|
2000
|
|
|
13 artikulua. 1 Pertsona orok du joan eta
|
etorri
aske ibiltzeko eskubidea eta Estatu baten lurraldean bizilekua aukeratzekoa.
|
|
|
Era guztietako ipuinen jabe gara, eta bertan ditugu lehenagoko sinesmen, kondaira eta ohituren argitasunak... Norberaren herria ezagutu ahal izateko, zer hoberik ahoz aho
|
etorri
zaigun jatorrizko literatura baino?
|
|
|
Ondotik, uztailaren 4ko 135/ 1994 Foru Dekretua
|
etorri
zen, Nafarroako Administrazioan euskarari eman behar zitzaizkion tokiak zertan gauzatu behar ziren adieraziz. Baina ez zait aski iruditzen.
|
|
|
Ez zen batere txarto egon olgetatxoa, baina amorrua ematen zion bere irudimenak Eider baino ezin gogoratu izanak. Oraindik ohean etzanik, eta neska ezezagun hura ondoan zuela, disketeko azken artxiboa
|
etorri
zitzaion burura. Eiderren azken hitzak.
|
|
|
Sei urte pasatu dira, eta oraindik ezin dut sinetsi mutilak egin zidana. Gertatutakoa gertatu eta gero Irlandara
|
etorri
nintzen bizitzera, eta gutxienez lantxo bat aurkitu dut aterpetxe honetan, eta horrek ematen dit aurrera segitzeko poza. Baina hala ere ezin dut ihes egin lehengo oroipenetatik.
|
|
|
Arma trafikoa zen gehienbat, baina drogak ere bazeuden tartean, hori baita talde lealisten finantzaketa modurik errentagarrienetakoa. Itsasontziak Hego Afrikatik
|
etorri
behar zuen. Hori bazenekiten zuok biok.
|
|
|
Hamar mila pela. Agur Jaunak kantatzeko gogoa
|
etorri
zitzaion.
|
|
|
Eta orduan... zergatik ez? Hitz bat
|
etorri
zitzaion burura, guztietatik sinpleena: Connemara.
|
|
|
Baina Ralph aurreratu zen eta esan zidan lasai egoteko, berak eramango ninduela berriz Ennistymoneko supermerkatura, ordu haietan ez nuelako dendarik zabalik aurkituko (arratsaldeko hirurak edo ziren). Duncan ez zen hain konforme geratu, eta gaineratu zuen beraiek ere gurekin
|
etorri
nahi zutela. " Zer, Duncan?
|
|
|
Etxe txikia da, telebistarik edo irratirik ere ez daukana, eta hobe horrela gainera. Azken finean, Irlandaz kutsatzera
|
etorri
naiz hona, eta ez telebista ikustera. Ez dut ezeren berri jakin nahi:
|
|
|
Esanaz bezala" orain hobeto ezagutzen nauzu, Txema", eta heriotzaren besoetatik barreka segitzen zuen, bere mutilari so. Txemari, orduan, Jabik hainbestetan errepikatu ziona
|
etorri
zitzaion gogora: noiz onartu behar duzu begien bistan duzuna?
|
|
|
Duncanek, batez ere mozkortuta dagoenean, berba larregi egiten duela, eta ez zutela nahi bere hizjarioarekin ni molestatzerik. Horregatik
|
etorri
zela guregana.
|
|
|
Eta ikusita ze txapa ari zitzaidan ematen, kakatara bidali dut birritan pentsatu gabe. Zer dela-eta
|
etorri
zait bestela aurreko gauean berbarik ere egin ez zidan hau. Eta gainera, akordatu naiz ez nagoela etxean, eta oraindik ez zaidala ezer txarrik gertatu, baina dena da posible, ezta?
|
|
|
Gure amorrua bideratzeko modu bikaina iruditu zaigu guztioi, eta horrek apur bat baretu du giroa, lehenago kiskaltzear zegoena. Berehala
|
etorri
dira txantxak, aurkezpenak, ni Eider eta zu. Tommy; eta euskaldunei buruzko galderak, eta ustezko mehatxuaren parodiarik ere egin dugu...
|
|
|
Nire kasuan, ordea, ez zen bietako bat ere gertatu. Alderantziz, animaliekiko enegarren aukera bat
|
etorri
zitzaidan, nondik eta zerutik. Ondo entzun duzu, bai, zerutik.
|
|
|
Hain izugarria, ezen ia aulkitik ere bota baitzuen, eta mugimendu bortitz horren eraginez begien erdian jotzen zuen argia ere desbideratu zen, bistan utziz bere aurrean zegoen gizon handi eta irribarretsua. " Gurekin
|
etorri
zenuke", eta beste bizkarrondoko zakar bat, ia barraz bestalde bidali zuena. Gizon handiak lau guinness pinta eskatu zituen eta konturatu orduko Txema mahai batean zegoen gizon handiarekin eta beste birekin batera.
|
|
|
Txemak itsasoa eskaini zidan, eta nire gaztetasunean ilusioz hartu nituen bere hitzak. Baina gero izarrak
|
etorri
ziren, eta zenbait opari are eskuraezinago. Inmentsitatea zen.
