|
2003
|
|
|
Zeren, zergatik kezkatu euskaldunentzat idazteaz? Iztuetak argi zekusalako euskaldunak Gipuzkoako biztanleriaren gehiengo
|
handia
zirela, Gipuzkoaren oinordeko legitimoak, eta beraz ez zela bidezkoa haiek baztertzea eta beren historia jakinarazi gabe edukitzea. Lehen esan dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa beren historia ezagutarazi beharra zekusan.
|
|
|
Aitzitik herritarren usadio, bizimodu eta gertaeren hainbat xehetasun entretenigarriz osaturik zegoen. Alta, poemaren parte
|
handi
batean euskaldunen historia kontatzen zuen. Eta zentzu horretan, historia lantzat har dezakegu.
|
|
|
[Euskaldun haurrak] Urthe multzu egoten eskola
|
handitan
;/ Mihi arrotz cenbeitez ikhasi mintzatzen,/ Eskaraz yakin gabe kasic irakurtzen. / Izan direla franses erregue handiac/ Badakike condatzen hekien [eskolako umeen] mihiac;[...] Populu gucietan lurreco lehena/ Ecin yasan diteke gutien yakina:
|
|
|
50). Edozein kasutan, Iztueta eta Hiribarren alderatuz, argi ikusten da Iparraldeko historiografiak Gipuzkoakoak baino Nafarroarekiko atxikimendu
|
handiagoa
zuela, ziurrenik Oihenartengandik zetorren ildoa segituz.
|
|
|
Bestelako historia erlijioso ohikoagoek arrakasta
|
handiagoa
izan bide zuten. Aurrena Frantzisko Ignazio Lardizabal() gipuzkoar apaizak argitaraturiko Testamentu Zarreco eta Berrico condaira aipatu beharra dago (Tolosa, 1855).
|
|
|
Leizarragak kontzientzia bide zuen, maila idatzira igaro ezean, herri bat ahozko tradizioekin eta usadioekin soilik, ez zela gainerako nazio modernoen mailan geratzen, baizik azpirago, basati mailan. Hortik euskal kalbinistek testu idatziei garrantzia
|
handia
ematea. Hola, Leizarragak, Testamentu Berriaz gain ABC edo Christinoen instructionea lana idatzi zuen, euskaldunak eta bereziki gazteak alfabetatzeko asmoz:
|
|
|
3 Noble kantabriar, Katoliko fin eta Monarkia
|
handiei
leial (XVI XVIII)
|
|
|
Leizarragak Testamentu Berria argitaratzen zuen urte berean, 1571an, beste euskaldun batek, Esteban Garibai gipuzkoarrak(), bere Compendio Historial de España liburua atera zuen. Bertan, Leizarragak idatzi zuenaz bestelako narratiba historiko bat proposatzen zen, arrakasta askoz
|
handiagoa
izango zuena. Garibairen narratiba ez zen espreski euskaldunentzat idatzia.
|
|
|
Çu içan çara Echaus, mendi Pyrinioetan, Alduideco hegaletan, bethiere centinela, eta beguiraille beçala, iratçarriric dagoen iauregui eta gaztelu
|
handi
, eder, noble hartaco seme. Hango Bizcondeac eta seme guztiac içatu dira bethi ere, egundaiñoz guero, erreguez emplegatuac, estimatuac, fin eta leyal frogatuac.
|
|
|
Ildo horretan, gure ustez, Iparraldeko humanista euskaltzaleen eta Hegoaldeko apologisten diskurtsoan erabateko paralelismoa dago: biak ere katoliko zintzo eta monarkia
|
handi
banari leial ageri dira (batzuk Espainietakoari, besteak Frantziakoari).
|
|
|
Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian. Hortaz, euskal idazle guztiak politikoki monarkia
|
handi
banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu zuten, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
Eta XVI. mende bukaeratik XIX. menderaino erabat nagusi izan zen. Tarte horretan, historia kantabrista kritikatu zuen euskaldun bakarra Arnaud Oihenart zuberotarra izan zen, bere latinezko Notitia Utrisque Vasconiae (1638) obra zorrotz eta bikainarekin32 Latinez idaztea adierazgarria da, erakusten baitu latina zela garaian nazioarteko hizkuntza, eta gainera Iparraldean oraindik XVII. mende erdialdera frantsesak baino kultur prestigio
|
handiagoa
zuela33 Oihenartek, agirietan oinarrituz, Baskonia osoaren (Euskal Herriak eta Akitaniak osatua) historia idatzi zuen, tubalismo kantabrismoak baztertuz. Euskaraz propioki historia lanik idatzi ez arren bere gaztaroa neurtitzetan kontatu zuen.
|
|
|
() izan zen diskurtso hau euskaraz gehien landu zuena. Etxeberri, Sarako Eskola baino geroagokoa bazen ere, hein
|
handiz
, haren jarraitzailetzat har daiteke (adierazgarriro, berak Axular aitortzen zuen maisutzat). Izan ere lapurtar euskaltzale honek, lehenagokoek bezala, euskarazko narratiba bat landu nahi izan zuen, hizkuntza hau hainbat arlo formal eta idatzitara hedatuz eta gainerako kultur hizkuntzen pare erabiliz.
|
|
|
Bestetik Joakin Lizarraga Elkanoko nafar apaizak(), S. Francisco Xavierren Bicia eta Jesu Cristo, Maria eta santuen bicitzac idatzi zituen, hauek ere argitaratu gabe geratuz. Hegoaldeko euskal idazleon agerrera, hein
|
handiz
Larramendiri loturik dago.42
|
|
|
Kezka eliztar eta euskaltzale bikoitz horrekin, Larramendik Iparraldean zegoen euskal mugimendu literario (apal) aren antzekoa sortarazi nahi izan zuen Hego Euskal Herrian. Baita hein
|
handiz
lortu ere, bereziki jesuiten eta frantziskotarren artean bokazio euskaltzaleak piztuz: Kardaberaz, Mendiburu, Ubillos, Lizarraga, etab. Larramendiren jarduerak hain izan zuen arrakasta non are Iparraldeko euskal idazleengan soma daitekeen eragina.
