|
2000
|
|
|
Narraziogintza honen bilakaeran, Aitzpea Azkorbebeitiaren iritziz, lehenengo narrazio liburutik bi
|
berriago
hauetara leku denboren koordenadei dagokienez egileak determinazio gehiagorantz eta errealitaterantz egin du: " Badirudi, beraz, orain arteko indeterminazio joera aldatu egin dela, lekutasunari dagokionez bederen.
|
|
|
Arnaut Oihenartek Atsotitz edo errefrauak bilduman jasoriko Han izanik hona naiz esaera ilunaren azalpena euskal idazle hark azaltzen zuen modura, bi txoriren arteko elkarrizketa egoeran kokaturik ulertu behar da: " Txori batek, bere habia epelean dagoela, heldu
|
berria
den beste txori bati emandako erantzuna da, heldu berriak Orhi aldean eguzkiak bero jotzen duela eta hara joateko gonbitea luzatzen dio; kabi epelean dagoen txoriak, aldiz, iruzurra sumatzen du eta ezetz erantzuten dio" han izanik hona naiz" esanez. Alegia, Orhi aldean izana dela eta han berorik ez zuela ikusirik, bere habiara itzulia dela.
|
|
|
Arnaut Oihenartek Atsotitz edo errefrauak bilduman jasoriko Han izanik hona naiz esaera ilunaren azalpena euskal idazle hark azaltzen zuen modura, bi txoriren arteko elkarrizketa egoeran kokaturik ulertu behar da: " Txori batek, bere habia epelean dagoela, heldu berria den beste txori bati emandako erantzuna da, heldu
|
berriak
Orhi aldean eguzkiak bero jotzen duela eta hara joateko gonbitea luzatzen dio; kabi epelean dagoen txoriak, aldiz, iruzurra sumatzen du eta ezetz erantzuten dio" han izanik hona naiz" esanez. Alegia, Orhi aldean izana dela eta han berorik ez zuela ikusirik, bere habiara itzulia dela.
|
|
|
Hitzaurrearen arabera, esan daiteke egileak ordurarte poema adierazgarrienen bilduma egitea zuela asmotzat eta" kartzelako kobla eta sonetoak" nahiz Izkiritaturik aurkitu ditudan ene poemak liburuko zenbait poema apokrifo besterik ez zituela bereizi corpus honetatik. Hautaketaren irizpideak emanak zeuden beraz, eta dioenez, Izuen gordelekuetan barrena liburutik" orri ugari" aparte uztea erabaki zuen liburu
|
berrian
.
|
|
|
Poetaren bilakabidean garai hartako gustuak hor irauten dute, gustuko zituen idazleak ditu orain ere alboan, Pessoa, Kafka, Borges, metafisiko inglesak... Halere," sentsibilitate
|
berri
bat erne zaio hauen ondoan, militantziaren eta literaturaren bideak elkarganatu egin zaizkio. Ekintzetan ezik, literaturan ere eman nahi du zapalketaren aurkako erantzuna, nahiz eta literaturgilearen konpromezuari halako urruntasun ironiko batez begiratzen dion".
|
|
|
Euskal poeten artean Lauaxeta eta Aresti hartzen ditu gogoan, atzerritarren artean aldiz, bera bezala kondenatuak izaniko Maiakovski eta François Villon. Arestik bezala bere eta bere lagunen bizimoldearen testigantza ematen duen poesia egiten duela dio Iñaki Aldekoak," oroimen flakuaren aurka jasotako testigantza" dela liburua, eta ildo beretik datorrela dio 1988an argitaratu
|
berria
zuen Marginalia liburua ere.
|
|
|
Estetika eta konpromezuaren arteko eztabaidak bizirik dirauela dio, eta Sarrionandia eta Omar Navarro joera
|
berri
baten eredu direla: " Euskal poesiak bere izaera garatu nahi badu, kanpora begira egon duela erakutsi digute poeta biek.
|
|
|
1995eko poema liburu honetan, aurreko Marinel zaharrak delakoan bezala, autoreak ordurarteko poemagintzatik hautapen bat egin eta berredizio bat prestatu du
|
poetika
berri baten argitan, hots, gai, joera eta sinbolo berriekin batean egituratuak.
|
|
|
Jon Kortazarrek Lurra eta Luma (1997) artikulu bilduman, liburuari eskainirikoan, haren moldaketa
|
berria
azpimarratzen du, Marinel zaharrak liburutik harturiko materialek, emendatuekin batean egituraturik, taxu berria hartzen dutela diosku. Sarrionandiaren liburuen irakurleari lehendik ezagun egingo zaizkion sinbolo eta gaiekin batera beste zenbait ere azaltzearekin, bizitza bera da poema hauetan azaltzen dena, bere aniztasun osoan.
|
|
|
Jon Kortazarrek Lurra eta Luma (1997) artikulu bilduman, liburuari eskainirikoan, haren moldaketa berria azpimarratzen du, Marinel zaharrak liburutik harturiko materialek, emendatuekin batean egituraturik, taxu
|
berria
hartzen dutela diosku. Sarrionandiaren liburuen irakurleari lehendik ezagun egingo zaizkion sinbolo eta gaiekin batera beste zenbait ere azaltzearekin, bizitza bera da poema hauetan azaltzen dena, bere aniztasun osoan.
|
|
|
Laberintoaren oroimena n Jon Kortazarrek ere, liburuaren zentzu orokorrari atxikirik, euskal poesia
|
berriaren
giro honek zuen oinarrizko kontzeptu filosofikoaren adierazletzat ematen du liburu hau, izaeraren ezabaketarena, alegia: " Gaurdaino Pott taldearen poeta eta obrarik gorena Atxaga eta bere Etiopia izan badira, teorikoa Sarrionandia gertatu da bere Ni ez naiz hemengoa izen profetikoa daraman liburuaren bidez.() Kartzelako egunerokoaren moduan eginik dagoen liburu honetan halere espetxeaz gutxi eta literaturaz asko mintzatzen dena Sarrionandiak bere literaturari oinarria ematen dio, Atxagaren pentsamendua argituz bide batez, Wittgenstein-en erlatibismo kutsuaren ildotik.() Autorearentzat beraz, ez dago objetiboki eskura daitekeen errealitaterik.
