|
2003
|
|
|
Eta zentzu horretan, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu: euskal karlista
|
batzuk
behintzat mito historikoak herritarrei zuzentzen zizkietela erakusten baitu (bidenabar espainiar nazionalizazioa barik euskal identitatea bultzatuz).
|
|
|
Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko egoera hobeto ulertu eta nola jokatu jakiteko. Muñagorriren bertsoen kasuan, Gipuzkoaren eskubide foralen jatorri historikoa azaldu nahi zen (ohiko historiografiaren araberakoa), hurrengo bertso
|
batzuetan
uneko erreibindikazioa ere Foruetara mugatu behar zela esateko. Izan ere Muñagorrik, karlisten eta liberalen artean hirugarren talde bat, foruzalea, aurkeztu nahi izan zuen.
|
|
|
Normalean zeharkako iturriak aipatu arren, inoiz agiri historikoak ere agertu zituen (Basileako Bake Ituna, Garibairen gutun bat; etab). Bertsoren
|
batzuk
ere azaldu zituen iturri historiko gisa, euskarazko agirien erabilera apal honetan Iztueta aitzindari izanik. Hala ere bertsoak erabiltzearen arrazoia ez zen historiografian bide berriak irekitzea, baizik irakurle herritarrei gertukoa eta gustagarria egingo zitzaien genero narratibo bat eskaintzea.
|
|
|
Aipagarria da, amaitzeko, Guipuzcoaco condaira Iztueta hil ostean argitaratu zela, Ramon Gereka Probintziako idazkariaren eskua bitarteko82 Ezin zehaztu dezakegu ekimen indibidual gisa ala Gipuzkoako erakundeen eskari ofizial bati erantzunez jokatu zuen idazkariak. Nolanahi ere, kargu publiko
|
batzuen artean
bederen, historia euskaldunen artean sozializatzeko interesen bat egon bazegoela erakusten digu. Eta agian, Iztuetaren obra, bere adiskide Agustin Pascual Iturriagaren ekimenekin erlaziona daiteke, azken honek eskola elebidunak bultzatu eta euskara gaztelaniazko testuak prestatu baitzituen Gipuzkoako lehen hezkuntzarako83 Posible da, beraz, Iztueta, Iturriaga eta agian beste adiskide batzuen inguruan, eta akaso aginte guneetan kontaktu eta laguntzaren bat izanik, Gipuzkoan euskarazko narratiba historiografikoa eta didaktikoa sustatzen zuen produkzio gune txiki bat eratzea, mende bat lehenago Egiategik Zuberoan izan zezakeenaren antzekoa.
|
|
|
Nolanahi ere, kargu publiko batzuen artean bederen, historia euskaldunen artean sozializatzeko interesen bat egon bazegoela erakusten digu. Eta agian, Iztuetaren obra, bere adiskide Agustin Pascual Iturriagaren ekimenekin erlaziona daiteke, azken honek eskola elebidunak bultzatu eta euskara gaztelaniazko testuak prestatu baitzituen Gipuzkoako lehen hezkuntzarako83 Posible da, beraz, Iztueta, Iturriaga eta agian beste adiskide
|
batzuen inguruan
, eta akaso aginte guneetan kontaktu eta laguntzaren bat izanik, Gipuzkoan euskarazko narratiba historiografikoa eta didaktikoa sustatzen zuen produkzio gune txiki bat eratzea, mende bat lehenago Egiategik Zuberoan izan zezakeenaren antzekoa. Alta, halakorik izan bazen, produkzio gune gisa ez bide zen finkatu eta indartu.
|
|
|
Itxura batean Iztuetaren xede berberak ematen zuten, baina bazen alderik. Hiribarrenek zioenez, Iparraldeko euskal haurrek eskolan frantses historia kontu
|
batzuk
ikasten zituzten (erregeen historiak eta). Iztuetak ez zuen antzekorik inon aipatzen:
|
|
|
eskainiz. Urte
|
batzuk
geroago, 1847an, Xahok, Henri Beltzuntzeko jauntxoarekin batera, Histoire des basques bat osatu zuen, Euskal Herri osoa, zazpi probintziekin, barne hartuz. Lan historiografiko gisa aski topikoa izan arren (kantabrismoa, iberismoa,...), Hiribarrenen lanerako erreferente izan zela pentsa daiteke (erkaketa sistematiko bat egitea interesgarria litzateke).
|
|
|
aztertu egin litzateke ea Xahok edo antzekoa zerabilten). Izan ere, euskal historiaren baitan epealdi nagusi
|
batzuk
ezartzeko euskaraz egin den lehen saioa genuke: I. Kapitulua. Iberia?
|
|
|
Euskoiberismoa, zientzia gisa XIX. mendean Humboldten itzalpean sortu zen. ...ez zen ordura arteko tubalismoa bezala euskararen ustezko jatorri biblikoaz arduratzen, baizik garai historikoetako iberiarrak euskaldunekin erlazionatzera mugatzen zen93 Hiribarrenek, apaiz gisa, bere kontakizuna historia biblikoarekin hasten bazuen ere, euskaldunak Iberiar Penintsula osoan hedatzen zirela justifikatzeko, ez zuen jada Tubalen mito zaharkitura jotzen, Humboldt eta beste ikertzaile
|
batzuen
autoritate zientifikora baino. Puntu honetan Iztueta baino aurreratuago zebilen Hiribarren.