|
|
|
Herritar apalak mundu horretatik kanpo geratzen ziren. XIX. mendetik baina, herritarrek parte hartze gero eta
|
handiagoa
izango zuten politika publikoan. Eta horri lotu behar zaio, gure ustez, herritarrentzako historia generoko lanak idaztea.
|
|
|
" Euscarazco itzcuntza oso ta garbi biciric arquitcea asqui da, Euscaldunac iñoren uztarripean beñere egon izan ez dirala oneguiteco? 76 Hizkuntzak historia jaten zuen. Hala ere, Iztuetak moderazio
|
handiagoa
agertzen zuen Antzinako Erregimeneko apologismoak hain maite zuen mito kantabristarekiko. Euskaldun kantabriar identifikazioren bat egin arren(. Españaren ifarraldeco bazter chiqui onetan paque oso batean bici ciraden Cantauriatar Euscaldun garbi, ak77), ez zuen mito hau gehiegi ustiatu, akaso, identifikazio basko kantabristari egindako kritiken berri zuelako.78
|
|
|
Baina euskal erakunde publikoak, ez zeuden kezkaturik herritarren formazioan. Soilik XIX. mendetik, garaiko gerretan soldadu gisa masiboki jardutearen haritik, herritar arruntek zeresan politiko
|
handiagoa
hartu zuten. Eta orduan argiago sentitu zen euskaldun herritarrak, protagonista politiko gisa, ideologikoki eta historikoki formatzeko zegoen interesa.
|
|
|
Bazen azkenik euskarazko historia lan hauek, beren berena zuten problematika bat: diskurtso historikoa gorpuzteko forma narratibo erakargarri bat aurkitzea, bereziki ikasketa
|
handirik gabeko
herritarrengan pentsatuz. Iztuetak prosa erraz eta atsegina sortu bazuen, aldika bertsoak tartekatuz, Hiribarrenek, soluzio herrikoi bat lortu nahian, bere kontakizun osoa bertso (erromantze) eran aurkeztu zuen, genero historiografikoaren ohiko moldeetatik irtenez.
|
|
|
Produkzio historiografikoa, hein
|
handiz
hura sustatzen edo babesten duten erakundeen edo pertsona taldeen existentziari loturik dago (produkzio gune sozialei). Hola, Antzinako Erregimenean, estamentu, korporazio eta erakunde publiko bakoitzak, bere estatusa eta interesak legitimatzeko historiografia propioa bultzatu ohi zuen.
|
|
|
edo, emakumeen historia?). Gero, jakina, gai konbentzional horiek, barne koherentzia
|
handiagoa
edo txikiagoa izan dezakete, planteatzen, ikertzen eta lantzen diren moduen arabera. Gure kasuan,, euskarazko historiografia?
|
|
|
Izatez Aizpururen ustez (2002: 228), Euskal Herriko erdarazko historiografiak ere ez du erreferentzialtasun
|
handirik
lortu, nahiz, gure iritziz, euskarazkoaren aldean aski egoera sendoan dagoen. Guk euskarazko historiografiak erdarazkoak duenaren antzeko erreferentzialtasun bat erdietsi gura genuke, ez gehiago, ez gutxiago.
|
|
|
Horra bada, mugarria hor finkatzeko arrazoietako bat. Bestalde, data hori baino lehenagoko Euskal Herriko historiografia, oro har mitikoa eta prekritikoa zen, hein
|
handiz
Antzinako Erregimeneko mentalitateari lotua. Eta horregatik ere bereizi dugu ondorengo historia produkziotik.
|
|
|
Ximenez Rada, Nafarroatik Toledora lekualdatu, bertako artzapezpiku bihurtu eta Gaztelako erregeren zerbitzuan Historia Gothica latinezko obra idatzi zuen. Euskal herrialde beraietan, historia lanak beranduago eta mendebaldeko Europako monarkia
|
handietan
baino kalitate apalagoz hasi ziren. Nafarroan, XIV. mende amaieran Gartzia Eugi elizgizonak Espainiako kronika orokor bat idatzi zuen, eranskin gisa nafar erregeen genealogia eta erreinuko gatazken berri emanez.
|
|
|
Baina honelako baladek, ahoz sortu eta askoz beranduago idatziz jarriak, konbentzio literarioen eraginez, oso itxuraldaturik gorde zituzten iraganeko gertaerak: berri historikoak zehatz eman barik Mendebaldeko Europako hainbat baladetan ohikoak ziren motiboetan tokiko gertaerak txertatzen ohi zituzten13 Bertso itxurako kontapoesietan, gertaeren narrazioak garrantzia
|
handiagoa
zuen. Eta hor aipa daiteke, beharbada euskarazko kantu historiko zaharrena den Beotibarko pelea izeneko erromantzea, 1321 aldean nafarrek eta gipuzkoarrek izandako borrokei erreferentzia egiten diona (nahiz ziurrenik geroago sortua izan).
|
|
|
Hori dela eta atlantiar aldean batez ere, arrantzara dedikatuko ziren: balearen ehiza, euskal balearen desagerpena etorriko zelarik harrapaketa
|
handien
ondorioz, ez dira errezetarik geratu, baina Busca Isusiren ustez (Busca Isusi, 1983) egongo ziren?; eta, balearen bila joan ostean, makailu harrapaketa hasten da Ternuan, makina bat hilko zirelarik lan gogorra izanik17 Foruek kongrioa ere aipatzen dute, baina egun apenas dago (agian balearen bide bera eramango zuen).