|
|
|
Jarrera honek nahiz literatura egiteko ideal perfekzionista eta zorrotz horrek, Lauaxetaren lehen liburuko beste" post scriptum" ospetsu hura," Uarra" izeneko idatzi laburra oroitarazten du. Lehen aldiz hark Bide
|
barrijak
liburuaren ostean azaldu zituen ideia, asmo eta ametsen oihartzuna entzun baitaiteke Sarrionandiarenean: " Olerkari nazala agertutiari enago, izkuntza onetan be gogai batzuk azaldu daikeguzala erakustiari bai." (Lauaxeta, Olerkiak, Erein, Donostia, 1985)
|
|
|
Izuen zentzuaren giltzetako bat Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak liburuan itzultzen duen poema batean dioenak argitu liezaguke" Zein bizimodu hautatu?"" Enparantzan burruka/ eta arazo zailak daude, etxe barruan ardurak/ Baratzean lan amaiezinak, itsasoetan izuak". (Prosodipo Pelakoaren epigrama baten itzulpena, 33 or.). Hortaz, literatura klasikoan ezaguna den itsasoari buruzko" topos" horietako bat du bereganatua, ziurrenik, itsasoko izuetatik gordetzeko lekuetan barrena doa bidaiaria. b) 80ko hamarkadako poesia
|
berriaren
manifestua
|
|
|
Un acercamiento" izeneko artikuluan, Etiopia osteko poeta taldearen barruan Sarrionandiari ematen dio garrantzi berezia. Artikulu honetan dioenez, Bernardo Atxagak argitaratu zuen poema liburua da oraingo euskal poesiaren mugarri nagusia, baina Sarrionandiak 1985eko Ni ez naiz hemengoa liburuan bildu omen zituen hobekienik poesia
|
berri
honen oinarri teorikoak. Sarrera gisako batez azal ditzakegu bada, Jon Kortazarren ustez poeta multzo berri honek dituen oinarri teorikoak eta euren ezaugarri orokorrak.
|
|
|
Artikulu honetan dioenez, Bernardo Atxagak argitaratu zuen poema liburua da oraingo euskal poesiaren mugarri nagusia, baina Sarrionandiak 1985eko Ni ez naiz hemengoa liburuan bildu omen zituen hobekienik poesia berri honen oinarri teorikoak. Sarrera gisako batez azal ditzakegu bada, Jon Kortazarren ustez poeta multzo
|
berri
honek dituen oinarri teorikoak eta euren ezaugarri orokorrak.
|
|
|
Eleberriak irakurtzeko orduan ohituta gauden patroiarekin hautsi egiten du beste bat sortuz, baina
|
berri
honetan galtzeko arrisku handia dago. Irakurlea gogoz hasten da jostorratza eta haria jarraituz, baina hainbeste bira eta jira eman ondoren bidea galdu, interesa erori eta istorioa bera eleberriaren pisu guztia sustengatzeko arazoekin aurkitzen da.
|
|
|
Aitzitik, arretaz eginiko irakurketa baten bidez Arrietak eskaintzen digun mundu iradokitzailea barneratzeko zailtasunik ez dugu izango. Gainera, patroi
|
berri
honen erabileraren atzean, ezarririko canon edo ereduak desjosi eta berriro josteko beharraren aldarrikapena ere ikus genezake.
|
|
|
bere semea, Eneko, atxilotu dute, ETAko kidea delakoan. Egoera
|
berri
honen aurreko amaren sentipenak islatu nahi dizkigu idazleak. Idazlearen beraren hitzetan" emakumearen sentimendu unibertsala nahi izan dut isladatu, ama baten ikuspegitik." (Zabala, Juan Luis:
|
|
|
Beraz, oraina eta iragana bata bestearekin harilkaturik ikus ditzakegu. Izan ere, askotan iraganetik ihesi eta etorkizun
|
berri
baten bila dabiltzan pertsonaiak aurkezten zaizkigu: baina, ihes hori beti ere antzua izango da, ipuinotako protagonistek ezin izango baitiote heriotzari aurre egin, patua garaile irtengo da-eta.
|
|
|
Bestalde, Zabalak Jimenezen asmo
|
berri
honen inguruan honakoa dio: " Raymond Carverren soiltasun argumentalaren bidetik jorik batzuetan, formula esperimentalak erabiliz beste batzuetan." (Egunkaria I)
|
|
|
Juanjo Gabiñak elkarrizketa batean" estilo
|
berri
bat asmatu" duela adierazi zuen: " Askozaz errazagoa, ez hain barrokoa...
|
|
|
Honako eskenatokian narratzen digu ondorengo istorioa: ikasketak bukatu
|
berri
dituen gazte baten bizimoduaren berri ematen digu. Mikelek, gazte honek, ez du lanik egiten eta Bilbon bizi da Dionisos bere lagunaren lepotik.