|
|
|
Egun pare bat baino ez badaramatzat ere, aspalditik nago ohituta hodeiez kargatutako Irlanda honetara: hau guztia nolakoa ote zen imajinatzen hasi nintzen egunetik; beti
|
etorri
izan zaizkit burura lehertzeko zorian dauden kotoi zikinezko zeruak.
|
|
|
Euskal Herriari buruz aritu zitzaidan, hizkuntza zahar bat ere ba omen dugula gogorarazi zidan, eta gure egoera politikoak baduela antzik beraienarekin. Gero geografiaren atala
|
etorri
zen eta" Saint Sebastien" aipatu zidan, eta oraindik gehiago zirraratu ninduen" Biarritz" bat.
|
|
|
Noski, ez nuke hain bizimodu hotzean jaio eta hazi nahi, eta familiarik ez izatea eta holan, baina Rocíok" eta zuri buruz, zer?" galdetu didanean berak beste eskarmentu izan nahi nukeela konturatu naiz, hori bai. Horregatik eztul txiki bat egin eta kontatuko niona pentsatzen hasi naizenean, berriz itaundu dit" zer?, ez al duzu ezer kontatzeko?", eta nik baietz, hain zuzen ere horrexegatik
|
etorri
naizela Irlandara, nazka nazka eginda nagoelako kontatzeko ditudan gauza gutxiekin.
|
|
|
Barkamena eskatuko nioke jende askori orain, baina zertarako? Ni neu izatera ez al naiz
|
etorri
hona?"
|
|
|
Ez zekien zelan ez zen lehenago konturatu. Liburutegian irakurritako egunkariaren data
|
etorri
zitzaion burura: 1994ko apirilak 9 Apirilak 9, koño, apirilak 9!!
|
|
|
Gero soldadua kanpora atera da autobuseko gazte gehienon karnetekin, eta ordu laurden batez datu guztiak kopiatzen ikusi dugu leihatilatik. Berriz autobusera igotzean, banan banan itzuli dizkigu karnetak eta ezer esan barik bueltatu da
|
etorri
den bidetik.
|
|
|
Txemaren pisura
|
etorri
naiz, berak hala eskatuta. Larregi iruditzen zitzaidan hiru eguneko tartea berarekin egon barik.
|
|
|
Jabi nire egoeraz konturatu da. Beharbada denak konturatu dira, baita Txema ere, baina Jabi
|
etorri
zait ondora, tabernako barran edatekoa eskatzen ari nintzela.
|
|
|
Ralph
|
etorri
da eta pozez zoratzen nago. Eskerrak nire ingelesa maiz praktikatzen dudan (berarekin telefonoz, noski), bestela...
|
|
|
Ondo pentsatuta, ez legoke batere txarto Ralphek poliziei dena kontatzea, baita ni neu izan nintzela Duncan eta besteei tiro egin ziena ere. Horrelako astakeria bat ere onartuko nuke lealistak Euskal Herrira
|
etorri
eta tiroz josi nazaten. Besterik ez dut desio.
|
|
|
Ez, begien bistakoari beti modu tragikoan so eginez gero, aspaldi zen Txema zoroetxe batean. Adibidez, zenbait urte lehenago Eider eta beraren arteko harremana kili kolo utzi zuen esperientzia mingarri hura
|
etorri
zitzaion burura. Udalekukoa.
|
|
|
Ongi
|
etorri
zait Rocíok Killarney ezagutzea. " The Sugan" aterpetxera ekarri ninduen, eta ondoren jatetxe txiki baina atsegin batean afaldu genuen.
|
|
|
Lehengoan ere esan nuen, eta gaur ere bai: ni neu izatera
|
etorri
naiz. Zukua aterako diot Irlandako egonaldi honi, azken tanta ere zurrupatuko dut, eta ez diot iraganari so egingo Euskal Herrira itzuli arte.
|
|
|
Baina hori hasiera baino ez da izan, azkar inguratu bainau bere hankekin, eta pubisaren korapiloetatik lotuta geratu gara, bakoitzak bere ondokoa besoekin ahoraino erakartzen zuen bitartean. Gure mingainek bat egin dute, eta hortik aurrera zurrunbiloa
|
etorri
da. Ordena gogoratzen ez badut ere, Rocíoren belaun batek igurtzi egin dit atseginaren okelan, eta nik haginka egin diot bere azala baino are ilunagoa den titiburuetako batean.
|
|
|
Ez dakit nik ze arraio sartu zitzaion buruan, kontua da gau horretan (nahikoa hordituta, esan beharrik ez dago) bere ezpainen artean aurkitu nituela nireak. Ez dakit azaltzen momentu horretan pentsatu nuena, baina munduko irudi guztiak
|
etorri
zitzaizkidala esango nuke: eskolako garaiak, ingeleseko partikularrak, Tere, Txema lotan, Txema autoan, Txema tabernan, Txema barreka, Txema izarrak oparitzen, izarrak oparitzen, oparitzen...
|
|
|
–Pentsatu dut akaso bere gelan minutu batzuk igarotzeak ez didala kalterik egingo, eta horregatik
|
etorri
naiz.