|
|
|
Tresnetan ohikoena lurrezko ontziak ziren (ipurdi ahurrarekin sutan euskarriaren gainean jartzeko), ondoren beroa polikiago sartzea eramango duen beiraketa gehituko zitzaielarik. Haragi zati
|
handiak
erretzeko burruntziak, eta arrain eta xerrentzat parrilak (arramarila). Denboraz, eta danbolina ere agertu ziren.
|
|
|
Gazta, batean ageri da soilik (baina kontuan hartzekoa da abuztua zela). Ogia eta ardoa, Erdi Aroan funtsezko elikagaiak ziren, egunero eta kantitate handitan jaten zirela ikusten da (ardoak zerrendako gastu
|
handiena
osatzen zuen, ogiak erdia inguru, baina merkeagoa zen berez ere). Haragiak elementu garrantzitsua dira zerrenda horretan (bariatuak eta gastuen kopuru garrantzitsua hartzen zuten); janari gehienetan bi plater zituzten behikia eta aharia, idia eta oilarra zituztenak (oilaskoa eta arkume hanka, legatz freskoarekin, jaunen elikaduraren parte ziren, soilik); ehiza gutxi, oso garestia baitzen.
|
|
|
Fama
|
handia
zuten baita ere Gasteizeko ostatuek, merkeak zirelako eta janari ona ematen zutelako. Gatzaren industria ere aipagarria da, Landazurik eta Romarartek 1798an egindako Obras historicas sobre la Provincia de Alava liburuan (Anton, 1991), agertzen denez, Añanako Gesaltzan eta Buradongo Gatzagan produzitua (diotenez, produkzioa jaitsi egin bazen ere ordurako).
|
|
|
Antonek (Anton, 1991), 1803ko dokumentu bat erabiltzen du Antoñanako famili xehe batek egunero jaten zuena agertuz: hiru janari egiten zituzten; goizean berakatz zopa olio edo gantzez (diruaren arabera), eta lan
|
handiko
egunetan tortilla bat, txerriki apur bat, sardinak edo arrautza egosiak gehitzen zitzaizkien; eguerdian eltzekoa, urdaia, zezina edo txorizoa, bababeltz lehortuekin, zalkearekin, babekin, potxekin edo barbantzuekin; gauez berdina, lekari freskoekin eta barazkiekin (aza, arbia, txiribia, etab.). Euren ardoa edango zuten (atlantiar zonaldetik bereizten dituena, besteak beste20).
|
|
|
Sei iturri zeuden, baina haien ur jarioa ez zen segurua beti (soilik nagusienarena, plazan zegoena). Freskagarriek garrantzi
|
handia
hartu zuten, elurrak eta garrantzia hartu zutelarik honekin (Errekaleorren eta Trebiñon egin ziren, Gorbea eta Araiakoez gain). Ardoa elikagaia zen edaria baino gehiago, kaloriak lortzeko erabiltzen baitzen haragiaren ordez; jakina, Errioxakoa zen kontsumitua batez ere.
|
|
|
Ohikoa zen kofradeek kontuak errenditzeko bilerak egitea, janari
|
handia
eginez (inoiz pobreei ospitaletara ere jana eramanaz); lehiak egoten ziren gremioko buruen artean (priore...), zeinek janari edo afari hobea prestatu; horregatik, XVIII. mendean, normalean, menuak finkatu ziren, bestela, gastuak erraldoiak zirenez. Menuetan betidanik gozoak ematea tradizioa zen, eta oso garrantzitsuak ziren.
|
|
|
Menuetan betidanik gozoak ematea tradizioa zen, eta oso garrantzitsuak ziren. Gabonetan irabazi
|
handienak
zituzten, baina opari gehien egiten zuten garaia ere bazen.
|
|
|
arropan batez ere: jantzi, mantel,...; bitxi eta mahairako zerbitzuan ere, kopuru
|
handiak
zituzten, 11.000 eta 31.000 erreal tarteko kopuruak osatuz. Batzuetan oso zaila da jakiten gauza hauek, batez ere sukaldekoak, etxekoak ziren bakarrik ala negozioan ere erabiltzen ziren, inbentarioetan sailkatu eta banatu gabe aurkitzen baitira (gehienez ere, tresnak eginda zeuden lehengaiaren arabera sailkatuak agertzen dira inbentarioetan) 27.
|
|
|
Honela, artisauen artean aberatsenak ziren, denda zeukatenak P. Manzanos-ek zehazten duenez (Manzanos Arreal, 1995)?, eta 45.000 eta 280.000 erreal bitartean zeukaten fortuna bezala. Hor ere dakusagu haien garrantzia; batzuk, ondorioz, hiriko goi mailara iritsi ziren merkatari bihurtuz eta, beraz, maila ekonomiko berdintsuko taldeetara hurbilduz (merkatari
|
handiak
, nobleak ere baitziren, hiriko elitea osatuz, artisau eta a la menuda saltzen zutenen aurrean). Horrek istiluak sortarazi zizkien oligarkekin, udaletxetik ezarritako neurrietan gauzatuko zirenak, boterea eta pribilegioak talde itxiagoan eutsi nahian, aurrez elitearen partaide zirenek bultzatuak28; ez da ahaztu behar XVIII. mendean instituzioetan oligarkizazio prozesu garrantzitsua gauzatzen ari zela.
|
|
|
Inbertsio
|
handiena
tresnerian eta lonjan egiten zen (aztertutako inbentarioen arabera, 7371.etik 98574.era arteko inbertsiokoak izanez).
|
|
|
kobrezko paila bat(, metalezko poitxer
|
handia
–) burdinezko heldukekuak; konfiturak tranfatzeko.