|
|
|
Gerra zibila amaitu eta 15 urtera, 1952ko negu hotzeko gau elurtsu batean, Bizkaiko kostaldeko herri batean, maki batek aspaldiko lagun eta adiskide duen kapitain baten etxeko atea jotzen du, eleberri honetan jasotako fikziozko gertaerei hasiera emanez. Gerran parte hartu ez bazuen ere, makien gora-beheretan nahastuko da aurrerantzean Onofre kapitaina eta, jende eta kontu
|
berrien
ezagupidea emateaz gain, bere burua hobeto ezagutzen eta ulertzen ere lagunduko dio berak nahi izan gabe egindako lotura horrek, nahiz eta bere buruaren ezagutzak ez duen, jakina, pertsonaia baikor bihurtuko. (Egunkaria I)
|
|
|
Bestalde, hiru lagun hauen arteko harremanak harilkatzeko eleberrian Lugi Bordoniren Gauak eta hiriak filmea darabil leit-motiv gisara. Liburuaren hasierako aipuan ematen zaigu honen
|
berri
lehen aldiz, eta narrazioak aurrera egin ahala ugariagoak izango dira honen aipamenak.
|
|
|
Agian, abentura mota gehiegi nahasten da nobelan, agian, zenbait puntu geratu da argitzeke... baina hala ere, irudimena eta kontatzeko grina ezin zaizkio ukatu egiteko honetan hasi
|
berria
den Joxe Belmonteri. (Egunkaria I)
|
|
|
Elaberri labur hortan, mende hunen hastapenean gertatu istorio arrado bat kondatzen digu idazle
|
berri
horrek, Artola familia ezagutarazten ere, eta bereziki Iñaki etxeko semea. Hunen haur denbora erakusten dauku eta bide batez, laborarien bizi moldeari buruz ainitz xehetasun emaiten, hots, baserriko lanak, plazerrak eta ez beharrak.
|
|
|
" Tradiziozko baloreak, batzuetan zentzurik gabekoak, goraipatzen dituen errealitateak norberaren sentimenduak zapuztuz eta pertsonaren barru mundua deuseztatuz, frustrazio pertsonala baino ez dakar." (Egunkaria) Azkenean, Mario Afrika bere lagun trabestiaren laguntzaz Marilin bihurtzeko beharrezko indarra eskuratuko du. Bestalde, bere nortasun
|
berria
zeharo bermatzeko beharrezkoa zuen lehen harreman sexuala Kepa deituriko ETAkide batekin izango du. Honela, hasieran bereizirik aurkezten zaizkigun hiru plano hauen bateratzearekin ezohiko harreman hauen berri ematen zaigu.
|
|
|
Are gehiago, hauetatik batek bakarrik zedarritu du norabide jakin bat (Harkaitz Canok), besteek oraingoz liburu bakarra argitaratu baitute. Bestalde, idazle
|
berri
gehienak 60ko hamarkadan jaio dira: hala nola, Jon Arretxe, Yolanda Arrieta, Joxe Belmonte, Arantxa Iturbe, Karlos Linazasoro, Jabier Muguruza, Jokin Muñoz.
|
|
|
Nolabaiteko muga bat jartzearren, 90 urtearen ondoren lehen narratiba lanak argitaratu dituzten idazleak bakarrik izango ditugu hizpide, sarritan idazle ezagunagoen lanek idazle
|
berri
hauen lanak isilpean igaroarazi baitituzte. Izan ere, gure asmoa narratiba berria aztertzea denez, hamarkada honetan argitaraturiko lan guztiak aintzat hartzea zabalegia iruditu zaigu, eta beraz, egokiagotzat jo dugu esparrua murriztu eta lan jakin batzuei buruzko bilduma osatzea.
|
|
|
Nolabaiteko muga bat jartzearren, 90 urtearen ondoren lehen narratiba lanak argitaratu dituzten idazleak bakarrik izango ditugu hizpide, sarritan idazle ezagunagoen lanek idazle berri hauen lanak isilpean igaroarazi baitituzte. Izan ere, gure asmoa narratiba
|
berria
aztertzea denez, hamarkada honetan argitaraturiko lan guztiak aintzat hartzea zabalegia iruditu zaigu, eta beraz, egokiagotzat jo dugu esparrua murriztu eta lan jakin batzuei buruzko bilduma osatzea. Hortaz, datozen orri hauetan azken hamarkada honetan ezagutzera eman diren idazleen lanen zerrenda emango dugu urtez urte.
|
|
|
(b) Idazle ezagunagoen lanek idazle
|
berri
hauen lanak isilpean egonarazi dituzte.
|
|
|
Asteroko erreseina hauez gain, liburu
|
berri
baten argitarapena dela-eta, batzuetan elkarrizketak edo aurkezpenaren berri eman ohi dute egunkariek. Halaber, Argia astekarian ere astero argitaratu berri diren liburuen zenbait aipamen egiten dituzte.
|
|
|
Asteroko erreseina hauez gain, liburu berri baten argitarapena dela-eta, batzuetan elkarrizketak edo aurkezpenaren berri eman ohi dute egunkariek. Halaber, Argia astekarian ere astero argitaratu
|
berri
diren liburuen zenbait aipamen egiten dituzte. Haatik, hamarkada honen hasieran astekari honetan elkarrizketa eta erreseina gehiago argitaratzen zirela aipatu beharra dago.
|
|
2001
|
|
|
Hauxe genuke, beraz, Bal en sailkapen
|
berria
: a) FOKALIZAZIOA:
|
|
|
Gure azterketaren ondoriorik ematekotan, sarreran esaten genuenera itzuli genuke eta nobela honek oraindik egun duen arrakastaren arrazoia berretsi. Heriotzaren tratamendu hunkigarriak, nobela honetan ikusi izan diren mezu ideologiko politikoez gain, gertakizun dramatiko honen ikuspegi
|
berria
eskaintzen digu. Etengabeki aurrera doazkion segundoak poliki poliki gure begien aurrean pasatzen ikusten ditugu eta heriotzaren alderdi fisiologikoa gureganatuz, gertakizun honen lekuko harritu bihurtzen gara.
|
|
|
1) Belaunaldi literario honek antzinakoen lotsaz idazten zuen, eta antzinakoa gainditzeko helburu abertzalearekin. Ordura arteko panorama literarioa ikusirik (Joanixio bezalako nobelak aipatzen ziren), euskal literatura
|
berriago
baten beharra sumatu zuten.
