|
2003
|
|
|
Ez dugu lehen karlistadako bertsoen artean, aipu historiko gehiagorik aurkitu. Herri mailako bertsoetan ez da behintzat iraganaren inolako kontzientziarik agertzen(
|
bai
ordea euskalduntasun eta erlijiotasun kontzientzia, baina ez historikoa). Beraz nolabaiteko ikasketadun bertsolariek egindako historia aiputxo pare bat baino ez ditugu aurkitu.
|
|
|
euskaraz idatzi zuela, eta ez Espainiako botere zentralei arrapostu emateko, baizik, esan bezala, Gipuzkoa bertako herritarrei zuzenduz. Izan ere, herritarren kontzientziazio,
|
bai
linguistikoa, bai historikoa, beharrezkoa ikusi bide zuen Iztuetak. Xede horiekin koherentzian eskolan euskara erabili beharra ere aipatzen zuen.
|
|
|
euskaraz idatzi zuela, eta ez Espainiako botere zentralei arrapostu emateko, baizik, esan bezala, Gipuzkoa bertako herritarrei zuzenduz. Izan ere, herritarren kontzientziazio, bai linguistikoa,
|
bai
historikoa, beharrezkoa ikusi bide zuen Iztuetak. Xede horiekin koherentzian eskolan euskara erabili beharra ere aipatzen zuen.
|
|
|
Etorri izan ciran, bada, Fenicioac, Cartagoac, Erromatarrac, Godoac, Arabeac, bacocha bere chandan indar andiac arturic Españara,
|
bai
ta berendu ere Erresuma zabal onen zatiric gueientsuenac; bañan Guipuzcoaco Provincia, etsai talde guztiai gogor eguiñic, guelditu izan da beti lenagoco oñean bere jaiotzaco itzcuntz garbi gozoarequin; 75
|
|
|
Kontraerreformak eten zuen bide hori. Aurrerantzean, euskaldunak,
|
bai
Frantziakoak zein Espainiakoak, beren monarkia boteretsuei leial eta Eliza katolikoari fidel agertu ziren. Hala ere, Iparraldeko elite euskaldunaren zati batek narratiba linguistikoki autonomoa proposatu eta garatu zuen (euskarazkoa):
|
|
|
Etxeparek euskara beste hizkuntzan mailan ikusi nahi zuen; euskaldunak euskaldun gisa munduaren aurrean harrotasunez ager zitezela(, heuscara ialgi adi mundura?,, heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya/ Eci huyen lengoagia içanenda floria?,...). Finean, eta egungo hitzekin esanez, euskaldunentzako autoerreferentzialtasun bat sortzen ari zen, euskarazko narratiba bat hasten,, idazkerarik eta historiarik gabeko euskalduna, ren topikoa gainditzen. Ez da euskarazko historiografiaren hasiera, baina
|
bai
euskarazko historiografia abiatzeko beharrezkoa den hizkuntza idatziaren sorburua eta norberetasun kontzientziaren abiapuntua.
|
|
|
Hazia diogu, zeren XVI. mendean ez zeuden identitate propioki nazionalak, egungo zentzuan. Orduko protoidentitate hark (protestante, nafar eta euskaldunak) Aro Berri osoan iraun izan balu, orduan
|
bai
, XIX. mendera heltzean akaso posible izango zen egiazko identitate nazional bilakatzea.
|
|
|
Izan ere, Garibai Filipe II. Gaztelako erregeren kronista ofiziala zen, eta haren erreinu eta printzerri penintsular guztien historia idatzi zuen. Compendio Historial obran, euskaldunak eta beren historia Monarkia haren baitan kokatzen ziren, modu berezi eta pribilegiatuan,
|
bai
, baina ez era zentral batean. Ez zen euskaldunek euskaldunei zuzenduriko narratiba, Iberiar Penintsulako gainerako herriekin konpartitu nahi zuten narratiba baino.
|
|
|
Ez behintzat Garibairen edo Martinez Zaldibiakoaren gisara historian zentraturiko idazlanik (kronika edo gisakorik). Hala ere, tarteka,
|
bai
agertu zituzten ikuspegi historiko batzuk.
|
|
|
Iparraldeko euskarazko narratibetan, historiaren bi erreferentzia azalduko zaizkigu, bata historia hurbilarena, eta bestea iragan urrunenetik datorren historiarena. Nafarroako monarkiaren inguruko narratibak desagertu egin ziren;
|
bai
Leizarragak nahi zuen euskarazkoa, eta baita nafar dinastiaren kronista biarnesena ere. XVII. mende hasieran Nafarroa Beherea Frantziari lotua geratu zen, eta Iparralde osoan frantses errege berak agintzen zuen.
|
|
|
Hango Bizcondeac eta seme guztiac içatu dira bethi ere, egundaiñoz guero, erreguez emplegatuac, estimatuac, fin eta leyal frogatuac. Eta
|
bai
eguiazco fedearen eta leguearen deffendatçaille eta aitçinatçaille buruçaguiac ere.24
|
|
|
Hego Euskal Herrian ere XVI XVII. mendeetan gisa honetako teatro lanen kasuak dokumentatu izan dira, baina nagusiki Iparraldean eta bereziki Zuberoan landu ziren, pastoral izena hartuz. Teatro lan hauen gai nagusia(
|
bai
Iparraldeko zein Hegoaldeko lekukotasunetan), historia erlijiosoak ziren: bai bibliako istorioak zein santuen bizitzak (Abraham, Maria Magdalena, Done Jakue, Santa Elena,...).
|
|
|
Teatro lan hauen gai nagusia (bai Iparraldeko zein Hegoaldeko lekukotasunetan), historia erlijiosoak ziren:
|
bai
bibliako istorioak zein santuen bizitzak (Abraham, Maria Magdalena, Done Jakue, Santa Elena,...).