|
|
|
kobrezko perol
|
handiak
.
|
|
|
kobrezko galdaroia edo galdara
|
handia
(«calderon»).
|
|
|
Produktu exotiko hauek guztiak pixkanaka hedatu ziren Aro Berriko mendeetan Europan zehar; hasieran aberatsenek bitxikeria gisa kontsumituko zituzten, edo eta medikuntzan, botikarioek saltzen baitzituzten hasieran produktu hauek (aurrez ere jada, K.a. III. milakadan, sendagai gisa erabili nahi izan zen tea Shen Nung enperadorearen eskutik, adibidez). XVIII.ean dagoeneko gehiago hedatzen dira, modak garrantzi
|
handia
duelarik, luxuzko produktu gisa (hor frantziar moden eragina), eta Ilustrazioaren eta kulturaren hedapenarekin, bestalde, soziabilidaderako tresna bihurtu ziren eta tertulien lagungarri (adibidez, Lloyd' s daukagu, Edward Lloyd-ek 1687 Tower Streeten fundatu zuen Londongo lehen kafetegia, non negozio gizonak joaten ziren, eta azkenik munduko aseguru konpainia garrantzitsuena eta banku handi ... Kofradiek eta gremioek ere, anaitasunezko bazkariak egiten zituzten (ospakizunetan eta bileretan), garrantzitsuak, bereziki, taldeari kohesioa emateko; bazkari hauetan azkenburukoen presentzia oso nabarmena zelarik.
|
|
|
Produktu exotiko hauek guztiak pixkanaka hedatu ziren Aro Berriko mendeetan Europan zehar; hasieran aberatsenek bitxikeria gisa kontsumituko zituzten, edo eta medikuntzan, botikarioek saltzen baitzituzten hasieran produktu hauek (aurrez ere jada, K.a. III. milakadan, sendagai gisa erabili nahi izan zen tea Shen Nung enperadorearen eskutik, adibidez). ...handia duelarik, luxuzko produktu gisa (hor frantziar moden eragina), eta Ilustrazioaren eta kulturaren hedapenarekin, bestalde, soziabilidaderako tresna bihurtu ziren eta tertulien lagungarri (adibidez, Lloyd' s daukagu, Edward Lloyd-ek 1687 Tower Streeten fundatu zuen Londongo lehen kafetegia, non negozio gizonak joaten ziren, eta azkenik munduko aseguru konpainia garrantzitsuena eta banku
|
handi
bat bihurtu zen). Kofradiek eta gremioek ere, anaitasunezko bazkariak egiten zituzten (ospakizunetan eta bileretan), garrantzitsuak, bereziki, taldeari kohesioa emateko; bazkari hauetan azkenburukoen presentzia oso nabarmena zelarik.
|
|
|
Horrela, zehaztuta agertzen zaizkigu nola haragiak zeukan garrantzi izugarria orduko errege erreginen eta haien familien dietan. Postreak ere garrantzi
|
handia
zuen, baina haragiz egindakoak ere ugariak ziren, eta haien gozoak eta pastelak: mota desberdinetako tarataletak, hojaldreak, bizkotxoak eta beti ere, arrautzekin edo frutekin (batzuk kontserban).
|
|
|
Festa horiek sortzen zituzten eskaera hazia betetzeko, planifikazio
|
handia
behar zen.
|
|
|
Hasieran ez zuten garrantzi
|
handiegirik
edukiko, gehienez azukrea zuringoarekin nahasita erabiliko ziren. XVI. mendean labe pribatuak zituztenek soilik (goi mailako sukaldeek eta konbentuek) judutar eta mairuen ohiturak jarraituz mazapanak etab. egiteko arrautzak erabiliko zituzten.
|
|
|
Euskal Herrian, kalitate
|
handiko
mazapanak elaboratu arren, ez zuten merkatu handiegirik izan.
|
|
|
Euskal Herrian, kalitate handiko mazapanak elaboratu arren, ez zuten merkatu
|
handiegirik
izan.
|
|
|
Famatuena edurra dugu, eztia eta txikitutako fruituekin hartzen zena. K. a. IV. mendeko zenbait liburutan, Alejandro
|
Handiak
edurrarekin errefrigeratutako eztia eta frutazko mazedonia bat jan zuela zioten. K. o.
|
|
|
b) XVI. mendetik aurrera, jadanik, benetako izozkiak ditugu. 1533 urtean Catalina Medici Frantziako Enrike II.arekin ezkondu zenean, bere sukaldariak Frantziara eroan zituen, eta italiar haiek, prestatutako izozkiak ospe
|
handia
lortu zuten. Baita izozkien onerako, lagungarria suertatu zen Procopio Parisera bizitzera joan zela; bertan izozkia, hobetzeko?
|
|
|
Gainera, kontrastea
|
handia
zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean; lehenek bizi baldintza eskasak jasan behar zituzten, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta zitzaketelarik (ia mundu guztitik ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin hasi zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen hasi zen, eta gizartearen egoerak orokorrean onera egin zuela badirudi ere, pobrezia oso handia zen.
|
|
|
Gainera, kontrastea handia zen populazioaren gehiengoaren eta aberatsen gutxiengoaren artean; lehenek bizi baldintza eskasak jasan behar zituzten, bigarrenek luxuzko produktu eta elikagaiak dasta zitzaketelarik (ia mundu guztitik ekarriak zirenak), lehen ere azpimarratu dugunez. Beraz, mendea krisiaren gainditzearekin hasi zen Europa osoan, eta Indietako merkataritzaren loraldiaren jarraipena izan zen, baina mendearen bukaera aldera krisi politikoa nabaritzen hasi zen, eta gizartearen egoerak orokorrean onera egin zuela badirudi ere, pobrezia oso
|
handia
zen.