|
|
|
96 Literatura legendario historikoaren fenomenoaz ikus ohar
|
batzuk
in Goyhenetche (1993: 213), Juaristi (1998:
|
|
|
Lapurdiko Larregik aurreko mendean bezala, Lardizabalek ere Royamont en frantsesezko lana euskaratu zuen. Lan hau, prosa ederrean idatzia aski irakurria izan zen, eta handik urte
|
batzuetara
bigarren edizio bat izan zuen (1887an). Gregorio Arrue Zarauzko eskolamaisuak() San Ignacio gloriosoaren bicitza argitaratu zuen 1866an.
|
|
|
Agramont, Beltzuntze, Meharin eta, bertze ene adisquide?
|
batzuek
–exhortatu, izanak erakusten du Nafarroa Beherean, beste hainbat lekutan bezala, humanismoak eta erreforma erlijiosoak bat egiten zutela erro sozio-kultural jakin batekin, euskalduna edo euskaltzalea kasu honetan, erret ofizialetan, gorteetan eta gazteluzainetan gorpuztua.19 Talde sozial honek, erreferentziatzat Nafarroa (Beherea), euskalduntasuna eta kalbinismoa hartuta, narratiba bat, idazketa bat, eta historia bat sortzeko ahalegina egin zuen.
|
|
|
Izan ere, Goihenetxek dioskunez, Ernazimenduan, herri hizkuntzek, monarkia eta erakunde
|
batzuekin
aliaturik egin zuten beren kultur garapena, historia, geografia eta linguistika biltzen zituen prozesu bat hasiz (akademien, unibertsitateen, gramatikarien, eta erakundeen bidez). Hau da, kultura jasoa, tartean historiografia?
|
|
|
Garibairen bide beretik, eta haren tesiak garatuz, beste euskal idazle
|
batzuk
euskararen eta euskaldunen inguruko apologiak idatzi zituzten: Andres Poza bizkaitarrak (De la antigua lengua, 1587), Baltasar Etxabe gipuzkoarrak (Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra vascongada, 1607), etab. Baziren euskal foru herrialde bakarrean zentraturiko historia lanak ere, baina elementu tubalista kantabrista berberak sartzen zituztenak, adibidez, Juan Martinez Zaldibiaren Suma de cosas cantábricas y guipuzcoanas (1571).
|
|
|
Ez behintzat Garibairen edo Martinez Zaldibiakoaren gisara historian zentraturiko idazlanik (kronika edo gisakorik). Hala ere, tarteka, bai agertu zituzten ikuspegi historiko
|
batzuk
.
|
|
|
Goihenetxeren ikerketaren arabera, Etxaus familia, hamarkada
|
batzuk
lehenago protestante izan zen susmoa dago. Baina Axularren testuan ustezko iragan hurbil horren alderantzizko historia kontatzen da.
|
|
|
Ildo horretan, gure ustez, Iparraldeko humanista euskaltzaleen eta Hegoaldeko apologisten diskurtsoan erabateko paralelismoa dago: biak ere katoliko zintzo eta monarkia handi banari leial ageri dira(
|
batzuk
Espainietakoari, besteak Frantziakoari).
|
|
|
Testuinguru horretan, XVII. mendean, euskara izanik Iparraldeko herritar gehienen ohiko hizkuntza, Kontraerreformako Frantzia katolikoak (Bertrand Etxaus Baionako apezpikua ordezkari zuela), egiazko fedea? eraginkorki sustatu nahian euskarazko erlijio liburuak argitaratzea onetsi zuen (zalantza
|
batzuk
gora-behera). Hola sortu ziren lapurtar eta zuberotar idazleak, zeinak historiaren ulerkera katoliko eta erregezalea agertu zuten, non Frantzia euskara errespetatzen zuen monarkia eleanitz gisa ageri zen (horixe adierazten dute Etxeberri Ziburukoaren 1627ko bertso batzuek:
|
|
|
eraginkorki sustatu nahian euskarazko erlijio liburuak argitaratzea onetsi zuen (zalantza batzuk gora-behera). Hola sortu ziren lapurtar eta zuberotar idazleak, zeinak historiaren ulerkera katoliko eta erregezalea agertu zuten, non Frantzia euskara errespetatzen zuen monarkia eleanitz gisa ageri zen (horixe adierazten dute Etxeberri Ziburukoaren 1627ko bertso
|
batzuek
: –Eçen Errefrauac dio Erregueen ohorea/ Dela, hañitz mihitaco sujetac içatea?
|
|
|
Hortaz pentsa daiteke Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak bere bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun hori kantabrismo gisa ulertzeagatik. Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik
|
batzuen
eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian. Hortaz, euskal idazle guztiak politikoki monarkia handi banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu zuten, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
Hortaz pentsa daiteke Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak bere bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun hori kantabrismo gisa ulertzeagatik. Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze
|
batzuk
erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian. Hortaz, euskal idazle guztiak politikoki monarkia handi banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu zuten, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
Euskaraz propioki historia lanik idatzi ez arren bere gaztaroa neurtitzetan kontatu zuen. Oihenarten saioa gora behera, historia kantabrista, euskal noblezia eta kaparetasuna legitimatzeko zituen inplikazioekin, garrantzitsuegia zen kritika
|
batzuengatik
desagertzeko, eta nagusi izaten segitu zuen hurrengo bi mendeetan. Ikuspegi kantabristari sinesgarritasuna ematen zion oinarri nagusia, agiri historikoak barik euskararen existentzia zen.