|
|
|
izenburuduna. Bertan erreferentzia historiko zehatzik egiten ez den arren,
|
bai
goraipatzen dela iraganeko euskaldun ideal bat, egungo herritarrei haren bidea eredu gisa erakusten zaiela: –gabiltzan beti zuzen/ ta sendo fedean/[...] Ez alean guk galdu/ erriko legea/ eta antxinatik dogun/ geure euskerea/ gogoan beti euki/ lenengotik ona/ sartu ez dala arrotzik/ aginetan ona.? 61 Bertso tradizionalista bat da, nolabaiteko ikasketadun bizkaitar batek egina, eta duda gabe Antzinako Erregimeneko historiografia apologetikoak sortutako euskaldun arketipoa jaso eta herritar apalei zabaldu nahi diena (euskalduna inoiz ez dutela arrotzek menperatu, euskara oso zaharra dela, etab).
|
|
|
|
Bai
Manex Goyhenetche (1993: 246) Ipar Euskal Herriko historiografiari dagokionez, zein Joseba Agirreazkuenaga (1992:
|
|
|
Ikaslea normalean kofradiaz kanpokoa izan ohi zen (bestela, etxean ikasten baitzuen), beste ofizio batekoa normalean; eta inoiz umezurtzak ere
|
bai
(helduagoak izaten zirelarik adinez), Pietate etxearen sorrerarekin 1777tik aurrera, batez ere (ofizio bat ikastera behartzen baitzituzten bertan jasotako pobreak, beraiek zuten tailerrean edo kanpoan) 31.
|
|
|
Olio eta pasen arantzelean sartzen ziren beste generoak, alhondigan zeuden goxoetako bi korredorek hartu behar zituzten kontuetan(, liburuetan?), saltzen zenetik exigitu behar baitzien eta zegokiena kobratu. Jabearekin prezioa ipini behar zuten, eta salduaren inportea kobratzen lagundu,
|
bai
partikularrei, bai dendei. Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako.
|
|
|
Olio eta pasen arantzelean sartzen ziren beste generoak, alhondigan zeuden goxoetako bi korredorek hartu behar zituzten kontuetan(, liburuetan?), saltzen zenetik exigitu behar baitzien eta zegokiena kobratu. Jabearekin prezioa ipini behar zuten, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei,
|
bai
dendei. Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako.
|
|
|
Hasieran teontziak ez zuen garrantzi handirik eduki, geroago
|
bai
Ingalaterrako zeramika egileek teontzi txinatarrak eta kikarak imitatu zituztela eta. Horrela ingeles zeramika eta portzelana bultzakada bat jasango zuten.
|
|
|
Gozogintzarako oso garrantzitsua bihurtu zen, nahiz eta Kolonek ez zion garrantzi gehiegirik eman. Kortesek, ordea,
|
bai
; Moctezumak emanda edan zuen, urreztatutako kalabaza batean13 Kortesek indioek tributuak ordaintzeko kakaoa txanpon moduan erabiltzea lortu zuen.
|
|
|
Bertan, probintziako diputatu generalak hartzen zuen erregearen ordezkaritza lana. Gainera, Arabak ez zuen kode bateraturik lortu foruari dagokionez (Bizkaia edo Gipuzkoak
|
bai
zutena, eta Aiararen salbuespenarekin), eta probintziaren gehiengoan errege forua eta legea zen nagusi (Gaztelako erregearena, hiribilduetako hiri gutunen bidez). Hala ere, tokian tokiko erakunde hauek oso garrantzitsuak ziren, administratiboki autonomoak ziren eta.
|
|
|
Saileko kideek, bestetik, eragin nabarmena eduki dute Udako Euskal Unibertsitatearen bilakaeran, erakunde honen antolaketari eta garapenari dagokienean. Une desberdinetan Historia Saileko zenbait kidek lan handia egin dute UEUn nondik norakoak argitzeko orduan,
|
bai
1980ko hamarkadetako eztabaidetan (Joseba Agirreazkuenagak bereziki), baita 1995ean egindako Kongresuan ere (Pruden Gartzia eta Iban Zaldua). Ezin ahaztu, azkenik, UEUk eduki dituen zortzi zuzendarietatik bi, Manex Goihenetxe eta Mikel Aizpuru sail honetako kideak izan direla.
|
|
|
Ikuslegoak, sovietar arte berri baten oinarri gisa ikusi ordez, laborategiko saiakera bezala ikusi zuen. Beraz,
|
bai
gobernuak, bai hartzaileen jarrerak eraginda, argi geratu zen errealismo sozialista izan behar zela korronte ofizial berria.
|
|
|
Ikuslegoak, sovietar arte berri baten oinarri gisa ikusi ordez, laborategiko saiakera bezala ikusi zuen. Beraz, bai gobernuak,
|
bai
hartzaileen jarrerak eraginda, argi geratu zen errealismo sozialista izan behar zela korronte ofizial berria.
|
|
2004
|
|
|
Apopilotzak fenomeno gisara irakurketa ugari izan ditzake. Nik emakumeen lanarekin (patronen lanarekin) duen hartu emana aztertu dut, eta jarduera honen bitartez patrona gisara lan egin zuten emakumeek Hernaniko historiari eginiko ekarpenera inguratu naiz. jarduera hau egoki ulertu ahal izateko, ezinbestekoa da emakume hauek bizi izan zuten testuingurua ulertzea, hau da,
|
bai
industrializazio prozesuak, eta, nola ez, frankismoak, genero harremanetan izan zuen eragina ikustea.
|
|
|
Jendea axola zitzaion batez ere eta hala esan zuen behin: pertsonetan zentratu behar naiz, pertsonetan bakarrik,
|
bai
ordaindu didatenetan eta baita ez didatenetan ere. Zerbait desberdina sortu zuen eta bere argazkiek pertsona baten aurpegian bizitza oso baten istorioa islatzea lortzen zuten.