|
|
|
–Noski bada! Zuk ere badakizu pisura zenbaitetan
|
etorri
zela, eta arrastiren batean poteatzera irten ginen... Normal ibili zela esango nuke nik.
|
|
|
–Eiderrek orduak pasatzen zituen bere osaba Pedroren baserrian, eta gero etxera
|
etorri
eta gelan sartuta ematen zuen denbora guztia, eta ia jan ere ez zuen egiten. Ez dakit zer, Txema, ez dakit zer izango zen, baina nire alabak zerbait zuen barruan.
|
|
|
Eta hori guztia idaztean burura
|
etorri
zaidan beste zerbait aipatu gabe ez nuke ohera (edo, hobeto esanda, ohearen gaineko lo zakura) joan nahi. Hasierako garaiak etorri zaizkit gogora handitasunaren kontu horiek aipatzean, Txemarekin ibiltzen hasi nintzeneko garaia alegia.
|
|
|
Eta hori guztia idaztean burura etorri zaidan beste zerbait aipatu gabe ez nuke ohera (edo, hobeto esanda, ohearen gaineko lo zakura) joan nahi. Hasierako garaiak
|
etorri
zaizkit gogora handitasunaren kontu horiek aipatzean, Txemarekin ibiltzen hasi nintzeneko garaia alegia. Gertatu zen herriko bi mutil ingelesa ikasteko akademia batean sartu zirela, euretako bat gainera oso guapoa.
|
|
|
Eta espaloi bietan gainera. Jabi
|
etorri
zitzaion burura, berak ere mingaina trapututa ote zuen edo, arratsaldeko seietatik gauerdi ingurura arte –edanean lagun eta penak entzuten fidel– bere alboan egon zen adiskidearekin oroiturik. Azkenean zertarako...
|
|
|
Ez Eiderren damuaren arrazoia ezagutzen ez zuelako, baizik eta istant batez euren artean beti tente mantendu zen konfiantza zalantzan jarri zuelako, eta tristura eman zion horrela pentsatzeak. Gainera, pentsatu zuen, Eider horretara
|
etorri
zen hona, egun batzuez loturak apurtzera eta bera, benetako bera, izatera. Eta agian horrek egoera gogor samar batzuk ekarri zizkion, boteprontoan Eider damura eraman zutenak.
|
|
|
Eta historia hura halakoa izan zen eta hala akabatuko zen, bertzerik gabe, baldin handik astebeterat bururatu izan ez balitzait bururatu zitzaidana, komunionea egiten ari nintzela... zeren eta orduan ere, ene aitzinean akabatu zuten oreinaren bi begi etsi haiek
|
etorri
baitzitzaizkidan gogorat... Eta, komunione hartan bururatuak burutik ezin edekirik eta ezin bazterturik nenbilela, guztiok mahai inguruan bazkaltzen ari ginenean, hala erran nion don Frantziskori:
|
|
|
Erran dizut, hasteko, nola aitak igorri ninduen" kondenatuen ziegarat", baina ez dizut erran nola, ni han sarturik nengoenean, osaba Joanikot
|
etorri
zitzaidan, isilpean, bisita egiterat...
|
|
|
Eta morroiak ekarri ogi puska eta ur txarroa begiztatu nituen, ez zehaztasun osoz, baina bai haien iduriak bereizteko moduan. Zenbatetan
|
etorri
izan zaidan, ordutik honat, iduri hura, jaun André, neure bizitzako gaurik gautsuenetan partikularzki...! Orduantxe ikasi bainuen gaurik gautsuenak ere argi izpiren bat gordetzen duela, zeinak noiznahi den iragan baitezake eta zeharka ilunaren bihotza.
|
|
|
‘Zertarako jakin nahi duk? Ez haut, bada hi ere protestant izanen... ’ Baietz erraiteko gogoa
|
etorri
zitzaidaan, baina ihardetsi nioan: ‘Ez.
|
|
|
Hargatik, noiz eta osabak erran baitzidan ezen Erroma putetxe bat zela, eta, nahiz eta banekien edo imajina nezakeen orduko, Felisaren esplikazioneetarik haratago, zer zen edo zer izan zitekeen putetxe bat, halarik ere, osaba Joanikoten hitzen haritik, neure inudearekin bizi izan nituèn istant haiek
|
etorri
zitzaizkidan bururat eta, oharkabean, irri egin nion osaba Joanikoti, zeinak bertze irri batekin ihardetsi baitzidan.
|
|
|
Eta mundu mugagabe hartan, osaba Joanikot eta Felisa nituen nik —jaun Marcel
|
etorri
aitzin— aterbe eta gerizpe, eta batek kontatzen zidana bertzeari jakinarazten nion. Eta, noiz eta Felisari esplikatu bainion ezen teleskopiotik ilargiaren mendiak eta haranak ikusi nituela eta nekez izan zitekeela hura Jainkoaren begia, zeren, nola Jainkoa baitzen perfektua eta akasgabea, hala, ezin eduki zituen, neholatan ere, makar izugarri haiek, orduan, ene inude eta haurtzain izan zenak muturra okertu, eta halaxe erran zidan:
|
|
|
Eta lehenik kontatuko dizut, nola lehengoan, ez dakit eguraldi ezin hezeagoa izan genuelako edo, erreumaren seinaleak eta ondoreak areagotu zitzaizkidan, eta nola aitona Nikolasez oroitu nintzen oharkabean, baita gaitzak eragin zion dolorezko doloreaz ere. Eta, segidan, Publilio Siriarraren hitzak
|
etorri
zitzaizkidan gogorat: Brevis ipsa vita est, sed malis fit longior.