|
|
|
Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. Berak egindako beste obra
|
batzuetarako
ere, halanola euskara latin frantses gaztelania hiztegi baterako eta latina euskaratik ikasteko metodo baterako, Lapurdiko Biltzarrera jo zuen, baina kasu guztietan arrakastarik gabe.35 (Aurreko mendean, Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko beste liburu batzuk argitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak e... Eta, hola, euskarazko historiografia, eta oro har euskara idatzi oro, produkzio gune sozial laiko gabe geratu zen Antzinako Erregimenean.
|
|
|
Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. Berak egindako beste obra batzuetarako ere, halanola euskara latin frantses gaztelania hiztegi baterako eta latina euskaratik ikasteko metodo baterako, Lapurdiko Biltzarrera jo zuen, baina kasu guztietan arrakastarik gabe.35 (Aurreko mendean, Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko beste liburu
|
batzuk
argitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa gero eta gehiago sartu zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztelaniaren hegemonia bere hartan mantentzen zelarik) 37 Hortaz, euskal erakunde publikoek, Iparraldekoek zein Hegoaldekoek, eliteen esku egonik,... Eta, hola, euskarazko historiografia, eta oro har euskara idatzi oro, produkzio gune sozial laiko gabe geratu zen Antzinako Erregimenean.
|
|
|
Elizak, erakunde gisa, euskara interes instrumental soilez erabili zuen bada. Baina baziren apaiz idazle
|
batzuk
euskaltzale zirenak aldi beran, hots erlijio xedearekin batera euskara maila idatzian garatu nahi izan zutenak. Hor koka daitezke adibidez Sarako Eskolakoak.39
|
|
|
Eta historia ez zen fedearen egiak azaltzeko generorik aproposena. Hala ere, eskuzabalki jokatuz historia arlokotzat jo daitezkeen diskurtso
|
batzuk
aurki ditzakegu literatura erlijioso horren baitan. Axularrek, esate baterako, Guero liburuan, egitekoen geroko uzteak eragiten zituen kalteak azaltzeko eta erremedioak esplikatzeko, historiako hainbat pasarte eta istorio jaso zituen, egile greko latino klasikoei eta autore kristauei hartuak.
|
|
|
Bernard Larregi lapurtarrak urteetan argitaraturiko Testamen Zaharreco eta Berrico Historioa aipa dezakegu Iparraldean. Lan hau D. Royamont ek frantsesez idatzitako Bibliako historiaren itzulpena zen, eta santu
|
batzuen
bizitzak ere bazekartzan. Ohargarria da Larregik, ez zuela inolako glosa euskal tubalistarik erantsi Babelgo pasartea itzultzean.
|
|
|
Hala ere, Zuberoako pastoraletan, batzutan narratiba profano
|
batzuk
ere (gutxienak) antzesten ziren, batez ere Frantzia aldeko zaldunen istorio eta abenturak kontatuz: Godefroy Bouillongoa, Clovis, Errolan, Joan Parisekoa,...
|
|
|
Lan honek ere Iparraldeko nobleen estatusa euskal mitoen bidez defendatzen zuen, baina bide batez, tituluan esaten zen bezala, euskaldunen historia orokor baten sarrera izan nahi zuen (mugaren bi aldeak hartuz). Lan honek eta gisa honetako beste
|
batzuk
(Polvarel enak) euskal nobleziaren prerrogatibak defendatu nahi zituzten erregearen aurrean eta gora igotze bidean zegoen Hirugarren Estaturen aurrean.48 Historia hauek guztiak frantsesez idatzi ziren. Izan ere, Hegoaldeko apologiak bezala, Iparraldeko jauntxoen historia lanak ere monarkia osoari (kasu honetan Frantziari) zuzentzen zitzaizkion, ez espezifikoki euskaldun irakurlego bati.
|
|
|
Izan ere, nork babestuko zuen euskarazko proiektu historiografiko bat? Ikusi dugunez, XVIII. mende amaieran argitaraturiko Iparraldeko historia lan guztiak aristokraten babespean eta frantses hutsez egin ziren, interes jakin
|
batzuk
Frantzia baitan defendatzeko idatzi baitziren. Aldiz, Egiategik, euskarazko historia lan orokor bat idazteko izan zitzakeen arazo pertsonalez gain, zail izango zuen halako lan batentzat babesleak eta irakurleak aurkitzea.58 Beñat Oiharzabalek iradokitzen duenez, baliteke XVIII. mendean, zuberotar eliteko taldetxo baten artean, euskara latinaren edo frantsesaren pareko kultur hizkuntza bihurtzeko kezka egotea, hor kokatuz Egiategiren saioa.59 Baina dudarik gabe produkzio gune sozial gisa talde ahulegia izan zen.
|
|
|
Baliteke, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak. Ezin lor daiteke antzinako euskaldunen konstituzioaren, erlijioaren edo usadioen ideiarik eskasena ere, eta iragan garaietako hondar kaxkarren
|
batzuk
apenas gorde diren hizkuntzan, hilabeteen eta astegunen izen indigenetan, izen propio gutxi batzuetan (zeren santu izenek ordezkatu dituzte gehienak), dantzetan eta ipuin tradizionaletan.60
|
|
|
Dakigunetik hau da euskaraz idatziriko aurreneko liburua. Eta historia idazkiarekin hasten bada, esan dezakegu Etxeparerekin euskaldunak(
|
batzuk
behintzat), euskaldun gisa, definitiboki sartu zirela historian. Alta, gure gaia euskarazko historiografia da.
