|
2003
|
|
|
Lerrootanirakurriahalizandugunez, besteakbeste, euskararenbatasunarendefendatzailegarrantzitsuenetarikoaizanda.Nolanahi,
|
orainarte
aipatutakoezgainera, Parisenukanzuen, krisiintelektualean?, berefedea galduzuenBuruzainek, EuskalHerritikurruntzendireneuskaldungehienengisara edo.Xarritonekjaso duenez, 1895eanHiriart Urrutik, un enragédebasque, quinesembleavoirperdu, parsuitedesonlongséjour à Babylone Paris, quesareligion, esanezdeskribatuzuenBuruzain.Kontu horrengaineanezdakigugauzahandirik, salbu etaetxekoeketaherrikoek ha...
|
|
|
–Paganobasentokietanda,
|
orai
danik, ene lurhuntakoegoitza.
|
|
|
EsangabedoaarrasbestelakoabegietaratuzaidalaEtxeparenireirakurketetan, eta, izanere,
|
orain
artekoanahalegindueginnaizaurkeztenmedikuoso berritzailea, iaikonoklasta?, agnostikoaeta erabatlaikoa.Nirebegietarako, ezaugarrihoriekberezdiraazpimarragarriakAldudekomedikuarenobranbarrena, baina areetaazpimarragarriagoak, nabarmenagoakesango dut, kontuanhartuzzeintestuingurutanbizi izanzenegiliea: Lotilandialoarazlehorrenerdi erdian, ezinagosuspergarriasuertatzendaAldudekomedikuarenizaera.
|
|
2007
|
|
|
Proposogra, a lan honen bidez emaitza berri bat gehitu nahi izango litzaieke
|
orain
arteko ikerlariek buruturiko ikerkuntzei. Orain arte egin diren proposogra, a lanetan pertsonak edota taldeak aztertu dira, bakoitza besteengandik erlazionatu barik; ostera, gure lanak bereziki pertsonen eta taldeen arteko harremanak aztertu ditu.
|
|
|
Ipartarren pentsamolde politiko soziala aurkezturik, ikus dezagun
|
orain
garaiko giro intelektuala. Horretarako urte horietan argitaratu ziren aldizkarietara jo dugu, argitalpenetan nortzuk idazten zuten jakiteko, baita orduko jarduera intelektualean nortzuk parte hartu zuten ezagutzeko ere.
|
|
|
Sekulan ez du Frantziak
|
orai
baino armada azkar baten beharra izan. Alemaniak Hitler nausi jarriz geroztik, ez du bertzerik asmatzen baizik eta gerlaren berriz phiztea, Berriak.
|
|
|
Bileretara joan zirenetara itzuliz, eta
|
orain
arte aztertu ditugun lau elkarteetako (Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, Eskualzaleen Biltzarra, Eusko Ikaskuntza, Euskaltzaindia) kide komunak nabarmentzearren, jarraian dugun laukiari begiratuko diogu, Euskaltzaindiaz gain, beste elkarteren bateko bileretan parte hartu zutenak sartu baititugu:
|
|
|
Konpara ditzagun jarraian Gure> Herria> aldizkariaren idazleen emaitzak
|
orain
arte aztertu ditugun argitalpenetan idatziriko lanen kopuruekin:
|
|
|
Laukiak
|
orain
arte ikusi ez duguna erakusten digu: Eskualdunan idatzi zuten lankideek beste aldizkariren baten ere idatzi zuten, hau da, Gure> Herrian; eta horren etsenplu nagusia Piarres La, tte izan zen (86 artikulu argitaratu zituen Gure> Herrian eta 238 Eskualdunan).
|
|
|
Nun eta ez duen bere kaskorat egin! Hori ere baditake, guzien buruan, eta
|
orai
orai gogorat heldu zauku Iruñeko gure adichkide baten hitz... gaichtoa. –Azcue no bazcuence, pero azcuence!, Zerbitzari:
|
|
|
Nun eta ez duen bere kaskorat egin! Hori ere baditake, guzien buruan, eta orai
|
orai
gogorat heldu zauku Iruñeko gure adichkide baten hitz... gaichtoa. –Azcue no bazcuence, pero azcuence!, Zerbitzari:
|
|
|
Labur dezagun
|
orain
zer esan zuten kritikariok intelektual horiei buruz (gaitzespenezko kritikak etzanaz idatziko ditugu):
|
|
|
|
orai
artinokoan jaun horieri ez dakotegu itzalño bat baizik ezagutzen: eskuara ez dakite Espainiako erregek baino gehiago eta eskuaraz idazterat lerratzen direlarik, huna bertsulako hitzalde saltsa eskaintzen daukuten jastatzeko:
|
|
|
Beste aldetik, Bulletinen idazteaz gain beste aldizkariren baten idatzi zuten bost intelektual horietatik, lauk, Daranatz, Donostia, Gavel eta Veyrinek, harreman berriak sorrarazi zituzten aldizkarien artean, konkretuki Bulletin> du> Musée> Basque, > Gure> Herria> eta RIEVen artean; hau da, Iparraldeko eta Hegoaldeko aldizkarien artean,
|
orain
arte ikusi ez duguna. Iparralde eta Hegoaldearen arteko harreman berriak ezarri zituzten Jean Baptista Daranatz, Henri Gavel eta Philippe Veyrinek, Bulletinen idazteaz gain, RIEVen ere idatzi zutelako; eta aita Donostiak Bulletin> u> Musée> Basque> eta Gure> Herrian lanak argitaratu zituelako, RIEVen idazteaz gain.