|
|
|
Egoera larri honen aurrean hiriko oligarkiak kezkatzen hasi ziren. Horrela pobreak kontrolatzeko legeak sortu ziren (lehenengo adibidea Ingalaterran daukagu), baina pobreei ez zieten laguntza
|
handirik
eman, baizik guztiz kontrakoa, pobreak giltzapetu zituzten eta oso gaizki tratatzen zituzten.
|
|
|
nafarreria6. tartean Gasteizen izan zen nafarreria epidemiaren ondoren Real Sociedad Bascongada de Amigos de País erakundeko kideek inokulazioa bultzatu eta orokortu zuten gaixotasun honen aurka; txertoen aurrekari hau zen haren aurka egiteko zegoen sistema bakarra. Hala eta guztiz ere, populazio baldintza txarretan bizi zen eta, zer esanik ez, higienikoetan, eta, horren erakusgarri zen haur hilkortasun tasa
|
handia
. XVIII. mendearen bukaeran Gasteizeko hiriko ordenantzetan garbiketa eta higieneari buruzko aipamenak egiten ziren:
|
|
|
Txiroek sakrifizioetan animaliak eskaini beharrean, animali formadun pastelak eskaintzen zizkieten faraoiei. Ramses-en garaiko oholetan gozokiei garrantzi
|
handia
ematen zizkiotela dakigu baita ere: hil zenari enbaltsamatzean elikagaiekin batera, eztia eta beste gozotzaileak lurperatzen zirelako.
|
|
|
Hala ere, XVI. mendean gozogintzak aldaketak jasan zituen, Kolonialismoak azukrearen hazkundea ekarri zuelako. Ondorioz, gozogintzako obradoreetan lan
|
handiagoa
edukiko zuten.
|
|
|
Afrikak ere ondorio latzak jasan zituen. Despopulaketa
|
handia
izan zen, nagusiek autoritate galdu zuten, eta familia eta leinuek batasuna galdu zutenez banatu egin ziren. Zonalde batzuetan nekazaritza desagertu zen eta Afrikako kultura eta artisautza atzerakuntza prozesu batetan sartu ziren.
|
|
|
Hasieran teontziak ez zuen garrantzi
|
handirik
eduki, geroago bai Ingalaterrako zeramika egileek teontzi txinatarrak eta kikarak imitatu zituztela eta. Horrela ingeles zeramika eta portzelana bultzakada bat jasango zuten.
|
|
|
Ikertu nahi dugun gaiaren testuingurua zehazteko, esan behar da, XVIII. mendeko Europan kontraste
|
handia
zegoela populazioaren gehiengoaren eta aberatsen klasearen artean. Populazioaren kopuru handi baten bizi maila neurri minimoetan zegoen orduko gizarte guztietan eta, bitartean, gutxi batzuk oparotasunean bizi ziren.
|
|
|
Ikertu nahi dugun gaiaren testuingurua zehazteko, esan behar da, XVIII. mendeko Europan kontraste handia zegoela populazioaren gehiengoaren eta aberatsen klasearen artean. Populazioaren kopuru
|
handi
baten bizi maila neurri minimoetan zegoen orduko gizarte guztietan eta, bitartean, gutxi batzuk oparotasunean bizi ziren.
|
|
|
Bada, jende gazte eta aktiboa zen nagusi Europan. Hala ere, hobetzea nabaritu zutenak izan ziren, batez ere, nekazari
|
handiak
eta handiak; nekazari pobreek enclosures4 eta beste fenomeno paralelo batzuekin ez zuten haien egoera asko hobetzen ikusi. Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen joateko beste arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da.
|
|
|
Bada, jende gazte eta aktiboa zen nagusi Europan. Hala ere, hobetzea nabaritu zutenak izan ziren, batez ere, nekazari handiak eta
|
handiak
; nekazari pobreek enclosures4 eta beste fenomeno paralelo batzuekin ez zuten haien egoera asko hobetzen ikusi. Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen joateko beste arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da.
|
|
|
3 Verlagssystemaren gisako produkzio moduen bidez. Sistema honekin, merkatariak lehengaia aurreratzen eta banatzen zien nekazariei, eta gero haiek etxean landutako manufakturak erosten zizkien, merkatariak berak jarritako prezioetan. Nekazariek diru osagarria lortzen zuten, neguan nekazaritzan ari ezin zirenean egindako lanez, eta merkatariek irabazi
|
handiagoak
lortzen zituzten gremioetako kontrolik gabe, eta berak ezarriz prezioak.
|
|
|
dagoeneko XVI. mendetik (edo, agian, zuzenagoa da esatea XV. mendearen bukaeratik) hasia zen aipatutako emigrazioa?. Honetan eragin zuten itsas nabigazioko tekniken hobetzeak, estatu
|
handien
garapenak (ekintza haiek aurrera eramateko gai bihurtu zituena), eta merkataritza eta botere nahiak5 Europa atlantiartu zela esaten digute egileek (Mediterraneoaren krisiarekin), Amerikarekin zuten merkataritza triangeluarraren ondorioz (Europa, Afrika eta Amerikaren arteko elkartrukeetan europarrei irabazi izugarriak zekarzkiena? %300 inguru, eta, aldi berean, produktu berri ugari:
|
|
|
Ameriketan bertako kriolloek irabazi
|
handiak
lortzen zituzten espainiar inperioaren barruan, artelanek agertzen digutenez. Ekonomia produktu berezietan espezializaturik zegoen:
|
|
|
Junteroak aukeratzeko bide ezberdinak zeuden, baina herri txikietan herritar guztiek hartzen zuten parte prozedura horietan. Populazio
|
handiko
nukleoetan, aldiz,, hautesle gorpua, deitzen zena udaleko kideetara mugatua zegoen.