|
|
|
Hine zenbait aldizkaritan ere aritu zen, ikerketa soziologikoetan laguntzen adibidez; baina umeen lanaren inguruko ikerketak sakondu zituen batez ere. Ellis Island eko etorkinen argazki ugari ere egin zituen,
|
bai
bere lehen urteetan eta baita gerra ostean ere. 1932an Men at Work liburua argitaratu zuen, gizaki moderno eta makinari buruzko estudio bat, lanaren benetako izaera islatu nahirik.
|
|
|
gaia, ezagutza historikoaren ezaugarri orokorrekin batera lantzeko aukera egongo zen. Agian ez izen horrek iradokitzen duen kutsu akademikoarekin, baina
|
bai
eskematikoki, ezagutza historikoa nola sortu den eta zer funtzio duen aztertuz, beti ere Euskal Herriko historiografiaren adibideak lagin gisa jarriz13.
|
|
|
lauso bat eta, ondare historikoa ezagutu eta kontserbatzeko interesa piztea:
|
bai
Euskal Herrikoa eta bai norberaren eskualdekoa ere, aurki ditzakegu (azken hau artxibo, museo eta gisakoei dagokiela).
|
|
|
lauso bat eta, ondare historikoa ezagutu eta kontserbatzeko interesa piztea: bai Euskal Herrikoa eta
|
bai
norberaren eskualdekoa ere, aurki ditzakegu (azken hau artxibo, museo eta gisakoei dagokiela).
|
|
|
Egia da,
|
bai
, gauza bera gertatzen dela Estatuak zehazten dituen espainiar historien dekretuetan, non balio unibertsal edo akademikoen inguruko azalpenak diren nagusi, subjektu historikoa zergatik eta zein irizpideren arabera hautatu den argitu gabe. Halaber normalean ez da zehazten espainiar historiak, espainiar edukidun zeintzuk balio bultzatu nahi dituen.
|
|
|
Halaber normalean ez da zehazten espainiar historiak, espainiar edukidun zeintzuk balio bultzatu nahi dituen. Hala ere, Batxilergoko bigarren kurtsoko espainiar Historia ikasgaiari dagokion dekretuan,
|
bai
aurki ditzakegu espainiar balioen zehaztapen batzuk: –Adquirir una visión de la evolución histórica de España en su conjunto y en su pluralidad?,. Consolidar actitudes y hábitos de tolerancia y solidaridad entre los diversos pueblos de España, respetando y valorando positivamente los aspectos comunes y las diferencias?... 19 Beraz Espainia ezaugarri amankomun zein pluralak dituen multzotzat hartzen da dekretuan, eta ikasleei ezaugarri bikoitz horrekiko onespena sorrarazi nahi die.
|
|
|
ikasgaiko dekretuan, aldiz, inon ez da esaten Euskal Herria ezaugarri komun zein pluralak dituen multzo bat denik (edo ez denik), ezta euskal lurralde anitzen arteko elkartasun ideia bultzatu gura denik ere. Eta nire ustez zerbait
|
bai
esan litzateke euskal balioen inguruan. Ez zehazki euskal lurraldeen elkartasuna kontsolidatu gura dela (hori, espainiar lurraldeen elkartasuna kontsolidatzea bezala, ez baitzait iruditzen historiaren zeregina denik), baina bai esan litzateke euskal subjektua zergatik hautatu den, zeren arabera definitzen den, konbentzio bat dela eta abiapuntu horrek jendartearen onespen aski zabala izanik euskal kultura (eta konkretuki euskaratik abiatutako ikuspegia) ondaretzat hartzen dela eta horri lotuta Euskal Herri ideia ere lantzen dela (hizkuntza baten esparru territorial gisa ulertuta; multzo horren elkartasun politikoa sustatu ala ez sustatu moduko auzietan sartu gabe).
|
|
|
Eta nire ustez zerbait bai esan litzateke euskal balioen inguruan. Ez zehazki euskal lurraldeen elkartasuna kontsolidatu gura dela (hori, espainiar lurraldeen elkartasuna kontsolidatzea bezala, ez baitzait iruditzen historiaren zeregina denik), baina
|
bai
esan litzateke euskal subjektua zergatik hautatu den, zeren arabera definitzen den, konbentzio bat dela eta abiapuntu horrek jendartearen onespen aski zabala izanik euskal kultura (eta konkretuki euskaratik abiatutako ikuspegia) ondaretzat hartzen dela eta horri lotuta Euskal Herri ideia ere lantzen dela (hizkuntza baten esparru territorial gisa ulertuta; multzo horren elkartasun politikoa sustat...
|
|
|
Baina oraindik ere modu orokorregian. Adibidez, kontuan izanik prozedurak sarri testu iruzkin bidez ebaluatzen direla(
|
bai
ikasgai honetan eta baita hurrengo kurtsoko Historian zein selektibitatean), ez legoke gaizki horretan gehiago sakontzea.
|
|
|
Baina horrez gain, beste hainbat arduren artean, ikastoletan irakasle gisa ere eskarmentu zabala zuen. Beraz pertsona aproposa zen
|
bai
bere maila akademikoagatik zein hezkuntza arloko bere esperientziagatik gisa honetako curriculum proposamen bat aurkezteko. Lastima heriotza ustekabekoak eraman berri duela, oraindik aski gazte eta anitz eman zezakeenean.