|
|
|
Azkenez, begira diezaiogun jarraian dugun laukiari, Euskal Museoaren arduradunen (William Boissel eta Philippe Veyrin) partaidetza
|
orain
arte aztertu ditugun elkarte kulturaletan ikusteko; laukia osotuago gera dadin Bulletin> du> Musée> Basque> argitalpenaren ohiko lankideak ere sartu ditugu:
|
|
2008
|
|
|
Ikus daitekeenez, ez dago osagai bat baino gehiagoko aditzik (lo> egin, > egon, > re> egin?). Hau, alde batetik, aditzen artean hautaketa egiteko irizpidea ere izan da nolabait, baina batez ere gure tresna automatikoek,
|
orain
dik unitate lexikal gisa analizatzeko dituzten zailtasunek eraman gaituzte hauek baz terreratzea. Esan behar dugu, halere, taldean badirela hitz anitzeko unitate lexikalen inguruko azterketak, eta dagoeneko urrats batzuk ere emanak ditugula (Aduriz et al.,
|
|
|
ontzia> diogunean edo aitona> diogunean, argi ikusten da hor egoera aldaketa bat suertatu dela: hutsik zegoen ontzia lehenik, eta
|
orain
betea dago; aitona bizirik zegoen, baina orain ez da bizi.
|
|
|
ontzia> diogunean edo aitona> diogunean, argi ikusten da hor egoera aldaketa bat suertatu dela: hutsik zegoen ontzia lehenik, eta orain betea dago; aitona bizirik zegoen, baina
|
orain
ez da bizi.
|
|
|
Hizkuntzalaritza konputazionalean bezalaxe, hizkuntzalaritza orokorrean ere zalantzarik ez da aditzei buruzko informazio lexikala guztiz beharrezkoa dela, honek esaten baitigu esaldi bat zuzena eta ulergarria izateko aditz batek zein elementu behar dituen inguruan. Hau zehaztea baina, ez da lan erraza; eta horixe erakusten dute
|
orain
arte ildo horretan egin diren azterketa desberdinek.
|
|
|
Jainkoaren hitzak latinez, eta sermoia, herritarren hizkuntzaz. Horretan gaude
|
orain
Administrazioan. Hitzik sakratuenak, gure hizkeran, gure terminoekin, segurtasun juridikoaren izenean; baina, hitz horiek jendeari ezagutarazi behar dizkiogunean, orduan, zerbaitek aholkatzen digu herritarren hizkerara makurtzeko.
|
|
|
Historiak erakutsi digu zein bide hartu behar izan zuen azkenean Elizak: Jaungoikoa tokian tokiko hizkuntza mintzatzen jarri; eta halaxe egin du Administrazioak ere, hori guzti hori,
|
orain
nagusi den gehiegizko teknifikazioa saihesteko. Izan ere, ez al da errazagoa testu, txikiak?
|
|
|
Teknologiak aurrera egiten du etengabe, eta
|
orain
sinestezinak iruditzen zaizkigun gauzak errealitate izan daitezke epe laburrera, eta teknologiaren alorrean, epe laburrera, esateak, bihar goizean?
|
|
|
Orain dela zazpi urte hasi ginen HAEEn, besteak beste, garai hartako administrazioko hizkeraren gehiegikeriak salatzen. Lagun askoren izerdiari esker administrazio handi eta txiki gehienek, komunikazio beharrak bultzaturik, lanak egin dituzte hizkera hori sendabidean sartzeko; baina, saio horiek,
|
orain
arte bederen, komunikazio arruntenetan edo erabilienetan egin dira, testu, estrategikoak?, momentuz, kanpoan utziz. Kalitatea, ordea, ez da erabatekoa izango, testu, handi?
|
|
|
Halaber hizkeraren eta idazkeraren funtzioei buruz ere. Halaz ere, eta
|
orain
arteko horiek zalantzan ipini gabe, beharrezkoa zaiguke alde horien zenbait alderdi gehiago sakontzea eta ondorioak ateratzea. Horretan lagundu nahi lukete ondorengo lerroek.