|
|
|
Printzipioz ez. Liburua poema multzo bat da, erlijio, maitasun eta beste gai
|
batzuez
diharduena. Gero, bigarren maila batean, iraganeko daturen batzuk (historikoak) ere jasotzen ditu.
|
|
|
Liburua poema multzo bat da, erlijio, maitasun eta beste gai batzuez diharduena. Gero, bigarren maila batean, iraganeko daturen
|
batzuk
(historikoak) ere jasotzen ditu. Hola, poema autobiografiko batean, egilea, Etxepare, behinola gartzelan egon zela aipatzen da, erregeren aurka aritu izanaz bidegabeki salaturik.
|
|
|
Kasu bietan, euskal elite politikoek monarkia osoari (dela Espainiakoari dela Frantziakoari) zuzentzen zieten mezua, haren aurrean defendatu nahi baitzituzten euren pribilegioak, eta logikoki monarkia bakoitzeko erdara nagusian idazten zuten. Erdarazko euskal ikuspegi historiko hauek euskarazko narratibetan zeharkako isla
|
batzuk
izan zituzten arren, ez zen euskaraz ildo bereko historia lanik argitaratu XIX. mendera arte. Euskaraz, nolabaiteko produkzio idatzia sustatzeko interesa zuen erakunde bakarra Kontraerreforma osteko Eliza katolikoa zen, baina xede ebangeliko soilez.
|
|
|
Pentsa daiteke euskarazko hezkuntza interesatzen zitzaien heinean, historia formazio zibil horren parte gisa ikusiko zutela, eta hortik euskarazko historia lanak idazteko beren proiektuak. Kontrara, euskal idazle eliztar gehienek, beren obretan euskal historiaren oihartzun
|
batzuk
jaso arren, ardura nagusi gisa erlijioaren irakaspena zuten, ez historiarena. Zentzu horretan, aipaturiko lau saio horien bultzatzaileak ekimen indibidualez aritu ziren nagusiki, ez izanik, oro har, erakundeen babes sendorik.
|
|
|
Beraz XVI XIX. mendeen artean historia euskaraz garatzeko saio aitzindari sakabanatu
|
batzuk
aurki ditzakegu, inondik ere ez zutenak lortu hizkuntza honetan tradizio historiografikorik abiatzea. Hola, eta euskal historiografiaren hurrengo epeak (1876tik honakoa) aztertzeke baditugu ere, jada aurreratu dezakegu, egungo euskarazko historiografia ez dela Iztueta edo Hiribarren modukoen jarraipenetik sortu.
|
|
|
Hola gaur euskal literaturaren historia aipatzean propioki literatura generoko lanen bilakaerari egin ohi zaio erreferentzia. Eta zentzu berean, arlo ez literarioko euskal letren historia aztertzeko saio
|
batzuk
ere aurki daitezke. Historiografiarekin izan dezakeen gertutasunagatik, erreferentzia interesgarriak izan daitezke euskal prosa zientifikoaren historiaz eta periodizazioaz oraintsu egin diren proposamen batzuk7 Beraz, erreferentzia hauek kontuan izanik, eta gure ikergaira moldatuz, guk ere euskal letren arlo bat aztertuko dugu, euskarazko historiografiarena alegia.
|
|
|
Azken mugarri hori, II. Inperioaren erorketak Frantzian (eta Ipar Euskal Herrian), eta foru abolizioak Hegoaldean markatu zuten. 1876tik aurrera giro euskaltzale foruzale nabarmena azaldu zen, agian hamarkada
|
batzuk
lehenagotik zetorrena, baina une horretatik agerpen politiko zein literario guztiz berriak garatu zituena, epe berri bat irekiz. Horra bada, mugarria hor finkatzeko arrazoietako bat.
|
|
|
Lan hauek guztiek noble leinuen historia zuten ardatz (errege dinastiena edo jauntxo dinastiena,...), ez herrialdeena (ez ziren, demagun, Nafarroaren historiak, baizik nafar errege erreginen historiak). Eta beren funtzio nagusia noble leinu baten (edo
|
batzuen
) prestigioa eta legitimitatea bermatzea zen. Lurraldeak eta bertako biztanleak, oso bigarren mailan agertzen ziren.
|
|
|
Eta aipatu ditugun obra guztiak erdara desberdinetan idatzi ziren. Izan ere, Euskal Herrian Erdi Aro osoan zehar, euskarazko hitz eta esaldi bakan
|
batzuen
salbuespenaz, gainerako guztia erdaraz idatzi zen (latinez, nafar erromantzez, gaztelaniaz, okzitanieraz, hebraieraz, etab); eta historia lanen kasua ez da salbuespena.
|
|
|
piperrautsa (asko, 11 egunetatik 10etan erabiltzen zen), ziapea, azafrana, saltsa eta resalca(? 18). Arrautzak, Erdi Aroko dietan arruntak ziren (gehienbat beste gauza
|
batzuk
prestatzeko), baina ez dira aipatzen, bidaian hiru egunetan egon baitziren, beraz, ez ziren hain ohikoak eta legatzaren prezio antzeko izango zuten (nahiko garestiak). Gazta, batean ageri da soilik (baina kontuan hartzekoa da abuztua zela).
|
|
|
Adibide honetatik ondoriozta daiteke, Gasteizen arrain fresko nahiko zegoela eta kontsumoa arrunta zela, garestia zen arren. Arresetan arkumearen prezioa merkeagoa zen, beste haragi
|
batzuena
baino. Hegaztiak garestiak ziren eta ehizako produktuak ez ziren gehiegi agertzen merkatuan.