|
|
|
dio Goihenetxek, argi adieraziz euskal historia, Europakoa bezala (eta berdin frantsesa, suediarra zein indonesiarra), ez dela berezkoa, baizik historialarien lanarekin eraikitzen den konbentzio bat dela. Gainera euskal eta europar historien kasuak paralelismo handiak dituzte, bietako ezeinek ez baitu izan estatu propiorik,
|
bai
aldiz hainbat muga, barne zatiketa eta eskualdeen araberako dinamika desberdin, kontrajarri eta lotura gutxikoak ugari. Hortaz bi hauen inguruan konbentzio bat eraikitzeko lana askoz berdeago dago aspalditik Estatu nazio gisa finkatuak dauden herrialdeen kasuan baino.
|
|
|
Batxilergoko lehen mailako Historia Garaikide ikasgaian ere posible litzateke halakorik egitea, nahiz mundu osoko historia lantzen delarik ez den orekatua bertan euskal atal handi bat sartzea (ikasgaiaren helburua ez baita munduko eta Euskal Herriko historia erdibana kontatzea, baizik izatekotan munduko historia azaltzea, eta tartean, adibide konkretu bezala, euskal kasuren bat edo beste aipatzea). Kurtso berean dagoen hautazko Euskal Herriaren historia
|
bai
molda liteke hein batez Goihenetxeren proposamenekin, baina nik ez nioke hark proposatzen duen Europako historia orokorraren atala erantsiko, ikasgaia gehiegi ez zamatzeko. Azken finean, ene ustez, euskal historiak, merezi du ikasgai espezifiko bat.
|
|
|
Hola, DBHn munduko, Europako eta Euskal Herriko historia tarteka liteke; Batxilergoko lehen mailan munduko historia garaikidea batetik eta Euskal Herrikoa bestetik banako ikasgaietan eman (eta azken hau hautazkoa izanik Espainiakoa historia ere hautazko gisa eskain liteke); eta batxilergoko azken kurtsoan, ostera ere, euskal eta europar historia elkartuta azaldu. Aldaketa ofizial horiek etorri artean irakasleek eurek badaukate hein batez euskal historia egungo planetan txertatzen joateko aukera, ez agian egitarau osoak aldatuz baina
|
bai
parte batzuetan. Goihenetxek proposatzen duen programaren baitan, hainbat material historiko konkretu aurkezten da, ariketa eta gai konkretuak lantzeko aukera eskaintzen dutenak.
|
|
|
Zentzu horretan xehetasun gutxikoa begitantzen da batzutan euskal historia. Edozein kasutan, hezkuntza arloan diharduten profesionalek,
|
bai
egitarau berriak finkatu lituzketen administrazioko adituek, zein eskolan ari diren irakasleek, gogoetarako egitarau proposamen bat dute hemen.
|
|
|
Hor nabarmendu beharra dago batetik Koldo Larrañagaren ardurapean ateratako Euskal Herria antzinate berantiarrean eta lehen ertaroan: materiale eta agiriak (EHU, Leioa, 1992) latinezko eta grakozko testuen euskal itzulpena dakartenak,
|
bai
eta Vicente Huici eta Juan Madariagak bost tomotan publikatu zuten Euskal Herriaren Historiarako Materiale eta Agiriak bikaina ere (UNED, Donostia,: testu historikoak jatorrizko hizkuntzan biltzen ditu, hots, gaztelaniaz, euskaraz zein frantsesez).
|
|
|
Ez ezer bere baitakoa eta berezkoa izatean, baizik egungo jendartean existitzen diren ikuspegi, errealitate linguistiko eta identitate batzuen onarpenean. Konkretuki gure jendartean (hots, Euskal Herrian) euskaratik abiatuz pentsa daitekeen identitate eta mundu bat egotearen eta errespetatu beharraren konbikzioan (ez da dagoen ikuspegi bakarra, baina
|
bai
dagoenetako bat, eta ez marjinala baizik aintzat hartzeko adina pisu duena). Beraz errealitate sozial hori aintzat hartu nahi delako landuko litzateke euskal historia.
|
|
|
Egun Euskal Herrian dauden hiru eremu politiko administratiboen ereduak (EAE, Nafarroa, Iparraldea) lehenago historiaren arlo batzuetan suma daitekeen joera hirukoitz hori reifikatzera daramatza historialari batzuk, ahaztuz egun bezain markatua sekula ez dela izan tripartizio hori. Hego Euskal Herrira mugatuz Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa artean, adibidez, iraganean antzekotasun eta harreman instituzional handixeagoak zeuden Nafarroa Garaiarekin baino,
|
bai
, baina hiru probintzien arteko lotura ez zen inondik egungoa bezain sendoa, eta halaber Nafarroa Garaiaren urrunketa beste probintziekiko sekula ez da egun bezain markatua izan. Beraz kontu eduki behar da, bestela oso erraz aditzera eman daiteke EAE eta Nafarroa egun bi autonomi erkidego badira sakoneko arrazoi historikoengatik dela, ene ustez, aurrekariak aurrekari, askoz gertukoagoa den espainiar Trantsizioa egin zen moduak finkatu zuenean ekidinezina ez zen bereizketa hori.
|
|
|
Orobat Euskal Herria izena zazpi probintziekin identifikatzea ere ez dela betidanikoa argitu litzateke, baizik azken hiruzpalau mendeotan finkatuz joan dena, Euskal Herria izenak, jatorriz euskararen lurraldea esan nahi baitzuen. Hortaz Araba edo Nafarroaren erdal zatiak antzina ez ziren Euskal Herritzat hartuko, eta
|
bai
ziurrenik Erdi Aroan Biarnon edo Errioxan zeuden zonalde euskaldunak. Ondorioz. Euskal Herria Antzinatean?