|
|
|
Pertsona aldaketa horiek, dena den, ez dute ekarri helburu aldaketarik, lan egiteko moduena baino, neurri batean, eta indar berrien metatzea une oro. Horren lekuko dugu dagoeneko bi libururen argitaratzea, Karlomagnoren ingurukoa (2001), eta euskal historiografiaren azken joerez kaleratutakoa (2002), edota arrakasta
|
handiz
antolatutako Historiagile Euskaldunen I. eta II. Topaketak, 2000 eta 2003 urteetan. Azken urte hauetako gai nagusiak honako hauek izan dira:
|
|
|
Saileko kideek, bestetik, eragin nabarmena eduki dute Udako Euskal Unibertsitatearen bilakaeran, erakunde honen antolaketari eta garapenari dagokienean. Une desberdinetan Historia Saileko zenbait kidek lan
|
handia
egin dute UEUn nondik norakoak argitzeko orduan, bai 1980ko hamarkadetako eztabaidetan (Joseba Agirreazkuenagak bereziki), baita 1995ean egindako Kongresuan ere (Pruden Gartzia eta Iban Zaldua). Ezin ahaztu, azkenik, UEUk eduki dituen zortzi zuzendarietatik bi, Manex Goihenetxe eta Mikel Aizpuru sail honetako kideak izan direla.
|
|
|
Alde horretatik, egokiagoa izango zen, Historia Ikastaroari buruz hitz egitea eta ez Historia Sailari buruz, baina ohiturak legea egiten duenez, Saila deitu zitzaien UEUko ikastaroak antolatzen zituzten pertsona edota taldeei eta hala jarraitu zitzaien deitzen. Kontuan izan behar da, egoera ulertzeko, UEUren baliabide urriek ez zutela aukera
|
handirik
ematen egitura sendoak sortzeko. Euskal Herriak, Franko hil ondoren, bestetik, bizi zuen aldaketa giroak eta politika lanek zuten lehentasuna askorentzat eta horrek ez zuen lagundu saila trinkotzen.
|
|
|
Bigarren ahulezia hitzaldietan esandakoak testu idatzira eramateko ezintasuna zen, UEUren Giza eta Gizarte Zientzia sail gehienen arazo bera. Alde
|
handia
zegoen, kontu horretan, UEUko Zientzia Zehatzen alorrarekin. Multzo horretako sailek, gehiago edo gutxiago, zenbait liburu aurkezten zituzten UEUren emanaldi bakoitzean, UEUk berak argitaratutako liburuxken bitartez.
|
|
|
Alde horretatik, arestian aipatu ditugun ikastaroei erreparatzea nahikoa da gaien aniztasunaz eta garaiko historiografiaren kezkekin, eta bere mugekin, zuen loturaz konturatzeko. Hitzaldi sistemaren mugaz jabeturik, lanen argitalpena kezka
|
handia
izan da. Horren lekuko dugu 1990an kaleratutako Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren hirugarren tomoa eta urte berean sortutako Uztaroaldizkariaren erredakzio batzordean historiak duen ordezkaritza.
|
|
|
Hauen lanetan garai hartako errusiar arteak izandako garrantzia antzeman daiteke. Izan ere, hauek, Suprematismo eta Konstruktibismo mugimenduak (mendebaldeko artean eragin
|
handia
izango zutenak) bultzatu eta arte garaikideko abstrakzioranzko joera zehaztu zuten.
|
|
|
Izan ere, iraultzaren onuradun eta artearen hartzaile izan behar zuena, herria alegia, egoera larrian zegoen, goseak eta gaixotasunek jota. Egoera kontraesankor honek artista ugariren ikuspuntua irauliko du, honela, garaiko artearen ordezkariek, hasiera batean iraultza goraipatu eta garai berri honetan konfidantza jarri bazuten ere, benetako errealitatea ezagutzerakoan dezepzio
|
handia
jaso zuten. Iraultza osteko guda zibilak, gosetea, heriotzak, zigorrak eta fusilamenduak ekarri zituen, artistek behin eta berriz goraipatutako garai ezin hobearen ideia erabat hautsiz.
|
|
|
Lehenengo gauza artea herriarengana hurbiltzea zen, eta horretarako Monumentuen Propaganda Plana, edo bestelako ekintzak egin ziren. Denboraz agintariek gero eta esku hartze
|
handiagoa
izan zuten arteak jorratu beharreko bideetan, eta azkenean, 1929an, Stalinen esku geratu zelarik artearen gaineko kontrola, errealismo sozialista izeneko estiloa ezarri zen, estilo ofizial gisa.
|
|
|
Arte errusiarrak nortasun
|
handia
zuen, artistek euren nortasun nazionala finkatu eta adierazteko zuten nahi eta joeragatik alegia. Inspirazio iturriak errusiar sustrai eta ohituretatik hartu zituzten, ikono erlijioso errusiarretatik.
|
|
|
XIX. mende bukaera eta XX. mendeko lehenengo hamarkadetan aurreko guztiarekiko haustura gertatu zen arte mailan. Herriak jasaten zituen aldaketek eraginda, arteak ere, mundua eraldatzeko nahi horretan, dinamismo
|
handiko
papera beteko zuen. Berreraiketaren ideia horiekin batera, beraz, arteak aurretik ezarritakoarekin apurtuko zuen.
|
|
|
Zer esango dizuet: euskarazko artikuluak eta liburuak, oraindik, irakaskuntza eta ikerkuntza prozesuaren hondakinakdira, hein
|
handi
batean.