|
|
|
Aberatsenek plater bat edo bi haragiz osatuak izaten zuten (behikiz eta txerrikiaz), esan bezala, eta ogiarekin (garizkoa) lagunduak. Pobreek lekariak (dilista eta bababeltzak), ortuariekin, gaztaina eta fruta askorekin(
|
batzuk
berdeak! 22, sagar, madari,?).
|
|
|
Arrautza ugari kontsumitzen ziren, zortzi pertsonako familia bakoitzean berrogei dozena urteko kalkulatu dira (Manzanos Arreal, 1995). Esnea eta esnekiak ere ugari ziren, datu eskasak dauden arren, 1618ko ordenantza
|
batzuetan
baino ez.
|
|
|
Honela, artisauen artean aberatsenak ziren, denda zeukatenak P. Manzanos-ek zehazten duenez (Manzanos Arreal, 1995)?, eta 45.000 eta 280.000 erreal bitartean zeukaten fortuna bezala. Hor ere dakusagu haien garrantzia;
|
batzuk
, ondorioz, hiriko goi mailara iritsi ziren merkatari bihurtuz eta, beraz, maila ekonomiko berdintsuko taldeetara hurbilduz (merkatari handiak, nobleak ere baitziren, hiriko elitea osatuz, artisau eta a la menuda saltzen zutenen aurrean). Horrek istiluak sortarazi zizkien oligarkekin, udaletxetik ezarritako neurrietan gauzatuko zirenak, boterea eta pribilegioak talde itxiagoan eutsi nahian, aurrez elitearen partaide zirenek bultzatuak28; ez da ahaztu behar XVIII. mendean instituzioetan oligarkizazio prozesu garrantzitsua gauzatzen ari zela.
|
|
|
Azkenean automatikoki normalean, ofizial bihurtzen zen, batzuetan abila izan behar zuela zehazten zen arren (azterketa bat edo irakatsi zion edota beste maisuren
|
batzuen
onespena eskatuko zuela suposa dezakeguna). Honela, gradua lortuta, denboraldirako kontratatuak ziren tailerretan (haien egoera ez izatea oso finkoa dakarrena).
|
|
|
Bisita hauek itxuraz urte
|
batzuetan
zehar ez ziren egin, eta, ondorioz, kalitatean iruzurra egiten zen, ordenantza desberdinek agertzen digutenarena arabera37.
|
|
|
Honela, ez zieten ekintza monopolizatzen utzi nahi eta aldi berean herritar askoren lanbidea izango zena babesten zuten. Ordenantzek beste neurri
|
batzuk
ere finkatzen zituzten: frutak hiriaren mugen barruan erosi behar izatea (eta saltzaile kopuru finko batekin), lehengaiak ziren produktuen salmenta kontrolatzea eta ziurtatzea (alhondigaren bidez, eta abar) 38.
|
|
|
Komentatu ez dugun tresneria ere azaltzen da, baina askotan ez jakintasuna baino ez dugu. Ontzi
|
batzuk
etxeko sukaldekoak izan daitezke edo konfitero lanerakoak (zehazten ez denean ez dakigu), gainera, posible da bietarako erabiliak izatea.
|
|
|
1520 urtean Mexikotik Espainiara kakaoa eroan zuten. XVI. mendean txokolategileak, gutxi
|
batzuk
elkartuak zeuden, eta ezkogile nahiz gozogileekin nahastuta zeuden, kontuan hartu behar baitugu, erabiltzen zituzten lehengai eta materialak nahiko berdinak zirela. Txokolatearen kontsumoa orkortu zenean beharrezkoa gertatu zitzaien txokolategileen lanbidea sortzea eta geroago gremio edo kofradian elkartzea.
|
|
|
Espainia dekadentzian sartuta zegoen garai hartan; eta berrikuntzen eta Frantziaren aurka zihoan herria. Hala ere, talde intelektual
|
batzuek
atzerritar senagatik interesa zuten (jankeraz, hizkuntzaz?).
|
|
|
Postreak ere garrantzi handia zuen, baina haragiz egindakoak ere ugariak ziren, eta haien gozoak eta pastelak: mota desberdinetako tarataletak, hojaldreak, bizkotxoak eta beti ere, arrautzekin edo frutekin(
|
batzuk
kontserban).
|
|
|
Nahiz eta gogorregia gertatu askotan, bakarrik jaten zen. Arazo honi aurre egiteko konponbide
|
batzuk
aurkitu zituzten: intxaur gutxiago botatzea, irekiten egongo zen denbora laburtuz etab.
|
|
|
Konbentu asko denbora luzez gozoak egitera aritu ziren. Egindakoen artean
|
batzuk
aipa ditzakegu: hojaldreak (famatuak ziren mostatxoiekin batera Elorriko Benediktinenak), mazapanak, borraiazko dultzeak, erroskilak, pastak (komunitatearen edota Santuaren anagramarekin), bizkotxoak, limonadak etab.
|
|
|
Marco Polo k izozkiaren lehenengo errezetak ekarri eta txinoek erabili zutela elikagaiak hozteko gesal teknika.
|
Batzuen
ustez, Marko Polok ekarri beharrean, gurutzatuek ekarri zituztelakoan daude.