|
|
|
Balioen gaia ebatzitzat emanik (nahiz, jakina, nirea proposamen soil bat den, diskutigarria guztiz), kontzeptu eta prozeduren auzia aipatu behar da. Hola, demagun, argi finkatzen dela historiaren inguruan landu beharreko balioen afera(
|
bai
euskal balioena zein bestelakoena), orduan kontzeptuzko eduki konkretu batzuk azaldu dira. Kontzeptuek, gorago esan denaren arabera, aurretiaz azaldutako konbentzioetan izan lukete abiapuntua, ondoren ahalik eta modurik aseptikoenean azaltzeko esparru horien baitan historian zehar jazo dena.
|
|
|
izan du. Azken finean Euskal Herria, munduko beste hainbat toki bezala,
|
bai
itsasoz zein lurrez, auzoko zein urruneko herrialdeekin harremanetan egon izan da, eta euskal historia ezin uler daiteke lotura horiek aipatu gabe. Nolanahi ere, abiapuntua (ez helmuga) hiru osagai horiek (euskara, euskaldunak eta Euskal Herria) izan dute.
|
|
|
Esan daiteke mota horretako lan monumentalak gehiago dagozkiola XIX. mendeko historiografiari, eta ikerketa zientifikoaren egungo ikuspegi aniztasunean ez duela zentzurik halako proiektu akademizista bat egiteak. Eta ezagun zait,
|
bai
, jada nahiko garaiz kanpokoa dela behinolako historiografia nazional ofizialen gisako eredu bat finkatu nahi izatea, noiz eta espainiar edo frantses historiografiek (mundu osokoek bezalaxe) euren kanon zaharrak kritikatzen dituztenean. Baina hala ere, kanon horiek, hainbat arlotan, ez diote baliagarri izateari uzten, bereziki kontuan izanik autokritikak badaude lehenago kanonak egon direlako dela, eta halaber kanon horiek egungo historialariei ere konbentzio erabilgarriak eskaintzen dizkietenean (adibidez epealdi historikoak mugatzeko orduan:
|
|
|
Gero, lapurtutako abereak (ardiak batez ere), Frantziara eramaten zituzten han saltzeko. Abere lapur hauek Donibane Garaziko alemaniar tropa okupatzaileen eta Baigorriko jendarmeen kooperazioari esker atxilotuak izan ziren43 Egoera ekonomikoa zailtzean,
|
bai
mugaren alde batean zein bestean, abere lapurretak ugaldu egiten ziren.
|
|
|
Beste tokietan bezala, Baztanen II. Errepublika ezartzean mugimendu demokratiko berriak ernatzen hasi ziren eta aldi berean,
|
bai
alderdiak eta bai sindikatuak antolatzen hasi ziren. Faktore berria sartu zen baztandarren arteko harremanetan:
|
|
|
Beste tokietan bezala, Baztanen II. Errepublika ezartzean mugimendu demokratiko berriak ernatzen hasi ziren eta aldi berean, bai alderdiak eta
|
bai
sindikatuak antolatzen hasi ziren. Faktore berria sartu zen baztandarren arteko harremanetan:
|
|
|
Orain arte, historia garaileek idatzi dutela esan da (arestian aipatu herrialde batzuk; minoria).
|
Bai
eskala txikian, indibiduoek, baita eskala handian ere, Mendebaldeko munduak, mundu garatuak. Globalizazioaren aroan, aberastasunak ez daude ondo banatuak.
|
|
|
Globalizazioaren aroan, aberastasunak ez daude ondo banatuak. Eta historia egiteko modua
|
bai
–Hirugarren Munduko herrialdeek eta beste batzuk (gehiengoa), euren iragana, eta era orokorrago batean, historia idatziko balute?
|
|
|
Banaka batzuk argazki ohikoak bilakatzen dabiltza. Auskalo ezinezkoa den mundua aldatzea eta gizakiok sortzen ditugun ekintza batzuk ekiditea, baina zaila
|
bai
behintzat. Gertaerak idazterakoan, irudiak transmititzean, ahoz kontatzean... dena izatea berez ezin da aldatu, kontatzeko era bai.
|
|
|
Auskalo ezinezkoa den mundua aldatzea eta gizakiok sortzen ditugun ekintza batzuk ekiditea, baina zaila bai behintzat. Gertaerak idazterakoan, irudiak transmititzean, ahoz kontatzean... dena izatea berez ezin da aldatu, kontatzeko era
|
bai
.
|
|
|
Arazoa zera da: Saramagoren adierazpenen modukoen aurrean Israelgo gazteria asaldatu egiten da, sinetsi egiten ditu bertsio ofizialak, gurasoek Holokaustoa azaldu
|
bai
baina herrialdearen sorreraren historia ezkutatu egin dietelako. La Vanguardia egunkarian argitaraturiko elkarrizketa batean, gaur egun Bartzelonako Unibertsitatean irakasle den israeldar batek adierazi zuenez, lehen kolono haien ostean jaio diren belaunaldiak gezur eta ezjakintasunaren artean hazi eta hezi dituzte.
|
|
2005
|
|
|
Hala ere,. Mujeres Antifascitas? erakundea berragertu egin zen,
|
bai
Espainian eta baita erbestean ere. Espainian 1933an jaio zen erakunde hori berriro martxan jarri zen talde txikietan antolatuz (bi edo hiru emakume) eta lehen unetik, emakume horiek borroka klandestinoan konpromezu handia hartu zuten:
|
|
|
Zenbait emakume komunisten ekimenez sortu zen Madrilen, baina ideologia ezberdineko emakumeetara zabaltzeko nahiarekin. Helburu nagusia emakumeak gai sozial eta politikoetan sentsibilizatzea zen,
|
bai
izaera orokorreko gaietan (amnistia, langabezia, bizitzaren garestitzea, presoei laguntzea, etab.) eta baita emakumeei zegozkien gaietan ere (diskriminazio legala, diskriminazio soziala, etab.). Sección Femeninak eta Elizak planteatutako emakumearen irudiaren kontrako alternatiba bezala aurkezten zen MDM. Ondorengo testua MDMk apirilaren 20an Bartzelonan zabaldutako testua da, emakumeek maiatzar... Emakumearen eskaera garrantzitsuenak zerrendatzen dira bertan:
|
|
|
Emakumezko eta gizonezko jeneroa euskaraz egiten omen den bezala iberieraz ere bereizten delako,
|
bai
aditzetan, baita izen arruntetan ere, adib. ZA.N, anciana, eta Za.AR, anciano?