|
|
|
—eta, azken igurtzitxoak emaiten zizkidala, zuri beha paratu, eta erran zuen—: Jaun André, mutil burugabe hau bere onerat
|
etorri
da eta nik egin dut neure egitekoa.
|
|
|
—nik aditzeko moduan mintzatu zen emaztekia, medikuari baino gehiago neuri xuxendu balitzait bezala: haatik, baldin dudaren bat banuen, ez nuen luzaz iguriki behar izan, zeren, medikuari adio egin bezain fite, eneganat
|
etorri
eta, bere semeari ahakar egiterat zihoakion ama batek bezala, fermu eta fintko, baina baita gozo eta emaro ere, erran baitzidan, euskaraz—: Mutila, ez al duk nehoiz ere aditu ezen astoa meneratzen dela zigorrez, baina gizona hitz onez...?
|
|
|
ATZO arratsaldean skribatu nituen tigreari buruzko orriak, eta gaur goizean, berrirakurtzerakoan, eszena hura
|
etorri
zait berriro gogorat, tigreak basurdea ehizatu zuenekoa, aitak erraiten zuela, harriduraren harriduraz: " Hori duk hori!
|
|
|
Eta estrofa hura kantatu zuen, boza eztarrian hausten zitzaiola, eta ezin izan zuen handik aitzina egin. Eta bi nigar purpuila erori zitzaizkion orduan... eta neuri ere nigar egiteko gogoa
|
etorri
zitzaidan.
|
|
|
" Imajina ezazue ezen mutila infernurat doan mementuan inurri bat ateratzen dela Urbiaindik Iruñarat —erran zigun, elizako itzalen artean bere iduri berez handia are handiagoa egiten zela, ipuineko jigant baten eredurat—; edo, hobeki, imajina ezazue ezen inurriak badakiela igerian, eta Urbiaindik mundu berrirantz abiatzen dela, Indietarat, orain oinez, orain igeri... Eta joan eta
|
etorri
egiten dela, etorri eta joan, behin, bi aldiz, mila aldiz... Hori ote da eternitatea, eta hortxe akabatuko ote da haurraren oinazea?
|
|
|
" Imajina ezazue ezen mutila infernurat doan mementuan inurri bat ateratzen dela Urbiaindik Iruñarat —erran zigun, elizako itzalen artean bere iduri berez handia are handiagoa egiten zela, ipuineko jigant baten eredurat—; edo, hobeki, imajina ezazue ezen inurriak badakiela igerian, eta Urbiaindik mundu berrirantz abiatzen dela, Indietarat, orain oinez, orain igeri... Eta joan eta etorri egiten dela,
|
etorri
eta joan, behin, bi aldiz, mila aldiz... Hori ote da eternitatea, eta hortxe akabatuko ote da haurraren oinazea?
|
|
|
Ez eta ez! Zeren joan
|
etorri
horiek guztiak eternitatearen haste bertzerik ez baitira; edo, hobeki, eternitatearen hastearen haste; edo, hobeki, hastearen hastearen haste... eta haurraren oinazea ere, hastearen hastearen hastekoa..." Eta eliztar batzuk hatsalboka eta hatsangaka hasi ziren, bertze batzuk nigarrez... Eta neuri, aita Bartolomeren hitzek osaba Joanikoten bertze hitz haiek oroitarazi zizkidaten lehen mementuan, noiz eta lengoiaz eta lengoaien erabilpenaz mintzatu baitzitzaion jaun Marceli:
|
|
|
AMAK iradoki eta aitak erabaki bezala, jauregirat
|
etorri
bezain sarri bete zuen Ziaurrizkoak jaun Marcelek utzi lekua, ene prezeptore berri bihurtuz. Eta, hala, osaba eta biok Italiarantz abiatu aitzin, prezeptore berria egun guti batzuetan aritu zitzaidan eskola emaiten.
|
|
|
Neure etsimenduan eta neure deskonsolamenduan, ama besarkatzeko gogoa
|
etorri
zitzaidan.
|
|
|
Lehena izan zen ezen biharamunean, eguerdi aldean, igurikitzen ez genuen bisita izan genuela, zeren eta osaba Joanikot
|
etorri
baitzitzaigun. Eta ikusi zituenean anaiaren eta ilobaren gorpuak jauregiko sala nagusian, deiadarka eta heiagoraka ari zirèn auhendariak isilarazi, eta honela solastatu zitzaion amari, aita Bartolome eta bion aitzinean:
|
|
|
" Honat
|
etorri
nintzenean, mila bider aditu izan nuen ezen Pagabasoko leizea infernuko zuloa zela, eta nik ez nekien zer erran, zeren eta egia izan baitzitekeen, baina baita sineskeria eta superstizionea ere. Ordea, guztiz sinesten dut orain, zeren eta tigre haren begietan ikusi bainituen Satanen begiak, eta tigrearen orro hartan aditu Beeltzebulen orroa.