|
|
|
Baina aldaketek zergaiti bati erantzuten diotenez, jakina da XX. mendean eman diren nobelari buruzko teoria guztiek arrazoi bat, poetika
|
berri
bat, dutela oinarrian eta, azken finean, momentuko beharrari erantzuten diotela. Bilakaera honek literatur irakurleriarengan eragin zuzena duenez (ez dezagun ahantz literaturak komunikazio egite orok bezala hiru elementu jartzen dituela harremanetan:
|
|
|
4 Azken batean, dikotomia hori gaindituz, nobela kontzeptzio
|
berri
bat da gailentzen dena. Jon Juaristik egoki dioskunez:
|
|
|
Nouveau Roman-ek gutxi iraun bazuen ere, 1954 arteko epea Albères en ustez, nobelagintzaren kontzeptzio
|
berri
honek etekin izugarriak eman zituela esan behar. Merleau Ponty ren Fenomenologiaren ideiak bere eginez, gizakiok munduan" egote" hori adierazi nahiko du nobelak.
|
|
|
Horrela, mende erdialdeko nobelagintza
|
berri
honek, mende hasierako amerikarren teknikak (kontaketa behaviorista, denbora aldaketak,...) bereganatuz, kontzientzia fenomenikoa islatuko digu behin eta berriz nobeletan. Nathalie Sarraute, Michel Butor eta Claude Simon-ekin batera, taldekide den Robbe Grillet ek Descartes-en baieztapena eraldatu egingo du eta" banakusate, beraz, banaiz" baieztapena defendatuko.
|
|
|
Gauzak horrela, azterkizun dugun autorearengana itzuliz, esan daiteke, Saizarbitoriaren lehenengo bi nobeletan poetika
|
berri
honen oihartzunik topa daitekeela. Autoreak berak esplizitoki adierazi duenez:
|
|
|
" Arrotza mesanotxe gainetik aldendu
|
berria
genuelarik, N.Sarraute eta A. Robbe Grillet azaldu zitzaikigun. Hauentzat ez du sentidurik erralitateari sentidurik edo esplikaziorik bilatzeak.
|
|
|
Frankismoaren aurka maila guztietan altxatu zen gizarte honetan, guztiz estetika abangoardista izan zen belaunaldi
|
berri
honek proposatu zuena. Saizarbitoriak berak 1991ko hitzaldi batean esandakoa gogoratuz, belaunaldi honek antzinakoen lotsaz idazten zuen eta antzinakoa gainditzeko helburu abertzalearekin.
|
|
|
Honek ez du esan nahi, noski, egilearentzat literaturak berehalako funtziorik ez duenik, eta halaxe azpimarratu nahi izan zuen Saizarbitoriak berak Ene Jesus (1976) nobelari egin zion epilogoan. Bere aburuz, literaturak ezer baino lehen, sentsibilitateak hezitzen ditu eta zentzu honetan, Novalis ek zioen bezala, mundua" erromantizatzen" duen heinean, bizitzari buruzko ikuspuntu
|
berri
bat da testuan azaleratzen zaiguna.
|
|
|
XIX. mendeko nobelagintza errealistak munduarekin erlazio gatazkatsurik ez daukan izakia iradokitzen badigu, XX. mende hasierako nobelak krisian dagoen gizartearen adierazbide berria izan nahiko du, eta horretarako, Filosofian eta Artean hedatuz joan zen adierazbidearen gaineko gogoeta egingo du bere. Egoera
|
berriari
, kontamolde berriak egokituko zaizkio, eta M. Butor ek Répertoire (1964) liburuan baieztatu zuen moduan, XX. mendeko nobela esperimentazio gune bihurtu zen, kontamolde berriez errealitate berriak iradoki nahi zituen gunea, preseski. Ondorioak izan ziren:
|
|
|
Txuma Lasagabasterrek 1978an egin zuen euskal nobelagintzaren bilakaeraren azterketan, Saizarbitoriaren obraren ekarpen nagusienetakotzat jotzen zuen berrikuntza formalaren ezaugarriak aipatu zituen. Honen ondoriorik behinena euskal nobelaren Kanon
|
berria
zehaztea izan zen.
|
|
|
Literaturak ez duela mugarik, eta literatur ondarearen berrirakurketak direla finean idazleek eskaintzen dizkigutenak. Beste hizkuntzetako literaturekiko harremanetan gauzatzen den euskal nobela
|
berri
honek" mundua Alejandria zabal bat dela" gogorarazten digu eta, ondorioz, indarrean dauden parametro literarioen zolan mugitzen dela euskal nobela garaikidea.
|
|
|
Kanon literarioaren berme garrantzizkoenetakoa izan ohi den instituzio akademikoak, eta konkretuki, 80ko hamarkadan sendotu ziren Euskal Filologia ikasketek, onartu zuten Saizarbitoriaren ekarpen literarioa. Edozein modutan delarik ere, eta modernitate kontzeptuaren polisemia gogoan hartuz, argi dago Saizarbitoriaren lehenengo nobela honek modernitatea ulertzeko modu
|
berri
bat, hau da, idazketaren abenturarena, ekarri zigula, 1957an Txillardegik beste nobela moderno bat, poetika existentzialistan barneratzen zena, ekarri zigun modura.
|
|
|
Jadanik defendaezina den forma eta edukien arteko banaketaz haratago (artelanaren baitan biak bereziezinezkoak baitira), nobelagile honek" modernitatearen" ateetan jarri zuen euskal prosa. Hainbat kritikarik, eta bereziki Txuma Lasagabasterrek2, egokiro aztertu duten berrikuntza honen atzean, nobelaz, eta orokorki Literaturaz, ikuspuntu
|
berria
zekarkigun Saizarbitoriak.