|
|
|
aipatu zuten. Monardes dokorearen ustez, digestiorako eta gaixotasun
|
batzuentzako
ona zen sistema hau, eta haren alde idatzi zuen.
|
|
|
artoa, patata, indabak, tomateak,? Orokorrean, XVIII. mendean elikadura hobetu egin zen alde
|
batzuetan
, nahiz populazioaren gehiengoan ez zen asko nabaritu.
|
|
|
Naturak gizakiei eta animaliei lehenengo elikagai gozoak (eztia, fruitu lehorrak?) goiztiar eman zizkigun. Antropologo
|
batzuen
ustez, 200.000 urte daramatzagu eztia jaten.
|
|
|
Scribita, spira, panis mellitus, globos deitutako azkenburuak? aipatuak izanez baita ere beste lan
|
batzuetan
.
|
|
|
Eztia, janaria gozatzeko, eta adulterioan jausi zirenei zigortzeko ere baliagarri zitzaien: biluztu ondoren gorputzean eztia botatzen zitzaien eta lumaz bete (beste leku
|
batzuetan
intsektuen, janaria, izateko erabili izan ohi den ohiturarekin alderatuta?).
|
|
|
Despopulaketa handia izan zen, nagusiek autoritate galdu zuten, eta familia eta leinuek batasuna galdu zutenez banatu egin ziren. Zonalde
|
batzuetan
nekazaritza desagertu zen eta Afrikako kultura eta artisautza atzerakuntza prozesu batetan sartu ziren. Esklaboen merkataritzak, gainera, ondasun gutxi ekarri zizkien bertakoei:
|
|
|
Ikertu nahi dugun gaiaren testuingurua zehazteko, esan behar da, XVIII. mendeko Europan kontraste handia zegoela populazioaren gehiengoaren eta aberatsen klasearen artean. Populazioaren kopuru handi baten bizi maila neurri minimoetan zegoen orduko gizarte guztietan eta, bitartean, gutxi
|
batzuk
oparotasunean bizi ziren.
|
|
|
Bada, jende gazte eta aktiboa zen nagusi Europan. Hala ere, hobetzea nabaritu zutenak izan ziren, batez ere, nekazari handiak eta handiak; nekazari pobreek enclosures4 eta beste fenomeno paralelo
|
batzuekin
ez zuten haien egoera asko hobetzen ikusi. Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen joateko beste arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da.
|
|
|
Gainera, hildako gehien sortzen zituen epidemia, izurritea mendearen hasieran desagertu zen Mendebaldeko Europatik. Nahiz eta oraindik bigarren erdialdean tokian tokiko agerpen
|
batzuk
izan ziren. Beste gaixotasunak (tifusa, baztanga, tuberkulosia, paludismoa, etab.), ez ziren desagertu, baina epidemien intentsitatea jaitsi zen.
|
|
|
Liberalismoaren eta tradizionalismoaren arteko borroka nabaritzen hasi zen. Forutasuna autogobernu sistema batekin identifikatu zuten
|
batzuek
eta, beste batzuek, aldiz, printzipio liberalekin. Erregimen foralak liberalismoarekin izan zuen lehen gatazka armatu argia Konbentzio Gerra izan zen 1793 eta 1795 artean.
|
|
|
Liberalismoaren eta tradizionalismoaren arteko borroka nabaritzen hasi zen. Forutasuna autogobernu sistema batekin identifikatu zuten batzuek eta, beste
|
batzuek
, aldiz, printzipio liberalekin. Erregimen foralak liberalismoarekin izan zuen lehen gatazka armatu argia Konbentzio Gerra izan zen 1793 eta 1795 artean.
|
|
|
Bigarrenik, saileko kideen ibilbide profesionala: hauetako
|
batzuei
ezinezkoa izan zitzaien dedikazio osoz jarraitzea sailaren zuzendaritzan. UEUko barne eztabaidek, azkenik, izan zuten bere pisua, historia saileko hainbat kide EHUrekiko harremanen aldekoak zirelako eta elkarrizketak porrot egin ondoren ezinegona sortu zelako UEUren barruan.
|
|
|
(1995), Industrialiazioa (1995) eta Militarismoa eta antimilitarismoa (1997). Irakaskuntza ez unibertsitarioan ari direnak hurbiltzeko ahaleginek, urriak bestetik, ez zuten emaitza egokirik eman, salbuespen
|
batzuk
kenduta. Horien artean ikasturtean antolatutako Batxilergoko irakasleen prestakuntzarako Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Sailaren programa barruan (Garatun) bi ikastaro nabarmendu behar dira:
|
|
|
iraultza aurreko garaia (abangoardiak), bitartekoa eta ostekoa (errealismo sozialista). Erregimenak ardatz finko
|
batzuk
ezarri zituen, ekoizpen artistikoa mugatuz eta artea bere onurarako erabiliz. Beraz, garai eta egoera bakoitzaren arabera funtzio ezberdinak egongo ziren indarrean.
|
|
|
Beste
|
batzuk
, ordea, iraultza eta haustura idei berri horiek abstrakzio eta abangoardietako artearen bidetik egin zitezkeela uste izan zuten. Hauek esperimentazioan arituko ziren, proletalgoa klase berria izanik, honentzako lengoaia berri bat sortu nahian.
|
|
|
Iraultzaren eta honen, bide zuzenaren? izenean korronte artistiko
|
batzuk
onartu eta beste batzuk baztertzeko lehia hasi zen. Korronteen arteko liskarrak, aldizkari eta argitalpenetan kaleratu ziren.