|
|
|
Zenbatetan
|
etorri
ez ote zaidan bururat, hartaraz gero, Salmoen liburuko aipu hura: " Erran zuen ezjakinak bere bihotzean:
|
|
|
Ongi
|
etorri
labur bezain begirunetsua egin zenigun.
|
|
|
Ordea, anaia Madrildik itzuli zen, eta, handik aitzina, Villagrandeko dukearen semearen gutunen aiduru egoiten zen hura, ezin urduriago. ...at ihes egin eta handik urte erdirat edo izan zen, hurrengo urteko martxoan— gutun bat jaso zuen, non Villagrandeko dukearen semeak Madrilgo kontuen berri emaiten baitzion, baita bere etxearen eta etxekoen berri ere; eta gutun hartan eta bere gutun guztietan beti izaiten zuen esker oneko hitzen bat azken aldera, batik bat gure amarentzat, zeinak ezin hobeki tratatu baitzuen, hura gure etxerat
|
etorri
zenean, aitaren berrogeita hamargarren urtemugan.
|
|
|
Eta, horrela, Mattinek gutun hura jaso zuen, eta ezin harroago zegoen hargatik, zeren eta Mattin mutil harroa baitzen eta are harroago
|
etorri
baitzen Madrildik; handik gutirat akabatu ziren, halarik ere, haren harrokeriak...
|
|
|
Kolpe izugarria izan zen hura aitarentzat, hain izugarria, non handik egun gutirat oinaze handi bat jarri baitzitzaion bularraren erdian. Eta
|
etorri
zen medikua eta erran zion ezen egun batzuetan atseden hartu behar zuela eta bihotza zaindu behar zuela, eta bularrean azafrai enplastoak jartzeko eta baleriana ura hartzeko.
|
|
|
Iritsi nintzenean, ahozpez aurkitu nuen anaia, iraulkatu nahi eta ezinean, hasperenka eta lurraren kontra hazka eta atzaparka; jiratu eta aratinik ipini nuenean, berriz, kontu egin nuen ezen mihia ahoan trabaturik zuela; eta, hala, mihia bere tokian paratzen niola, bere onerat
|
etorri
zen, apur bana. Bisaia itsusitua zuen, larrutua, zaurtua eta lohitua.
|
|
|
—Ohoreaz hitz egiterat
|
etorri
haiz etxe honetarat, hihaurk ohorea guztiz galdu duanean.... Edo, ba ote da munduan desohore handiagorik handiki bat neskame urdanga batekin ezkontzea baino?
|
|
|
—Goia eta behea ezin direla nahastu uste duk hik, Martin, eta zuk ere halatsu, Graziana, eta hori dela araua... baina ez al zen Jesu Kristo ere goiak eta beheak nahasterat
|
etorri
–Eta ez al zen Kristo bera ere bertze Maddalen baten laguna izan?
|
|
|
—Sosega zaitez, ene espos Martin. Zeren bihotzak itsutzen gaituenean galtzen baitugu burua, eta buruaren galtzetik datorkigu ondikoa, nola
|
etorri
baitzitzaion Kaini, Abel hil zuenean. Eta sua ez da olioz iraungitzen.
|
|
|
Hala zirudien, bertze arrazoinik ezean. Baina, baldin gauzak hala baziren, berehala
|
etorri
zuen osaba Joanikotek, suturik, amari kontuen eskatzerat, eta lepoaren bihurritzerat ere bai, benturaz...
|
|
|
Mila ideia gurutzatzen zitzaizkidan buruan: uste nuen bezala, amak hartan parte hartu bazuen, zergatik ez zen osaba jauregirat
|
etorri
kontuen eskatzerat. Edo, gauzak, bertzerik gabe, berez joan ote ziren, eta Maddalenek azkeneko mementuan ezezkoa eman ote zion osaba Joanikoti, harreman haietarik etor lekizkiokeen kalteak onurak baino gehiago izan zitezkeela irizten ziolako, edo Jainkoak daki zeren beldur zelako, eta ahalke ote zen osaba, haren ondoren?
|
|
|
JAUN André: zenbatetan
|
etorri
izan zaizkidan Kopernikoren ele batzuk bururat, zuk Salamancan katolikoei eta protestantei buruz erranak direla kausa! Zeren, bere garaiko astronomiari aterabide bat bilatu nahian, hala mintzatzen baitzen astronomo poloniarra, Ptolomeoren planeta sistemaz, haren zehazgabetasuna eta haren funsgabeko konplikazioneak gogoan:
|
|
|
Incertus animus remedium est sapientiae.16 Eta Descartesen bertze hura: Dubium sapientiae initium.17 Eta haien ondotik, bertze haiek
|
etorri
ziren: Horazio, Virgilio, Plauto, Seneka, Zizeron, Tazito, Terentzio, Fedro, Juvenal, Fabio Kintiliano, Petronio, Salustio... zeren han aipatu zenituenak, Erromari lotu autore eta skribatzaile jentil eta pagano haiek baitziren gehienbat, Elizako doktoreak kasik alde baterat uzten zenituela.