|
|
|
Alabaina, irakurketaren arazoari berriro eutsiz, nobela horiek" eskatzen" zituzten irakurketak ez dira beti egilearen asmoekin bat etorri. Zentzu honetan, euskal literatur" irakurleriari"
|
berriegiak
eta askotan funtsgabeak iruditu zitzaizkion nobela horietan emandako hainbat pauso4 Hau nabarmena suertatu zen hirugarren nobelaren kasuan zenbaitek egilea" bere birtuosismoaren tranpan" erori zela defendatzen zuenean.
|
|
|
Hamaika pauso, gure iritzi apalean, Saizarbitoriak orain artean egin duen ahalegin anbiziosoena gerta daiteke, nobelaren beraren luzeraz haratago, kontaketa biribila, oso" lotua" eskaintzen digulako. Forma eta egitura literario
|
berri
bat egiten saiatu da egilea, bere hitzak erabiliz" abentura literario" berri bat. Ildo honetan, jarraian datozen puntuetan, nobela honek gure baitan sortu duen irakurketa argitzen saiatuko gara, abiapuntua goian esandakoa izango delarik:
|
|
|
Hamaika pauso, gure iritzi apalean, Saizarbitoriak orain artean egin duen ahalegin anbiziosoena gerta daiteke, nobelaren beraren luzeraz haratago, kontaketa biribila, oso" lotua" eskaintzen digulako. Forma eta egitura literario berri bat egiten saiatu da egilea, bere hitzak erabiliz" abentura literario"
|
berri
bat. Ildo honetan, jarraian datozen puntuetan, nobela honek gure baitan sortu duen irakurketa argitzen saiatuko gara, abiapuntua goian esandakoa izango delarik:
|
|
|
Pinturan inpresionismotik abstrakziora dagoen aldaketaren pareko gerta daiteke XX. mende erdialdera nobelaren baitan Frantzian Nouveau Roman delakoak egindakoa. Mugimendu horretako egileen nobelak" objektuz jositako nobelak; nobela objektiboak" gisara definitu izan badira, teknika
|
berriaz
haratago planteiatzen duten" errealismo" berriagatik izan da (Robbe Grillet ek" erabateko subjektibotasuna" izendaturikoa). Dagoeneko subjektu objektu dikotomia apurtua dagoenez, hiz11 Mende hasiera honetan" begiaren diktadura" horren kontrako erasoak Arte guztietan ikus daitezke.
|
|
|
Pinturan inpresionismotik abstrakziora dagoen aldaketaren pareko gerta daiteke XX. mende erdialdera nobelaren baitan Frantzian Nouveau Roman delakoak egindakoa. Mugimendu horretako egileen nobelak" objektuz jositako nobelak; nobela objektiboak" gisara definitu izan badira, teknika berriaz haratago planteiatzen duten" errealismo"
|
berriagatik
izan da (Robbe Grillet ek" erabateko subjektibotasuna" izendaturikoa). Dagoeneko subjektu objektu dikotomia apurtua dagoenez, hiz11 Mende hasiera honetan" begiaren diktadura" horren kontrako erasoak Arte guztietan ikus daitezke.
|
|
|
Azken batean, idazleak" errealitate"
|
berri
bat eraiki nahi du bere nobelan, errealitate guztiz" sinesgarri" eta" koherentea", baina mundua eta iragana erreferente bakar ez dituena. Esparru berri honetan, irakurleari sinesgarria egingo zaio bertan kontatzen den guztia, eta poliki poliki egilearen ikuspuntu berria" bere egingo du".
|
|
|
Azken batean, idazleak" errealitate" berri bat eraiki nahi du bere nobelan, errealitate guztiz" sinesgarri" eta" koherentea", baina mundua eta iragana erreferente bakar ez dituena. Esparru
|
berri
honetan, irakurleari sinesgarria egingo zaio bertan kontatzen den guztia, eta poliki poliki egilearen ikuspuntu berria" bere egingo du".
|
|
|
Azken batean, idazleak" errealitate" berri bat eraiki nahi du bere nobelan, errealitate guztiz" sinesgarri" eta" koherentea", baina mundua eta iragana erreferente bakar ez dituena. Esparru berri honetan, irakurleari sinesgarria egingo zaio bertan kontatzen den guztia, eta poliki poliki egilearen ikuspuntu
|
berria
" bere egingo du".
|
|
|
• Euskal kantagintza
|
berria
ere, Ez dok amairu bezalako taldeen eskutik, garai hartan indartu zen.
|
|
|
Modernitatea, kasu honetan, nobela bera ulertzeko moduari dagokio. Laburki esanez, nobelaren idazketari garrantzia ematen dion ikuspuntu
|
berriaz
mintzo garela esango dugu. Jean Ricardou idazle frantsesaren esanak bere eginez, Saizarbitoriarentzat, nobela bat idaztea ez da abentura desberdinen kontaketan murgiltzea, idazketaren beraren abenturan barneratzea baizik.
|
|
|
Txillardegiren nobela ez zen berria mundu urbanoa irudikatzen zuelako, edo lehenengo heroi problematikoa testuratu zigulako bakarrik, nobelaren beraren egitura ere berritzailea zen, lehenago esandakoaren ildotik, Leturiaren egunkari ezkutua ren oinarrian dagoen unibertso literario gatazkatsua molde berriz soilik adieraz baitzitekeen. Sartre-ren La Nausée n (1938) erabilitako teknikak bere eginez, biltzailearen mozorropean ezkutatzen den instantzia narratibo horrek istorioaren beraren denbora testuratzeko modu
|
berria
ere bazekarkigun. Pertsonaia nagusiaren arabera antolatutako gertakarien aurkezpen kronologikoa zen, finean, nobelak eskaintzen zigun emari berria.