|
|
|
Iraultzaren eta honen, bide zuzenaren? izenean korronte artistiko batzuk onartu eta beste
|
batzuk
baztertzeko lehia hasi zen. Korronteen arteko liskarrak, aldizkari eta argitalpenetan kaleratu ziren.
|
|
|
Korronteen arteko liskarrak, aldizkari eta argitalpenetan kaleratu ziren. Gobernu eta buruzagien iritziak eta adierazpenak aldarrikatzen ziren
|
batzuen
edo besteen aldeko onespena lortzeko.
|
|
|
Duela hilabete
|
batzuk
, 2002ko azaroaren 20an, UEUk bi historia liburu aurkeztu zituen Gasteizen EHUko historia fakultatean: Historia eta fikzioa:
|
|
|
Hala ere, Kondairazuzentzen duten UEUko Historia Saileko kideen iritziz ekitaldi hartan esandakoak bere hartan publikatzeko modukoak dira, bereziki ondo egokitzen baitira Kondairaaldizkariak plazaratu nahi dituen zenbait auzitara: historiaren egungo estatus labainkorra zientzien artean, Euskal Herriko historiografiaren egoera, euskaraz historia lantzearen erronkak, etab. Izatez, urte
|
batzuk
lehenago, Iban Zaldua (Pruden Gartziarekin batera) antzeko auziez arduratu zen beste liburu batean (Historia: zientzia ala literatura?, UEU, Bilbo, 1995); eta horrek eta bere euskal idazle/ historialari kondizio bikoitzak, abiapuntu aparta eskaintzen zion gai hauetaz aritzeko.
|
|
|
Kuestioaren egoera plazaratzen duten bi liburu dira: bata, gai bakar eta konkretu baten inguruan (Karlomagnoren garaia Euskal Herrian), eta bestea gai zabal baten inguruan (euskal historialaritzaren egoera gaur egun, beronen adar edo gai
|
batzuei
dagokionean).
|
|
|
–Nik ez dut uste lan mota hau, sintesi lana, mezprezia daitekeenik, ikertzaile
|
batzuek
egin izan duten bezala. Zalantzarik gabe, ikerkuntza zuzena funtsezkoa da, hori gabe ez dagoelako historiarik, baina sintesi lanen garrantzia ez da txikiagoa.
|
|
|
Horrela, liburu hauetan ere jasotzen da, nire ustez, euskal historialariena den oso aspaldiko kezka: fikzioaren eta errealitate historikoaren arteko dialektika edo harremanena; oso argiki Karlomagnoren aldiari buruzko liburuan, eta nahikoa ere bigarren liburuko artikulu
|
batzuetan
(adibidez, nabarmen J. Agirreazkuenagarenean, baina baita Alberto Angulorenean ere). Agian historialaritza ez da horren ziurra, ez de egia osoa, baina bada nolabaiteko egia bat.
|
|
2004
|
|
|
Senarra aurrez etorria zen lanera. Urte
|
batzuk
Aizarnazabalen igaro ostean iritsi ziren Hernanira. Lehen hilabeteetan etxea elkarbanatu beharrean aurkitu ziren:
|
|
|
Burututako elkarrizketetan iritzi ezberdinak jaso ditut fabriketan emakumeek egiten zuten lanaren inguruan.
|
Batzuen
iritziz fabrikan lan egiteak ez zuen inolako kutsu ezkorrik. Aurreko lekukotzan Arantxak esan digun moduan hamalau urte ingurutik ezkondu bitartean fabrikan lan egitea nahiko ohikoa zen, eta ohikotasun horrek normaltasun bat ematen zion.
|
|
|
Aurreko lekukotzan Arantxak esan digun moduan hamalau urte ingurutik ezkondu bitartean fabrikan lan egitea nahiko ohikoa zen, eta ohikotasun horrek normaltasun bat ematen zion. Beste
|
batzuen
iritziz fabrikan lan egitea oso gaizki ikusia zegoen, Asunek dioenez gaur egunean prostituta moduan lan egitean bezain gaizki:
|
|
|
Esan bezala, bada, XX. mendean Hernanin zerealek garrantzia galdu zuten eta nekazaritza beste ekoizpen era
|
batzuetara
gerturatu zen. Honetan abeltzantzak garrantzi handiagoa eskuratu zuen.
|
|
|
Gerra ondorengo lehen urteetan papergintzara bideratu ziren bi enpresa sortu ziren Hernanin, Urumea ibaiaren ertzetan, La papelera de Zikuñaga (250 langile) 1941 urtean, eta Papelera del Norte (100 langile) 1944an. Industria kimikoek ere garrantzi handia izan zuten bigarren industrializazio honetan, 1947an Policloro S.A. (90 langile) sortu zen, eta urte
|
batzuk
beranduago, 1949 urtean, Electroquímica de Hernani (60 langile).
|
|
|
Dokumentazio falta dela eta lantegi
|
batzuen
langile kopurua ezin izan dut aurkitu. 1950 hamarkadako eta ondorengo lantegiei dagokionez, ez dago daturik Hernaniko udal artxibategian.
|
|
|
Lehen begiradan antzeman daitezkeen aldaketez gain, aipa litezke jarduera ekonomikoetan aldaketak, aldaketa demografikoak, industria berrien sorrera, edo aldaketa urbanistikoak.... Beraz industrializazioak sakoneko beste aldaketa
|
batzuk
dakartza berarekin: gizarte harremanen eta egituraren aldaketa, famili egituraren eta funtzionamenduaren aldaketa, genero harremanen aldaketa, balio eta balore sistemen aldaketa....
