurrerakoiekin» alderatuz gero, baina hori ez zen oztopo izan Hego Euskal Herria, Iberiar penintsulako bigarren industria gunea bilakatu zedin.
|
|
|
XIX. mendean, 1857 urtea mugarri moduan
|
harturik
, Hernaniko herrian nekazaritzak zuen garrantzia galtzeko prozesua hasi zen. Ordura arte lehen sektoretik bizi izandako herria, hurrengo urteen garapena dela medio, bigarren eta hirugarren sektorean espezializatuko zen, hola industrializazioa prozesuaren lehen urratsa osatuz.
|
|
|
Artikulu honen abiapuntua, 2003 urtean, Hernani herriko Berdintasun Sailak, kide naizen ikertalde bati emandako ikerketa bekan dago. Artikulua idazterako orduan, bekaren iker aldian lortuak izan ziren hainbat datu
|
hartu
ditut aintzakotzat. Ikerketa beka honen ondorioz idatzitako lanean, industrializazioa lantzeaz gain, 1936eko gudan eta guda ostean Hernaniko emakumeek eginiko ekarpenak aztertu dira.
|
|
|
Diego Rivera mural egile mexikarrarekin lan egin zuen 1932 inguruan eta honen ostean gizarte justizia gaitzat zuten bi mural egiteko asmoa
|
hartu
zuen, bata debekuaren inguruan eta bestea lehengo presondegien injustiziari buruz. Baina bertan behera utzi behar izan zituen.
|
|
|
Hoboken en, New Yersey n jaio zen 1895ean. Zazpi urte zituela polioa
|
hartu
zuen eta honen ondorioz herren geratu zen; honek, agian, argazki makinarekin ibiltzerako orduan jendearen konfiantza lortzen lagundu zion, baita besteen tristura eta mina ulertzeko gaitasuna eman ere, bere argazkiek sentsibilitate hau islatzen baitute. Baina era berean hau esaten zuen:
|