|
|
|
16). Baina egia esan bere itzulpenak ulergaitzak dira
|
bai
euskararen aldetik baita erdaratik ere.
|
|
|
Euskara eta iberierak sistema fonologikoan antzekotasunak dituzten arren, desberdintasunak ere hortxe daude
|
bai
arlo horretan (adib. iberieraren aspirazio gabezia), baita egitura gramatikalari dagokionez ere. Beraz, gaur gaurkoz akitaniera eta iberiera hizkuntza ezberdin bi zirela argi dago.
|
|
|
Gaur egun Menendez Pidal en ekarpen ugari gaindituta egon arren, ikertzaile honen trinkotasuna aurretik aipatu dugun Beltran-ekin pareka ezina da, beraz. Hala ere, azken urteotako euskoiberistek ez dute Pidal aipatzen, Beltran berriz,
|
bai
.
|
|
|
iberierazko testuak euskal hitzekin parekatzea. Euskararik ez zekien (hiztegira jotzen zuen), iberiera are gutxiago, baina balentria
|
bai
, eta horrela iberierazko gudur, euskarazko gudua omen zen.
|
|
|
Bi hizkuntzen berba konposatuak, arau berberen arabera eratzen direla dio (subst.+ adj. edo subst.+ subst.). Konposaketa arau honi esker, erro batzuk bereizten dira, substantibo edo adjektibo gisa sailkatuz. Bere ustez, menpeko atzizkiak ere erroak ez direnak,
|
bai
euskarak bai iberierak, modu berean kokatzen dituzte, hau da, erroaren atzean. Hortaz hizkuntza bien egitura berdina da; eranskorra erroekin, eta inflexiboa erro ez diren atzizkiekin.
|
|
|
Bi hizkuntzen berba konposatuak, arau berberen arabera eratzen direla dio (subst.+ adj. edo subst.+ subst.). Konposaketa arau honi esker, erro batzuk bereizten dira, substantibo edo adjektibo gisa sailkatuz. Bere ustez, menpeko atzizkiak ere erroak ez direnak, bai euskarak
|
bai
iberierak, modu berean kokatzen dituzte, hau da, erroaren atzean. Hortaz hizkuntza bien egitura berdina da; eranskorra erroekin, eta inflexiboa erro ez diren atzizkiekin.
|
|
|
Bere analisitik ondoen planteatuta dagoena, antzekotasun morfologikoen auzia dela uste dut. Hau da,
|
bai
euskarak bai iberierak, itxura batean behintzat, konposaketa sistema eta ordena berbera darabiltela. Atzizkien esanahiekin ordea ez du hainbeste asmatzen28, ezta lexiko mailan proposatutako etimologiekin ere, fantasia itxura dutelako.
|
|
|
Bere analisitik ondoen planteatuta dagoena, antzekotasun morfologikoen auzia dela uste dut. Hau da, bai euskarak
|
bai
iberierak, itxura batean behintzat, konposaketa sistema eta ordena berbera darabiltela. Atzizkien esanahiekin ordea ez du hainbeste asmatzen28, ezta lexiko mailan proposatutako etimologiekin ere, fantasia itxura dutelako.
|
|
|
23). Hala ere, Zamanillo k
|
bai
, eta berak proposatutako aldaketa/ moldaketa nagusiak hauek lirateke:
|
|
|
Euskoiberismoak tubalismotik mailegatutakoa honela labur daiteke; batetik antzinatasuna, hizkuntzarena zein biztanleena, bestetik metodoa, antzinateko toponimoen etimologian oinarrituta (XVI. mendeko apologistak erabilitakoa), baina horri gehituko zaio konparazio bidezko analisia eta mito biblikoak alde batera uztea. Beraz euskoiberismoak tubalismoa berriztatu zuen
|
bai
edukiei dagokionez, euskarari jatorri babelikoa ukatuz, bai metodoari dagokionez, teoriak konparazio bidezko ikerketetan oinarrituz. Hala garaiotako euskararen azterketa linguistikoa mitotik zientziaren aurre atarira igarotzen da.
|
|
|
Euskoiberismoak tubalismotik mailegatutakoa honela labur daiteke; batetik antzinatasuna, hizkuntzarena zein biztanleena, bestetik metodoa, antzinateko toponimoen etimologian oinarrituta (XVI. mendeko apologistak erabilitakoa), baina horri gehituko zaio konparazio bidezko analisia eta mito biblikoak alde batera uztea. Beraz euskoiberismoak tubalismoa berriztatu zuen bai edukiei dagokionez, euskarari jatorri babelikoa ukatuz,
|
bai
metodoari dagokionez, teoriak konparazio bidezko ikerketetan oinarrituz. Hala garaiotako euskararen azterketa linguistikoa mitotik zientziaren aurre atarira igarotzen da.
|
|
|
Adibidez, denek España hitza modu batera edo bestera iberieraz idatzita aurkitzen dute, Zamanillo eta Bergua ren kasuetan batez ere. Hala ere ezin esan daiteke proiektu politiko zehatzik dagoenik atzean, baina espainiar sektore bateko politikari eta egunkariak beraien liburuetaz
|
bai
baliatu dira104.
|
|
|
–Moralak, gure zentzuan. Moralaren fundamentua erabaki bat dela nik esaten dut
|
bai
, erabaki bat da hau: nik zu lehenengo pertsonatzat hartuko zaitut ala morroitzat hartuko zaitut.