|
|
|
Hogeita hiru zatiz osatutako mural bat da eta justizia federalari kritika egiten dio. Nicola Sacco eta Bartolomeo Vanzetti anarkista italiarren auzia jasotzen du, beraiek burutu ez omen zituzten delitu
|
batzuengatik
1927an exekutatuak izan zirenak. Auzi honek eztabaida internazionala piztu zuen eta askok uste zuten beraien ideiengatik epaituak izan zirela eta ez froga garbiengatik.
|
|
|
Alde batetik ausardia eta dignitatea eta bestetik atxiloketen duintasun eza biltzen zituen bere argazkietan. Argazki hauetako
|
batzuk
debekatu egin zituzten.
|
|
|
20 Irudia: Dorothea Lange, Raphael Weill eskolan. Pledge of Allegiance? Abesten ebakuazioa baino aste
|
batzuk
lehenago, San Frantzisko, 1942
|
|
|
Hasteko aipatu beharrean aurkitzen gara harritu egin gaituela nahiz eta FSA gobernuaren erakunde bat izan argazki
|
batzuetan
kontraesanak aurkitzen direla. Adibidez, Dorothea Lange ren Manifestaldia (21) argazkian Roosevelt-en aurkako manifestazio bat ikus daiteke.
|
|
|
Depresioaren arrazoietako bat burtsan inbertitzeko nahi zoroa izan zen eta ondorengo burtsaren erorketa, baina burtsari buruz gutxi dakigunez ideia
|
batzuk
ez zaizkigu argi gelditu. Baina, hala ere garrantzizkoa iruditu zaigu depresioaren zergatiaren arrazoi orokorra ulertzea eta hori lortu dugula uste dugu.
|
|
|
Iruditu zaigu argazkilaritza historia irudikatzeko era egokia dela errealista baita, nahiz eta, manipulatuta egon ahal den. Argazki
|
batzuen
gogortasunak irakurritako hitzei aurpegia jartzen lagundu digute eta horrek memorian denbora gehiagoz egoten ere laguntzen du.
|
|
|
Tratu berria gehiegi sartzen omen zen ekonomian. Askatasunerako Liga Amerikarra sortu zen, partaideak negozio gizon aberatsak ziren eta goi kargu demokrata
|
batzuen
laguntza zuten; New Deal ak enpresa libreen sistema mehatxatzen zuela zioten.
|
|
|
1934an kongresurako hauteskundeetan progresistak indartu egin ziren, 1935 hasieran Auzitegi Gorena New Deal aren neurri
|
batzuk
baliogabetzen hasi zen, eta ekonomiak oraindik geldirik zirauen. 1935ean Roosevelt-ek bira taktiko bat eman, eta emaitza lege multzo uholde berri bat izan zen, historialari batzuk Bigarren New Deal a deitzen diotena.
|
|
|
1934an kongresurako hauteskundeetan progresistak indartu egin ziren, 1935 hasieran Auzitegi Gorena New Deal aren neurri batzuk baliogabetzen hasi zen, eta ekonomiak oraindik geldirik zirauen. 1935ean Roosevelt-ek bira taktiko bat eman, eta emaitza lege multzo uholde berri bat izan zen, historialari
|
batzuk
Bigarren New Deal a deitzen diotena. Bigarren tratua erradikalagoa da, erreforma sozial eta ekonomikoa eta gutxien dutenen aldekoa.
|
|
|
CIOren kanpainak eta derrigorrez sindikatzeko eskaerak aurkaritza gogorra izan zuen, baina Presidentea ez zuten kontra. Lanaren Federazio Amerikarreko sindikatu
|
batzuk
estortsionatzaileen gidaritzapean eta CIO herrikoiak komunistek kontrolatzen zituztela azaltzen zuten frogak agertzean klase ertaina eta laguntza publikoa sindikatuetatik irteten hasi ziren, baita New Deal aren babesleak ere.
|
|
|
New Deal aren jarraitzaile sutsuenek ere onartu beharra izan zuten berreskurapena partziala izan zela. 1939an ekonomiaren sektore
|
batzuetan
produkzioa 1929ko mailara iritsi zen. 1941ean etorri zen oparotasuna eta lana, II. Mundu Gerra eta horrek eragindako mobilizazio militar eta ekonomikoaren ondorioz.
|
|
|
1941ean etorri zen oparotasuna eta lana, II. Mundu Gerra eta horrek eragindako mobilizazio militar eta ekonomikoaren ondorioz. Baina ordura arte, tratu berriaren neurri
|
batzuk
min handia egin zuten; nekazaritza politikak ez zien nekazari prekarioenei lagundu eta ongizate sozialaren programa oso eskasa izan zen.
|
|
|
irten zirenak, gehienak, legala zen ebasio fiskal sistematikoaren bidez beraien aberastasuna mantendu zuten. Enpresari milioidun
|
batzuk
aberastasuna gehitu egin zuten, adibidez, J. P. Getty k eta Joseph P. Kennedy-k. Populazioaren %5a berdin bizi zen eta kontsumoa eta filantropia mantendu egin ziren.
|
|
|
Elizara joatea eta eliztar izatea eroriz zihoan. Kultu
|
batzuk
bakarrik mantendu ziren, adib. muturreko fundamentalismodun eliza protestanteak, edo auzo behartsuenetan sekta milenaristak.
|