|
|
|
Sartre-ren La Nausée n (1938) erabilitako teknikak bere eginez, biltzailearen mozorropean ezkutatzen den instantzia narratibo horrek istorioaren beraren denbora testuratzeko modu berria ere bazekarkigun. Pertsonaia nagusiaren arabera antolatutako gertakarien aurkezpen kronologikoa zen, finean, nobelak eskaintzen zigun emari
|
berria
. Urtaroen araberako denboraren antolaketa tradizionalaren oinarrian, igarotako denboraren testuratzea Leturiari adierazgarriak zaizkion bizikizunak soilik aipatuz egiten da.
|
|
|
Behiala aurrerapenei esker menderagarria zeritzon mundua, bat batean ulergaitza bihurtu zaio. Inguruan duena behatzen saituko da, eta hauxe da, hain zuzen, nobelagintza
|
berri
hau gehien definituko duen alderdi teknikoa: etengabe objektu batetik bestera mugitzen den narratzailearen begirada.
|
|
|
Honek ez du esan nahi, noski, egilearentzat literaturak berehalako funtziorik ez duenik, eta halaxe azpimarratu nahi izan zuen Saizarbitoriak berak Ene Jesus (1976) nobelari egin zion epilogoan. Bere aburuz, literaturak ezer baino lehen, sentsibilitateak hezitzen ditu eta zentzu honetan, bizitzari buruzko ikuspuntu
|
berria
da testuan azaleratzen zaiguna. Arazoa,, nobelari berezko zaion errealitatearen irakurketa literarioan legoke.
|
|
|
Irlandarraren nobelan bezala, Saizarbitoriarenean antiheroiak dira nagusi eta pertsonaien behin betiko mututasuna bihurtzen da azkenean irtenbide zilegi bakarra. Hortik aurrerakoak, egile bakoitzaren berezitasun literarioak izango lirateke, eta dudarik ez dago, egile donostiarraren nobela askozaz ere fragmentarioagoa, formalki
|
berriagoa
dela egile irlandarrena baino.
|
|
|
Baina arteak bere" suizidioa" antzeztu badu, ez da izan Hegelek pentsatutako" goi mailako kontzientzia" bilakatzeko, eskenatokiaren bestaldetik hitz egiten jarraitzeko baizik. Berriro ere Sarrionandia aipatuz" Ezin mintza daitekeenaz, mintzatu egin behar da" 16, eta horregatik, Wittgenstein-ek Filosofiari zeregin analitiko
|
berria
egotzi zion bezala, Becketten protagonistak ez dira inoiz isilduko, bere azken Sobresauts en dakusagun bezala (nahiz eta jakin badakigun, bere obran baliapideak murriztea azken mugetaraino iristen dela).
|
|
|
Agian, ez da zaila asmatzen ispiluaren sinboloaren iturria. Ipuin miresgarriaren bidetik abiatu direnak jakin izan dute ipuin fantastikoari esanahi
|
berria
ematen, garai berrientzako zentzu esanguratsua. Apika, azpian dagoena, zera baino ez da Lewis Carroll en ipuin ezaguna:
|
|
|
Apika, azpian dagoena, zera baino ez da Lewis Carroll en ipuin ezaguna: Alice ispiluan barrena, zeren hemen agertzen baita argi islan beste bizitza
|
berri
bat dagoela.
|
|
|
Ez da guztiz horrela. Bide berean aurkitzen baitira, besarkaturik, lur
|
berria
eta literatura berria, espazioa eta fikzioa. Literatura errealistak, edo errealismo sozialak bere ezaugarriak jartzen zituenean mahai gainean, literatura berrizalearen bila abiatzen den idazle baten liburua irakurtzen dugu.
|
|
|
Ez da guztiz horrela. Bide berean aurkitzen baitira, besarkaturik, lur berria eta literatura
|
berria
, espazioa eta fikzioa. Literatura errealistak, edo errealismo sozialak bere ezaugarriak jartzen zituenean mahai gainean, literatura berrizalearen bila abiatzen den idazle baten liburua irakurtzen dugu.
|
|
|
Bidaztiak arazo bat du, komunikazio arazoa hain zuzen ere; nola adierazi hitzetan bere begietara etengabe abailtzen diren bizikunen errekastoak, nola zuzendu nahaspilean eta denak batera agertzen zaizkion sentsazio, usain, kolore multzoak? Bidaztiak forma asko ditu bere luman ezkutuak hitzez deskribatzeko bere bizikizun
|
berria
(puntilismoa, espresionismoa), baina gehien erabiltzen duena pilaketa dugu:
|
|
|
Lehendabiziko erantzunak literatura, musika, eta kultura hartuko lituzke kontuan. Idazkera
|
berria
egin nahi da eta Europako finezia deseatzen da Frankismo peko folklorismoarekin bukatzeko, mugak zabalik nahi dira, berrogei urtetan itxita egon den gogo etxea hezteko.
|
|
|
Kolonialismoaren garaia da, Europak, industralizazioaren bidez, irten beharrean ikusten du bere burua. Industriak tentsioak sortzen ditu, lehengaien beharra dute fabrikek, merkatu
|
berriak
bilatu behar dituzte, eta inbertsiorako lurralde berrien lana eskatzen du. Arrazoi hauengatik Afrika eta Asia ezagutzeko, eta kolonizatzeko ahaleginak egiten dira.
|
|
|
Era berean pertsonaia
|
berria
sortuko da: europarra izan arren, Europako interes ekonomikoekin bat ez datorren pertsonaia ziniko eta antiheroia, galtzaileen alde (eta indigenen ondoan) jartzen den pertsonaia.
|
|
|
Arrazoi estetiko desberdinak sortzen dira orduan, berriro Europatik at joan eta geografia berriak sortu eta ezagutzeko. Bizirik dago oraindik Erromantizismoak artisten bihotzean egunerokotasuna arbuiatzeko eta lur
|
berria
maitatzeko erein zuen hazia.