|
|
|
beraz ari gara ja moral bat egiten. Nik ordea pentsatzen bazaitut zu zarela pertsona bat
|
bai
baina nire lehiakidea, konpetentzia daukazu, nik daukat denda bat eta zuk beste bat eta niri kalte egiten didazu, beste moral bat egingo dugu.
|
|
|
beste moral bat egingo dugu. Moralaren fundamentazioa dago, gure harremanak, gizakiak biolentzia bat beti dauka edo esan dezagun hobeto, agresibitate formak beti dauzka, baina hori nolabait bideratu, antolatu egin behar dugu elkarrentzat mesedegarri izan dadin moduan, horregatik artaldeko arkumeak bihurtu gabe, baina
|
bai
, en fin, bideratu harreman bizitza ahalik eta egokien eginez eta horretarako ez da nahikoa kodigo penal bat bakarrik: –ez duzu lapurtuko??
|
|
|
Hori tradizionalki erlijioarekin elikatu edo motibatu da eta gaur ja ikusten dugu erlijio gabe ere hori motibatzen dela. Beraz, nik esan dut moralak eta erlijioak, baina gero eta gehiago erlijio gabe ere
|
bai
.
|
|
|
–
|
Bai
, eta begira izugarri interesantea da. Dagoen gauzarik sinpatikoena izan da.
|
|
|
–Gallastegi ere
|
bai
, ez?
|
|
|
–Nik uste Espainiako kasuan
|
bai
. Espainiako demokrazia den bezala delako, etorri den tokitik etorri delako etc. Ez da ahaztu behar zenbat jende biktima izan dena aurkitu den, todos demócratas?.
|
|
|
–Janarazi
|
bai
egin dutela. Bueno, ez dute lortu, ez dute lortu baina bai hori da. Oso kuriosoa da nola azkeneko urteetan zelan aldatu den diskurtsoa:
|
|
|
–Janarazi bai egin dutela. Bueno, ez dute lortu, ez dute lortu baina
|
bai
hori da. Oso kuriosoa da nola azkeneko urteetan zelan aldatu den diskurtsoa: –Por España y la unidad sagrada de España??, ze ni umea nintzanean, eta oraindik zure aita ere, guk entzun dugun bokabularioa falangista zen eta guzti hori.
|
|
|
A ez? Eta hemen
|
bai
–Demokrazia bat azkenan da sistema bat baina da kultura bat ere bai, eta beraz joan egiten da ikasten, praktikatzen eta transformatzen baita ere gizarte guztia transformatu ahala.
|
|
|
Eta hemen bai? Demokrazia bat azkenan da sistema bat baina da kultura bat ere
|
bai
, eta beraz joan egiten da ikasten, praktikatzen eta transformatzen baita ere gizarte guztia transformatu ahala. Eta beraz, juez bihurtzen direnean beren arbasoak sekula juez izan ez direnak, ze orain zer gertatzen da:
|
|
|
–
|
Bai
, askotan gertatzen da, gu bion artean dago diferentzia bat puntu bati buruz eta orduan hasten gara eztabaidatzen eta eztabaidatzen eta momentu batean paralizatu egiten dugu gure posturak ze ni identifikatzen naiz puntu honekin eta ahaztu egiten dut nik beste puntu asko neukala baita ere. Orduan, hori askotan gertatzen da, abertzaleen beren arteko borroketan; esaten duzu, baina HB PNVtik sortu da orduan gauza bat, en común?
|
|
|
Problemak dauzka alde horretatik kontzesio askoz gehiago eskatzen duelako gogoetak baino. Gogoetak ez du kontzesio asko eskatzen, ekintzak
|
bai
. Intelektual batek, ondorioak berak ateratzen ditu ondo edo gaizki, eta hor bukatzen da bere errespontsabilitatea, baina ekintzak jendea lan gabe edo norbait kartzelan edo norbait ospitalean utzi dezakete.
|
|
|
Hauek ez daukate horretarako denborarik. Orduan, intelektual baten lekua niretzat da sistematik kanpo,
|
bai
, baina lagun batzuekin, eta lagun bezala gogoeta egiteko. Erabaki batzuen gainean egiten da erreflexio bat.
|
|
|
–
|
Bai
, hori egia da. Mirandek ez du inoiz sistematiko egin, nik bere testuetan hori irakur dezaket, eta garai haietan asmatu nuen sistema erabiltzen dut neuk nolabait espresatzeko Miranderen kulturan badagoen baina berak garatu ez duen Frantziako Iraultzaren kritika bat, berak, ipuin bezala garatu du, Zuberoako ipuin polit bat dago adibidez, baina sistematikoki ez du garatu nahiz eta pentsaera hori Miranderengan egon badagoen.
|
|
|
Barkatu baina nik ez dut nahi Erdi Arora itzuli. Orduan, guk eduki behar dugu memoria, baina memoriaren kontra joateko ere
|
bai
. Honek esan nahi du, zuk eduki behar duzu zure aitaren memoria, baina aitaren kontra joateko ere bai ze joaten ez bazara aitaren kontra inoiz ez zara izango Josebaitor, izango zara Joseba, cópia numero dos?.
|
|
|
Orduan, guk eduki behar dugu memoria, baina memoriaren kontra joateko ere bai. Honek esan nahi du, zuk eduki behar duzu zure aitaren memoria, baina aitaren kontra joateko ere
|
bai
ze joaten ez bazara aitaren kontra inoiz ez zara izango Josebaitor, izango zara Joseba, cópia numero dos?. Hau psikologia problema ere bada, eta herri baten historian berdin berdin.