|
|
|
" Liburu bat bi aldiz irakurtzen duenak bi liburu irakurtzen ditu", zeren ez baitzen berdin liburu bat irakurtzea bazkal aitzinean edo bazkal ondoren, eri egonik edo osasuntsu... eta zeren eguraldiak ere bere eragina izan baitzezakeen, halako moldez, non orzkarbiak, bertzerik gabe, arrai eta alegera jar baikintzakeen, eta lainoak triste, oraingo arraitasunak eta geroko tristeziak, bakoitzak bere oinatzak eta aztarnak utz ziezazkiokeelarik irakurleari, bere irakurbidean. Eta, noiz eta ideia hura aditu bainizun, atsegin izan nuen, baina etxerako bidean, haatik, galdegite bat
|
etorri
zitzaidan: " Eta liburu hori Biblia balitz, zer...?
|
|
|
Nik ez dakit zer italiano molde erabiltzen zuen osabak, baina gitarra joleak —edo gitarra jolearen aita priorea ote zen, jaun André? — lehenengotik ulertu zion eta, baietz ihardetsirik, gurekin
|
etorri
zen.
|
|
|
Ostaturako bidean napolitar fina zela erran zigun, naturala eta egi egiazkoa, eta Donejakuerako bidean zihoala; eta guk ere geure berri eman genion, nafarrak ginela, eta lagun bat bisitatzeko asmotan
|
etorri
ginela Italiarat, Italian barrena bidaia bat egiten genuen bitartean, bide batez. Napolitarra bizkor mintzatzen zen, eta osabak piano, piano erraiten zion eta eni beha paratzen zen, ez dakit nik napolitarrari ulertzeko nituen zailtasunen berri zekielako, edo nihaur izan nintekeelako osabak berak izan zitzakeen zailtasunen desenkusa ezin hobea.
|
|
|
Aita Bartolome Ziaurrizkoa zeritzan misionest ezaguna —zeina izan baitzen don Frantziskoren eta jaun Marcelen ondotik izan nuen hurrengo prezeptorea, azkena, eta zeinaz aitzinago luze solastatzeko parada izanen baitugu— Urbiainerat
|
etorri
lehen aldian, hunkiturik utzi zituen eliztarrak bere sermoi distiratsu haiekin, halako tailuz, non, konfesioneen eguna iritsi zenean, harekin nahi izan baitzuten urbiaindar guztiek, don Frantzisko bazter uzten zutela; zeren bi errenkada zeuden han: bata, aita Bartolomerekin aitortu nahi zutenena, luzea, inurriena baino luzeagoa; bertzea, don Frantziskorena, laburra, jondone Pedro Ermitauak bere haitzuloan hartzen zituen bisitariena baino laburragoa; ordea, ikusirik zein betilun ateratzen ziren aita Bartolomerekin konfesatzen zirenak, berehala iragan ziren errenkada luzean zeudenak don Frantziskorenerat, luze zena labur egiten zelarik, eta labur zena luze, minutu guti batzuen buruan.
|
|
|
—Hara, seme, ni zahartua nagok, hezurrak gero eta minberago ditiat, eta gero eta gehiago kostatzen zaidak Jainkoaren bide horietarik orain zaldiz eta orain kotxez ibiltzea. Azken bidaiatik, berriz, leherturik
|
etorri
nauk, eta ene erreuma honek atsedenaldi bat merezi dik. Eta aitortu egin behar diat:
|
|
|
Eta utzi genituen dukea eta kondea beren egiteko hartan, atera ziren bertatik denbora luzean egon ondoren, felizitatu zuen dukeak osaba, eta gero erran zuen: " Gaur
|
etorri
naiz, eta bihar ez dut huts eginen, zeren, hauek hemen daudela, soberan baitaude gure kakontziak ere"; eta osaba Joanikotek, nola baitzekusan ezen dukea txantxazalea zela, ihardetsi zion: " Pena bakarra dut, jaun dukea, zeren, Rabelaisek bere Gargantua n dioena egia bada, antzarakume lumatsuak bailirakete uzki garbitzailerik onenak, eta zuek, aldiz, oihal eta hosto horiekin konformatu behar izan duzue..."; eta dukeak, zeinak guztirako baitzuen errepuestaren bat, halaxe erran zion, irritsu:
|
|
|
Arestian erran bezala, Villagrandeko dukea Mantillanako kondearekin
|
etorri
zen, bakoitza bere emaztearekin eta bere segizioarekin —berrogeita hamarren bat pertsona orotara—, eta haiek guztiek hiru egunetan hartu zuten gure etxea gerizpetzat eta aterbetzat. Jauregirat bildu zen jende hartarik, jaun André, hiru gizon aipatu eta bereiziko nituzke:
|
|
|
Eta tabakoa erre eta ahotik kea egotzi, ez zuen bertze atseginik ez bertze dibertimendurik... eta don Frantziskorekin xakean aritzea, edo bera bakarrik, hura etortzen ez zitzaionean. Egun haietarik batean, finean, Villagrandeko dukea
|
etorri
baino astebete lehenagoko igandean, aitona Nikolas nehoiz baino eriago eta erreumak joago jaiki zen, halako moldez, non etxeko sehietarik bati manatu baitzion ezen gaztiga ziezaiola, mezatarakoan, don Frantziskori, zeren konfesatu egin nahi baitzuen. Nik ez dakit zer kontatu zion aitonak apezari, baina kontua da ezen, aitorraren ondotik, aitona hobeki sentitzen hasi zela.