|
|
|
Munduan baziren hainbat gauza eta elementu bananduak, kontrajarriak eta oposaketan direnak. Blake k bere Zeru eta infernuaren arteko ezkontza poeman agertu zuenez, mundua hautsia zegoen, Adanen bekatutik; bekatu honek Adan hautsi egin zuen, zatitan hautsi zen batasuna (bidenabar Blake ren aipamen honek ez luke Atxagaren Etiopiarentzat irakurketa
|
berri
, nahi bada metafisikoa, ekarriko?). Beraz, mundua aurkako eta oposatuen artean mugitzen da.
|
|
|
Orain aurkako eszenatokiari begiratu behar diogu. Bidaiak higidura dakar berarekin, hormak gelditasuna; bidaiak aire
|
berria
, hormak berdintasuna; bidaiatzea kulturarekin lotzen da, geldirik egoteak baditu bere abantailak eta abaguneak, geldiak barrenera begiratzen du, barne begiradarako toki aparta da hormaren sendotasuna; kartzela eta autobiografia bildu egiten dira besarkada bertsoan, barne begirada eta idazlearen bakartasun sortzailea biltzen diren bezala... zoritxarrez!
|
|
|
Zabaldu egiten zaigu orain hitz jario honen norabidea, zeren galdera eta erantzun
|
berriak
jartzen dizkigu Sarrionandiak irakurketaren beso artean. Poetizazio joerak irudia hartzerako orduan, etsipena bilatzen dute, irudiaren bukaera puntuak ez du, ez izadia, ez edertzat duguna aukeratzen:
|
|
|
Lan honek, une honetan pitin bat bazterturik dagoen (eta Atxagak berak zioen) abangoardia literaturari hurbilketa egin nahi lioke. Mendearen hasieran zinemaren artea zabaltzen hasten den unean, irakurketa
|
berria
ikasi behar du jendeak, pantailan gertatzen den narrazioa ulertu nahi badu. Irudia irakurtzen ikasi behar dute, zinemak dakarren espazioaren eta denboraren hausketa unitate bihurtzen trebatu behar dute.
|
|
|
" Nik neuk oraindik euskal poesiaren lorpenik garaienetako bat deritzodan liburu honetan (malgré son gratuit avant gardisme), Atxagak bide
|
berria
entsaiatzen du, zeharo paradogikoa." (1991, 1.264)
|
|
|
Etiopia argitaratu zen garaietan testuak sortzen zuen lilura aipatzen zen, baina era berean, testua ulertzeko zailtasunak aipatzen ziren. Nonbait liburuaren aurrean, eta bertan proposaturiko jokamoldearen aurrean, irakurleak, Lumière anaiek eratu zituzten lehen emanaldi haietara hurbilduriko ikusleen moduan aurkitzen ziren, espresamolde
|
berri
baten aurrean, bere arau propioak zituen hizkuntza berri baten aurrean. Ezaguna da zein izan ziren lehen zinemaldi hartan ikusleek izan zituzten jarrerak.
|
|
|
Esan dezakegu zinema sortzen delarik, epistemologia
|
berria
egitera agintzen diola zinemak gure kulturari, liburuaren orrialdean zentzuak zuen mugikortasun ezagatik, zentzua mugimenduan ikustera behartzen duen heinean. Hizkuntza berria da zinemarena.
|
|
|
Hizkuntza berria da zinemarena. Epistemologia
|
berria
behar du ikusleak pantailan gertatzen dena ikusteko. André Maurois ek idatzi zuen bezala:
|
|
|
André Maurois ek idatzi zuen bezala: Zinemak unibertso
|
berria
ikusten irakasten du eta samurki laguntzen gure kulturan hitzezkoaren larregia deuseztatzera.
|
|
|
Zatiari indarra emanez gero, irudiaren partaide den objektua errealitatetik aukeratua da, aterea, etena, bereiztua. Bereizketak arrotz eta bitxi jartzen du aukeratutako gauza, bere girotik atera eta giro
|
berrian
kokatzen dugularik: munduaren kaosean galduta zegoenak, aukeratzen dugun unetik aurrera beste atmosfera baten kokatuz, berria ematen du, beste izaera modu batean, beste atmosferan airea hartuko balu bezala.
|
|
|
Poeman agertzen diren elementuen zerrendak beste errealitatea sortzen du, etsipenarena, zaharkitua eta galdua denaren sentsazioa. Objektuen arteko tentsioak adierazten du gauzetan ez zegoen esanahi
|
berria
, mezu berritua. Sujerentzia gauzen arteko tentsioan sortuko da, eta sujerentzia den bezala, irakurleari bere interpretaziotik sortuko zaio.
|
|
|
Bide horretatik egunerokotasunak tokia hartzen du poesian, eta Antonio Anson ek idazten duenez, arte
|
berrian
, txikiak indarra hartzen du:
|
|
|
Batetik elkarrizketa izan du metafisika eta erlijio kristauekin, eta hortik sortu da tradizio poetiko jakina. Bestetik, poesia iraultzarekin elkarrizketan ari da Frantziako Iraultza sortu zen unetik, Erromantizismoaren garaian artista guztiek hartu zuten parte munduan zabalduz zihoan politika
|
berriaren aurrean
. Iraultza horrek arte eta abangoardiaren arteko lotura estutu zuen David pintoreak Iraultzarekin zuen konpromisoa agertu zuen unean.