|
|
|
Hau psikologia problema ere bada, eta herri baten historian berdin berdin. Ez du derrigor konfliktiboa izan behar, ez daukazu derrigor aitarekin haserretu beharrik, baina
|
bai
aitarengandik distantziatu, bestela zu ez zara inoiz zu izango. Bi elementu dago eta inportantea da, zu zara eta Euskal Herria da bere memoria eta bere proiektua.
|
|
|
Ze bentaja eta ze desbentaja dauzkate hauek. Txikiaren desbentajak dauzkate, baina txikiaren abantailak ere
|
bai
eta nik oro batean hartuta ikusten dut bentajak askoz gehiago direla. Zergatik erreforma sozial bat egin nahi baduzu Errusian (80 milioi biztanle), makina hori martxan jartzea oso lentoa da eta ez bakarrik hori baizik bere biktimak, oso gaizki pasatzen dute, Errusian ikusi zen.
|
|
|
Ba, Iztuetak berak dioen moduan: . Arazoa da, oraindik ere, ekonomia espainolean ere interes handiak dituen euskal ekonomiako sektore garrantzitsu batek, ez bakarrik oligarkikoak, nazionalistak ere
|
bai
, Espainiako Estatuan segituz hobeto zainduak ikusi bide dituela bere dibidendoak eta autonomismotik harago urratsak emateko ez bide direla prest agertzen euskal autonomista horiek?.
|
|
|
Hori eskolan ere
|
bai
, eskola haundi bat aparato inmobible bat da, zerbait aldatzea izugarri zaila da. Laugarren kurtsokoek nahi dutena ez dute hirugarrenekoak nahi.
|
|
|
Esan nahi du badaukatela beraz, beren auto kontzientzia orokor bat; orain estatuaz ari naiz eta estatuak inposatu duen kulturaz. Klaro, biolentzia espainola, bueno egunero ikusten dugu zoritxarrez nola benetan kasik mugagabeki jokatzeko kapaz den, ez bakarrik torturak eta, beren arteko borroketan ere
|
bai
.
|
|
|
lehenengo, gizonak eta emakumeak ez gara berdinak, beraz, badago diferentzia bat. Gero, kultura batzuetan iritzi diferenteak dauzkagu, adinetan ere
|
bai
: zure adinean, adiskidetasuna da gauzarik sakratuena, hori gero gutxitzen joaten da; zure adinean justiziarentzat izaten da sentsibilitatea, esan dezagun alderantziz, injustiziarentzat sentsibilitate ikaragarri bat izaten da (eta ez galdu).
|
|
|
baina hori oso momentu konkretuetan egon den gauza bat da, bestela nik dakidala moral konkretu baten proposiziorik ez da egon. Mirandek
|
bai
, Mirandek eta Nietzchek bai badaukate, baina eske ez da hortik joan pentsamendua.
|
|
|
baina hori oso momentu konkretuetan egon den gauza bat da, bestela nik dakidala moral konkretu baten proposiziorik ez da egon. Mirandek bai, Mirandek eta Nietzchek
|
bai
badaukate, baina eske ez da hortik joan pentsamendua.
|
|
|
Aldiz, euskal gaiei loturiko artikuluak ugaldu egin ziren. Hola Manterolaren Cancionero berriaren iruzkina, Euskal Erria aldizkariaren agerreraraz laudorioak, Daniel Ramon Arreseren hitzaldi bat euskarari buruz eta Peru Abarka argitaratzeko saio aurki ditzakegu hilabete gutxitan74 Euskal gaien proportzioa ez da oso handia (inondik ere ez RPEan adinakoa), baina
|
bai
1878 aurretik baino dexente nabarmenagoa.
|
|
|
Jakina garaiko artikuluak ziren, ez testu feministak, eta
|
bai
Ormaetxeak zein Lacallek emakumearen zeregin propio batzuk seinalatzen zituzten (umeen lehen hezkuntza, etxeko lanak,...). Baina, biek ere genero bereizketa gogorra ezarri barik berdintasun maila nabarmena aldarrikatzen zuten. Hirugarren iritzi bat, hau ildo liberal kontserbadorekoa, Pablo Alzolak agertutakoa izan zen.
|
|
|
Gutxi dira eta euretatik datu askorik ezin atera daiteke. Hala ere badirudi Bizkaian eta Gipuzkoan, Araban bezala, RPEek irakurlego bat bereganatu izana erakusten dutela,
|
bai
probintzion hiriburuetan zein herri handisketan (Tolosa, Labastida, Gernika,...). Elkarte batzuk ere (Portugaleteko La Union ekin gertatu zenez) harpidedun egin bide ziren66 Akaso kasualitatea da Nafarroako harpidedunen aipurik ez egotea.
|
|
|
Gainera, Revista Euskara soilik Nafarroako Asociacion Euskarako kideen artean banatzen zen eta elkargoko bazkide izan gabe ezin eskura zitekeen23 Gasteizko proiektua, aldiz, lehenagoko El Ateneo buletina ez bezala? Ateneoko kide ez zirenei ere irekitzen zitzaien,
|
bai
kolaborazioak onartuz, bai erosi nahi zutenentzat harpidetzak eskainiz. Beraz Gasteizko Revista de las Provincias Euskaras neurri handiz estali gabe zegoen merkatuan irten zen.
|
|
|
Gainera, Revista Euskara soilik Nafarroako Asociacion Euskarako kideen artean banatzen zen eta elkargoko bazkide izan gabe ezin eskura zitekeen23 Gasteizko proiektua, aldiz, lehenagoko El Ateneo buletina ez bezala? Ateneoko kide ez zirenei ere irekitzen zitzaien, bai kolaborazioak onartuz,
|
bai
erosi nahi zutenentzat harpidetzak eskainiz. Beraz Gasteizko Revista de las Provincias Euskaras neurri handiz estali gabe zegoen merkatuan irten zen.
|