|
|
|
—Eta, hala, igande batean aitarekin jauregirat
|
etorri
eta, zalditik jaitsi bezain sarri eneganat lasterka eta hatsangaka zetorkidala, Pedrok erran zidaan: " Datorren hilean noak, Joanikot!" Eta, hatsa bereganatzen zuela, esplikazioneak eman zizkidaan:
|
|
|
—Baina unibertso hark ez zian guztia esplikatzen, eta hala
|
etorri
zuan lehenik Hiparko, eta gero Ptolomeo, bere teoriekin.
|
|
|
Bai, baliteke. Eta horregatik baliatzen eta erabiltzen dut, beharbada, neure euskara hau, Axularren eredurat, bere mila forma eta korapilotan, hemen jira eta han bira, letren eta hitzen desfile koloretsuan, zeren, alde batetik, atsegin eta plazent zaidan, eta zeren, bertzetik, bizitza ez baita lerro xuxen bat, baina joan doazen eta
|
etorri
datozen mila gertakiren eta bertze hainbat oroitzapenen bidegurutzea; eta bizitza da, orobat, biltoki bat, non juntatzen eta elkarganatzen baitira arrazoinaren arrazoinak eta bihotzarenak, zeinak, Pascalek zioen bezala, arrazoinak ez dituen ulertzen; eta bizitza da, azken finean, gertaki haien guztien eta arrazoin haien guztien bilbatzea eta irazkitzea, denboraren ehundegietan. Eta ene jokamolde hau, halatan, ene funsgabekeriarik funsgabeena izan daiteke edo funtsezkorik funtsezkoena.
|
|
|
Edo, frogari froga eratxikitzen diodala, erranen ote didazu nori burura zekiokeen ideia hura, osabari ez bertze nehori, noiz eta entseiatu baitzen esperimentu haren egiterat, lau ahate arrautzaren gainean oilaloka bat ipintzen zuela, haien txitatzeko asmotan, oilalokaren eta ahattoen arteko harremanen studiatzeko gogoz, Villagrandeko dukea Urbiainerat
|
etorri
baino egun batzuk lehenago?
|
|
|
Eta osabak oihu egin zuen: " Non hago, Herensuge?", eta, sokan beheiti eta leizean beheiti zihoala, piztien habia iduriko hartarantz, irrintzi izugarri hura egin zuen, eta, irrintziak edo irrintziaren oihartzunak uxaturik, ez dakit zazpi bele edo baterat jalgi ez ote ziren leizetik, nahiz eta neuri zazpi mila iduritu zitzaizkidan mementu hartan... baita gurekin
|
etorri
ziren sehiei ere, agi denez, zeren haiek guztiak ihesi baitzihoazen, korrika eta lasterka, oinazturak harturik bezala, zalgurdietarantz...
|
|
|
Iruñan egon nintzen azkeneko aldian, berriz, koadro polit bat ikusi nian, Tuteran dagoen pintore batena, zeinari Vicente Berdusán baiteritza, oker ez banago... Ordea, Italia aipatu duk eta uste diat ezen Jainkoak baizik ezin zezakeela hitz hori hire ezpainetan jar, zeren eta, Italia aipatu orduko, Pedro Huizi
|
etorri
baitzait bururat, Sagrario Landaluzeren semea... Ubarneko damarena:
|
|
|
Baina natorren lehenbailehen
|
etorri
beharrekorat eta lot nakion gaiari, nahiz eta aitzinetik jakinarazi behar dizudan ezen ez dizudala kontatuko bidaia osoa, zeren bertze liburu bat skribatu behar bainizuke, baina bai hiruzpalau gertakiren aitzin gibelak, gure joan etorri haren berri eman diezazuketenak.
|
|
|
Baina natorren lehenbailehen etorri beharrekorat eta lot nakion gaiari, nahiz eta aitzinetik jakinarazi behar dizudan ezen ez dizudala kontatuko bidaia osoa, zeren bertze liburu bat skribatu behar bainizuke, baina bai hiruzpalau gertakiren aitzin gibelak, gure joan
|
etorri
haren berri eman diezazuketenak.
|
|
|
Ohartu ote zen, bada, osaba Joanikot, zalantzaz josia nengoela eta ez nekiela norat jo, nahiz eta iduri egin nezakeen ezen osabaren kide ezin leialago nintzela? Baina nik ez nuen gerlarik nahi, bertzalde... nahiz eta, osabaren hitzen bidetik, gero eta klarkiago ikusten nuen ezen ezin ekidin izanen nuela gerla hura ene hautua egin nezanean eta alde baterat edo bertzerat jo... zeren eta, Italiarantz abiatu aitzineko denboraldi laburrean, behin baino gehiagotan ikusi izan bainituen aita Bartolome
|
etorri
berria eta osaba Joanikot kontrakarrean, buruz buru, etsai ozpinduak balira bezala, nor bere muturrean, urrats bat bera ere gibelatu gabe, batek antsiarik ez zuenaz antsiatzen eta enkoniatzen zelarik ber tzea.