|
|
|
–Baina halako materialen premia
|
handia
dugu, historialari baten eraikuntza prozesuan: historialari bihurtzeko hain zuzen ere, oso inportantea delako irakurtzea, horrek eskaintzen baitigu, behar dugun informazioa ez ezik, baita aritzeko modu bat, idazteko eta ideiak antolatzeko ereduak, eta hori guztia erdaraz egitea, etengabe, traba bat delako norberarena izango litzatekeen euskarazko historialari diskurtso bat garatzeko orduan.
|
|
|
Eta hori ez da, askotan, oso komenigarria, testuaren kaltean doalako, batez ere idazten diren lehenengo testuen kaltean (eta hemen lotsagorritu nintzateke, euskaraz idatzi nituen nire lehenengo artikuluak gogoratzean, baina tira...). Beraz, halako liburuak, eta ezbairik gabe, laguntza
|
handia
ematen digute alde horretatik, eta, bestalde, belaunaldi berriaren joera geroz eta handiagoaren nolabaiteko lekuko ere badira, zeren eta, egileen artean, badago jadanik argitalpen gehienak euskaraz egin duenik.?
|
|
|
Eta hori ez da, askotan, oso komenigarria, testuaren kaltean doalako, batez ere idazten diren lehenengo testuen kaltean (eta hemen lotsagorritu nintzateke, euskaraz idatzi nituen nire lehenengo artikuluak gogoratzean, baina tira...). Beraz, halako liburuak, eta ezbairik gabe, laguntza handia ematen digute alde horretatik, eta, bestalde, belaunaldi berriaren joera geroz eta
|
handiagoaren
nolabaiteko lekuko ere badira, zeren eta, egileen artean, badago jadanik argitalpen gehienak euskaraz egin duenik.?
|
|
2004
|
|
|
Taulan ikus daitekeen gisan 1955 urte ingurura arte (antzinako etorkinak, tarteko etorkinak) Gipuzkoatik eta beste euskal probintzietatik zetozen etorkinek pisu
|
handia
zuten8 Baina pixkanaka (1955 urtetik aurrera bereziki) espainiar estatuko etorkinak garrantzia hartzen joan ziren. Lekuko gisa mintzatu zaidan Asunek emigrazio uholde hau bizi izan zuen.
|
|
|
Frankismoarekin sortzen den «familia idealean» senarrak betetzen zuen «ogi irabazlearen» rola, eta emazteak «etxearen zaindari eta kudeatzailearena». Baina, Pilar Pérez Fuentes ek10dioen moduan, familia eredu hau, genero sistema hau, kontraesan sakon baten gainean eraiki zen, eta idealaren eta errealitatean gertatzen zenaren artean distantzia
|
handia
zegoen. Senarren nahia emazteak etxean izatea bazen ere, nahi honek soldata baxuen errealitatearekin egin zuen tupust.
|
|
|
Honek Hernaniren giza geografian aldaketak ekarri zituen. Jatorri ezberdinen arteko jendearen hartu eman kulturalak deigarriak izan ziren eta eragin
|
handia
izan zuten hernaniarren eguneroko bizitzan14.
|
|
|
Esan bezala, bada, XX. mendean Hernanin zerealek garrantzia galdu zuten eta nekazaritza beste ekoizpen era batzuetara gerturatu zen. Honetan abeltzantzak garrantzi
|
handiagoa
eskuratu zuen. Hurrengo taulan abereen gorakada nabari da.
|
|
|
Baina are eta nabariagoa behiak kontutan hartzen baditugu. Abere hau izan zen baserrietako produkzioen estrukturetara indar
|
handienaz
barneratu zen elementua:
|
|
|
XX. mendeko Hernaniko garapen industriala aldi ezberdinetan bana daiteke, joera ziklikoa izanik. Laburki, historiari begiratuz, ikus daiteke 1900 urte inguruan gorakada
|
handia
bizi izan zutela industriek. Gorakada honen ostean hamar urteko egonkortzea etorri zen, eta gerora, 1910 urtetik 1920ra, berriro ere aurrera pauso handia.
|
|
|
Laburki, historiari begiratuz, ikus daiteke 1900 urte inguruan gorakada handia bizi izan zutela industriek. Gorakada honen ostean hamar urteko egonkortzea etorri zen, eta gerora, 1910 urtetik 1920ra, berriro ere aurrera pauso
|
handia
. 1929an, AEBn hasitako krisi ekonomikoa berehala zabaldu zen Europa osoan, eta eragin handia izan zuen Hernaniko industrien garapenean.
|
|
|
Gorakada honen ostean hamar urteko egonkortzea etorri zen, eta gerora, 1910 urtetik 1920ra, berriro ere aurrera pauso handia. 1929an, AEBn hasitako krisi ekonomikoa berehala zabaldu zen Europa osoan, eta eragin
|
handia
izan zuen Hernaniko industrien garapenean. 1929ko krisiaren ondorioek 1936an hasitako Espainiako Gerra Zibilarekin bat egin zuten, eta gerra-osteraino itxaron behar izan zen berriro ere industriak abian ikusteko.
|
|
|
Gerra ondorengo lehen urteetan papergintzara bideratu ziren bi enpresa sortu ziren Hernanin, Urumea ibaiaren ertzetan, La papelera de Zikuñaga (250 langile) 1941 urtean, eta Papelera del Norte (100 langile) 1944an. Industria kimikoek ere garrantzi
|
handia
izan zuten bigarren industrializazio honetan, 1947an Policloro S.A. (90 langile) sortu zen, eta urte batzuk beranduago, 1949 urtean, Electroquímica de Hernani (60 langile).
|
|
|
Hernanik jasan zuen II. industrializazioak 40ko hamarkadan izan bazuen ere abiapuntua, gerra ostearen eraginek moteldu egin zuten garapena, eta 50 hamarkadetaraino itxaron behar da industrializazio prozesu honen unerik aipagarrienak bizitzeko. 50 hamarkadan espainiar estatuko sistema ekonomikoa kapitalismo internazionalarekin uztartu zen, eta makro mailan gertatutako aldaketa honek mikro mailan (eskualdeetan, herrietan) eragin
|
handia
izan zuen. Denbora tarte horretan Hernanik aldaketa ugari jasan zituen.