|
|
|
" Gu poetak gara, baina ez gara mundura heldu haro
|
berririk
igortzera, ez lur berririk" (MZ, 37)
|
|
|
" Gu poetak gara, baina ez gara mundura heldu haro berririk igortzera, ez lur
|
berririk
" (MZ, 37)
|
|
|
Zentzu garbiagoa, osoagoa, irekiagoa, hitzen bidez kontzentziaren eta munduaren artean erlazio aproposagoak sortzeko. Eta, hitzen bidez, gauzen eta situazioen ezagumen argiago eta
|
berriak
lortzeko."
|
|
|
Gorago ikusi dugu nolako laguntza eman dion" Ainhoa" ren poema irakurtzeko. Orain erretorika
|
berri
horrek asmatzen dituen laguntza bideak aztertzen jarraituko dugu, zeren garbi baitago, irakur ditzagun, poema berriek pistak jarri dizkigutela erretorika berria asmatuz.
|
|
|
Gorago ikusi dugu nolako laguntza eman dion" Ainhoa" ren poema irakurtzeko. Orain erretorika berri horrek asmatzen dituen laguntza bideak aztertzen jarraituko dugu, zeren garbi baitago, irakur ditzagun, poema berriek pistak jarri dizkigutela erretorika
|
berria
asmatuz.
|
|
|
Irudia izenen pilaketan moldatzen bada, aditzak bere karga narratiboa galtzen du eta ikuspegi honetatik aditza bera ere elementu iradokorrez osatzen da. Zinemaren eraginak espazioaren eta denboraren moldaera
|
berria
ekarri du poesigintzara, agian, kubista dei dezakegun moldaera, plano desberdinak batera agertzen dituena. Eta Atxagaren poesian joera surrealistengatik ziurrenik, aditzak oraindik indar berezia gordetzen badu ere, collagearen teknikak berarekin dakar klasizismoak begi aurrean eta orrialdean jarri zigun jarraipen logiko eta zentzu bakarrekoaren aurka joateko indarra.
|
|
|
Egiozu kasu izarren bideari, hegaztiek bezala, eta bizitza bederen badakien Eumeo zahar honi" (IGB, 65) edo bestela, bidaiaren ondoren inork ezagutzen ez duela ezagutzen duen bidaiarena da geratzen den mitoa, Prometeo
|
berri
baten antzera, bideari betiko loturik agertzen den pertsonaiaren irudia da liburuak adierazten duena eta Prometeo berria da bere irudirik zuzenena. Eta hori da poetak eskaintzen diguna.
|
|
|
Egiozu kasu izarren bideari, hegaztiek bezala, eta bizitza bederen badakien Eumeo zahar honi" (IGB, 65) edo bestela, bidaiaren ondoren inork ezagutzen ez duela ezagutzen duen bidaiarena da geratzen den mitoa, Prometeo berri baten antzera, bideari betiko loturik agertzen den pertsonaiaren irudia da liburuak adierazten duena eta Prometeo
|
berria
da bere irudirik zuzenena. Eta hori da poetak eskaintzen diguna.
|
|
2002
|
|
|
Ixiar Rozas (1972) lasartearra da (ik. http://www.idazleak.org) eta Nafarroako Unibertsitatean Kazetaritza ikasi ondoren, gidoigintzan masterra egin zuen Bartzelonako Unibertsitate Autonomoan. Geroztik, kazetaritzan (El Diario Vasco, Egunkaria, Emakunde...) eta gidoigintzan aritu da (Ander eta Konpainia, Teilatupean, Benta
|
Berri
, Compañeros, Hasiberriak,...). Azken urteotan hainbat literatur sari irabazi ditu Rozasek, hala nola, 2001eko Donostia Hiria Korronteak (Kutxa, 2001) ipuinarekin edo Arabako Foru Aldundiak ematen duen Ernestina Champourcín Poesia Saria (2001) Patio bat bi itsasoen artean lanarekin.
|
|
|
Atxagaren bibliografia benetan oparoan molde askotako testuak aurki ditzakegu: haur eta gazteentzat idatzitako 30 liburutik gora, irrati nobelak (Antzoki iluna, 1990), lezio edo irakurketak (Henry Bengoa Inventarium, 1988; Lezio
|
berri
bat ostrukari buruz, 1994; Itzultzaile bat Parisen, 1996; Groenlandiako Lezioa, 1997); poesia liburuak (Etiopia, 1978; Poemas & Híbridos, 1990; Nueva Etiopía, 1996); eleberriak (Bi anai, 1985; Behi euskaldun baten memoriak, 1991; Gizona bere bakardadean, 1993; Zeru Horiek, 1995)...
|
|
|
Gizona bere bakardadean (Pamiela, 1993) da ildo
|
berri
honetan sartzen den Atxagaren lehen eleberria. 15 hizkuntzatara itzuli dute eta sari garrantzitsuak hartu ditu:
|
|
|
Flaubertekin hasi eta Proust, Joyce, Woolf, Kafka edo Faulknerrekin bermatzen den joera honetan, kontamolde desberdinen esplorazioak edo iraulketak definituko du egileon guztion ahalegin poetikoa. Garai berriei kontamolde berriak egokituz, irakurlearen konpromiso
|
berria
aldarrikatzen dute egileok eta irakurketa gogatsua defendatzen. Bukatu dira eleberri errealistan pertsonaiei buruz eskaintzen zitzaizkigun xehetasun eta zehaztapen zerrenda luzeak, edo ilunak suertatzen ziren pasarteei buruzko azalpenak.
|
|
|
Izatearen absurdoa mugetaraino eramanez (Kafka), denbora narratiboa irauliz (Proust), kontamolde eta estiloak berrituz (Joyce) edo pertsonaien kontzientziak testuratuz (Woolf), kontaketaren abenturan murgilduko gara. Eta abentura honek mende erdialdean Frantzian sortu zen eleberrigintza
|
berriraino
, Nouveau Roman delakoraino, eramango gaitu, bidean aurkituko ditugun aitzindariak (S. Beckett, M. Duras) lagun ditugula.
|