|
|
|
Zenbatetan
|
etorri
izan zaizkidan, hartaraz gero, merkatari italiar haren hitzak bururat: " Ez dut ulertzen!
|
|
|
Eta jauregiaren aitzinaldeko planotik harat, bertzalde, bi lur eremu errektangular bereiz zitezkeen, elkarri zerraizkionak eta jauregiaren ataria osatzen zutenak: ...eta han eta hemen soilune batzuk zituena, hain baitzen oinezkoen oinek zein zaldizkoen zaldiek erabilia eta aurizkia; eta harrizko bideska batzuk zituen —hiru—, jauregiko ateetako aterabide zirenak, baita harrizko bertze bide bat ere, apur bat zabalagoa, jauregiaren aitzinaldeari paraleloki zerraiona, nondik sartzen eta iltkitzen baitziren orgak eta gurdiak, kotxeak eta karrozak, etxerat
|
etorri
edo etxetik jalgi behar izaiten zutenean, eta norat biltzen baitziren arestian aipatu bertze bideska guztiak; bigarren lur eremua, berriz, jardina zen: bertan, belardiak, ezpel hesiak eta loretokiak ikus zitezkeen, iduri geometrikoetan bilduak eta simetrikoki banatuak, frantses stilorik ortodoxoenean; eta erdigunean iturri eder hura zegoen, bi plater zituena, behekoa zabalagoa eta handiagoa, eta goikoa tipiagoa, biak ere emakumezko estatua batek loturik, erdiz erdi, kariatide baten eredurat; eta urzurrusta batek plater tipian goiti egiten zuen, eta gero beheiti, plater tipiaren beraren gainerat, nondik, gainezka egin ondoren, askarat erortzen baitzen, zirkular bat iduri.
|
|
|
Behin huts egin huen, baina bitan ez. Urbiainerat
|
etorri
behar duk gurekin...
|
|
|
—Ez duk erraza ene bizitza bi hitzetan laburtzea, baina entseiatuko nauk. Hik badakik, Joanikot, ene esperantzen berri, eta nola
|
etorri
nintzen Italiarat mundua jan beharrean. Banian, bai, nik, orduan, neure xedeen betetzeko, borondaterik aski eta indarrik ere aski.
|
|
|
Handik hiru hilabeterat, berriz, Piarres Oihartzabal kapitaina
|
etorri
zen, eta hark eman zigun jaun Marcelen heriotzaren berri.
|
|
|
Liztorraren eztenkada bezalakoa egin zitzaidan anaiaren solasaldi laburra eta, eztenkada nabaritu orduko, pentsu hura
|
etorri
zitzaidan bururat lehen aldiz: anaia salatzea.
|
|
|
Joan nintzen, bada, haienganat, eta aitak erran zidan: " Aita Bartolome Iruñatik
|
etorri
berria duk, eta..." Baina aitak bide erdian utzi behar izan zuen bere errana, zeren orduantxe aditu baikenituen osabaren ziztuak eta oihuak ere: " Luthero, Luthero!" Eta aita jesuitaren keinu hura ikusi nuen ondotik:
|
|
|
ez nuen osabaren jokabidea laket izan. Eta ezetz erraiteko gogoa
|
etorri
zitzaidan, baina ez nintzen ausartu. Eta nik ez dakit bera ere oso pozik ote zegoen, zeren, eskaileretan goiti gindoazela ere, bere burua zuritu bertzerik ez baitzuen egin:
|
|
|
Ostalersa
|
etorri
zen eta ea zer nahi nuen galdetu zidan. Eta, gose nintzen arren, erran nion:
|
|
|
Umoretsu jaiki zarete gaur, ezta? —erran zigun, aldameneko mahaia jasotzerat
|
etorri
berria zen ostalersak.
|
|
|
Osaba arratsean
|
etorri
zen, Arkimedes leiala lagun zuela. Logelan ediren ninduen, ohe gainean etzanik, begiak zabalik.
|
|
|
Eta, hitz haien aitzinean, guztiz sentitu nuen ezen amaren desiretarat plegatu eta apez izan behar nuela, edo hartarat entseiatu beharra nuela, hain ziren haren hitzak justuak eta egokiak... Eta, ai, nola sentitu nuen, halaber, ezen Jainkoaren probidentziak gidatzen zituela gure pausoak!, zeren eta amak ni behar baininduen, eta ni joan nintzaion; nik hura behar nuen, eta hura
|
etorri
zitzaidan.
|
|
|
Baina derradan ezen, Pedro Huizik bere fresko hura egiten eman zuen denboraren azken partean, aita eta Mattin harat eta honat ibili zirela, anaia negozioen munduan treba zedin eta aitzina; ni, berriz, kasik ez nintzen denbora hartan jauregitik atera, eta osaba are gutiago bere dorretxetik: horregatik, aita
|
etorri
zenean, eta erran zuenean ezen freskoaren inauguraziorako osaba Joanikot ere gonbidatu behar zuela, urduri jarri nintzen.
|