|
|
|
Tennessee Valley Authority New Deal aren proiektu
|
handiena
izan zen. 1916an haranean presa handi bat eta munizio planta bi eraiki ziren, baina plan honek haraneko errekurtso energetikoak ez zituen guztiz garatu.
|
|
|
Tennessee Valley Authority New Deal aren proiektu handiena izan zen. 1916an haranean presa
|
handi
bat eta munizio planta bi eraiki ziren, baina plan honek haraneko errekurtso energetikoak ez zituen guztiz garatu. Harana zazpi estatuk osatzen zuten eta zeharo atzeratuta zegoen.
|
|
|
Sindikatzeko atmosfera ezin hobea zen, baina sindikatuetan barne arazoak eta patroiekin arazoak zeuden. Lanaren Federazio Amerikarreko buru gehienek eskulangileen sindikatuak nahi zituzten, eta produkzio
|
handietako
industrien kualifikatu gabeko soldatapekoak antolatzeko asmorik ez zuten erakusten. 1935ean buruzagitza sindikalaren gutxiengo batek Committee of Industrial Organization eratu zuen, horiek industria bakoitzeko langile guztiak bilduko zituzten sindikatuak nahi zituzten.
|
|
|
Bi urte beranduago, Lanaren federaziotik bota ostean Congress of Industrial Organizations (CIO) finkatu zuten. John Lewis United Mine Workers eko buruzagia aurrean zutela CIOk kanpaina indartsu bat hasi zuen altzairu, auto, beira, kortxo eta beste eskala
|
handiko
produkziodun industrietako langileak antolatzeko. 1937aren bukaeran CIOk Lanaren Federazio Amerikarrak baino afiliatu gehiago zituen.
|
|
|
Roosevelt aurrekontua apaltzen saiatu zen gastu federalak drastikoki murriztuz, baina horrek ekonomia atzeraka bideratu zuen. Defizitaren finantziazio sistematikoarekin oparotasunera bueltatu nahi zuten, horrela, kongresuak subsidio eta lan publikoetarako asignazio
|
handiak
onartu zituen eta 1938ko udan ekonomia berriro hasi zen poliki poliki igotzen. Baina gobernuak zuen konfiantza gutxituz zihoan.
|
|
|
Baina berak aurka egin zien kandidatuek irabazi zuten. 1938ko kongresurako hauteskundeak kolpe
|
handiagoa
izan ziren. Demokratek ganbara biak kontrolatu arren errepublikarren irabaziak harrigarriak izan ziren lehenengo aldiz 1928az geroztik.
|
|
|
1941ean etorri zen oparotasuna eta lana, II. Mundu Gerra eta horrek eragindako mobilizazio militar eta ekonomikoaren ondorioz. Baina ordura arte, tratu berriaren neurri batzuk min
|
handia
egin zuten; nekazaritza politikak ez zien nekazari prekarioenei lagundu eta ongizate sozialaren programa oso eskasa izan zen.
|
|
|
1920, Sobietar Batasunak krisi ekonomiko larri bat jasan zuenean, bertan milioika hil ziren). Hala ere, posible da AEBetan goseak kopuru
|
handiago
baten heriotzarekin zerikusia izatea. 1935ean hogei milioi pertsonak ondo elikatzeko beharrezko zena ez zuela kalkulatzen da.
|
|
|
Momentu konkretu batean bost milioi ibiltari egon ziren, lan bila edo asperralditik eta desesperaziotik ihes egin nahian. Noraezean zebiltzanen laurden bat gazteak ziren, eta New Deal aren National Youth Administrationengatik izan ez balitz kopurua askoz
|
handiagoa
izango zen. 600 000 bat unibertsitariori eta bigarren hezkuntzako 8 milioi ikasleri egun erdiko lanak eman zizkien; horrela ikasten jarrai zezaketen eta merkatutik at zeuden.
|
|
|
Populazioaren %5a berdin bizi zen eta kontsumoa eta filantropia mantendu egin ziren. Emaile
|
handiek
sorospen konpainiei laguntza emateaz gain proiektu ezberdinetan parte hartu zuten: Artearen Museo Metropolitanoa, Maine-ko Acadia eta Wyoming-eko Grand Teton parke naturalen garapena, Washington-eko National Gallery of Art... garai honetakoak dira.
|
|
|
1929ko crackaren eta Depresio
|
Handiaren
ondorioz makinaren aurkako susmo eta mesfidantza handitu zen, egoera horren eragile gisa ikusten baitzen. Makinaren eta lantegiaren zorigaiztoko eraginari aurre egiteko erantzun berriak behar ziren; horrela, 30 hamarkadan dokumentu pastoral antzekoak sortu ziren bizitza era tradizionalak erakusten zituztenak irudi bukoliko eta arkadiarrekin.
|
|
|
FSAn egin ziren argazkilaritza lan aberats eta ezagunenak. Nekazaritza Departamenduko aholkulariak, Rexford Tugwell ek, 1935ean nekazal guneei buruzko txosten ilustratu bat egitea erabaki zuenean Roy Stryker i eskatu zion proiektuaz arduratzeko eta honek, denborarekin, argazkilari talde
|
handi
bat kontratatu zuen. Lehendabizi Arthur Rothstein kimikari eta argazkilari zientifikoa, gero Carl Mydans, RA n parte hartutakoa, Walker Evans eta Ben Shahn ilustratzaile eta margolaria elkartu zituen, eta azkenik Dorothea Lange sartu zen.
|