|
|
|
// nere iritziz/ mundu hontan dena sekretua da eo garrantzia duen/ dana o gehiena sekre tua da// eta jakin egin behar dugu sekretu horiyek geureganatzen da sekretu horiyek asmatzen// eta hoi erakusteko/ hain zuzen ere dena sekretua dela erakusteko nik
|
orain
hemen jarriko dizuet/ kanta oso txikiya// ba ezagutuko duzuena ez dakit ezagutzen duzuen kanta txiki bat// euskaraz
|
|
|
Nere iritziz mundu honetan dena sekretua da, garrantzia duen/ dena da sekretua; halatan jakin egin behar dugu sekretu horiek asmatzen eta geurega natzen. Eta horretarako, hots, dena sekretua dela erakusteko nik
|
orain
kanta txiki bat jarri ko dizuet euskaraz; ez dakit ezagutzen duzuen, bai. Gutxi gorabehera honela esaten du...
|
|
|
hori/ aurreko urtian bezelaxe// bakarrikan
|
orain
/ haunditu dan mila ta bostehun miloi hoiek/ ba bueno badaoz hamar mila miloi/ errepideetarako dijoazela/ edo portuetarako/ edo infraestrukturako// eta nik uste det hori ona dala// eta beste bi mila eta bostehun ere/ ba dijuaz laguntza bezela/ lan kontrato berri hoieta/ bai relevo ta sustitucion/ deitzen jakona/ hoiek/ hoiei erraztasuna emateko// eta nik uste dut ba hori/ ba ondo dago/ bihar zan g...
|
|
|
Vennemann ek antzinako hidronimia europarrari buruz plazaratu zuen hipotesia interes handiarekin irakurri genuen, H. Krahe k gaia sortu eta lehenengo aldiz tratatu zuenetik jatorriz indoeuroparra konsideratzen zen hidronimia
|
orain
Vennemann eus kararen bitartez azaltzen saiatzen zelako, batez ere. Vennemann en hipotesia (1994) sinplea da.
|
|
|
Aurkikuntza hauek baino lehen hutsaren hurrekotzat jo zitekeen hitz hasierako X horren lekukotasuna.
|
Orain
, ordea, askoz ere zerrenda txikiago batean bi izen, batere ilunak ez direnak, gainera, X batez hasten dira: Xembus> eta Xalinis.
|
|
|
Xafla horiek beste gauza interesgarri asko ere eskaini digute, banan banan
|
orain
tratatu ezin ditudanak, hala nola izen, atzizki eta aldaera berriak. Horien artean baka rrik Doxxi> izenaren kasua aztertuko dut hemen.
|
|
|
Euskadiko lurraldeei dagokienean lekukoek lehengo berean segitzen dute, Araban salbuespen tipi bat eginik. Euskal kutsua zuten izenak oso urriak ziren, Iruñako izkrizio batean agertzen zen Illuna> izena?
|
orain
galduta dagoena, gainera, eta Miñaoko Helasse> jainkoaren izena besterik ez.
|
|
|
Luntbel...(?) eta Lutbelscottio, > nahiz eta euren azalpen etimologikoa zaila izan (Gorrochategui, J, 1995, Veleia> 12). Bizkaian eta Gipuzkoan ez da aurkikuntza epigrafiko berririk izan, baina interesga rria da esatea Foruako izkrizioan irakurtzen zen Iviliae> jainkosa izena, nik neuk ere erromatarren aurreko izena konsideratzen nuena,
|
orain
J. Velazaren bista fina eta jaki turiari esker Tutelae> irakurri behar dela. Honekin batera oso arraroa egiten zitzaigun euskal kutsurik gabeko izena ezabatu behar dugu lekukoen artetik.
|
|
|
Ikerlari ezagun batzu horixe bera uste izan dute, euskalduntzearen abiapuntua Nafarroako Baskoien lurraldean edo Iparraldeko Akitanian jarriz. Jakin badakigu
|
orain
, zuzeneko lekukoei esker, lurralde bi horietan euskara egiten zela baina zeharkako lekukotasunak eduki ko bagenitu bakarrik, kostaldeko probintzietarako daukagun bezalaxe, ez litzaiguke hain erraza suertatuko lurralde horien erabateko euskalduntasuna frogatzea.
|
|
|
Duela urte parea esan nion argitara zetzala. Erantzun zidan,
|
orain
funkzionari errespetagarria eta politika gizona izanki, ezin zuela.
|
|
|
eta, batzuetan gazte batek edo gazteago batek zaharrak baino hobeki erantzun dit eta osoki eskola gabea ez zait
|
orainarte
sekulan baliatu, ez baitute ulertzen zer nahi duzun eta ez baitakite beren hiztegi hibridoan euskara eta erdara beti ongi bereizten. Gero aurkitu behar pazentziako berriemailea eta euskara ongi ahoskatzen duena.
|
|
|
Esparru honetan ere, sintaxian beregainki erabil daitekeen ondorio bana ematen duten bi prozesu sumatuko ditugu
|
orain
arte deskribaturiko hiru hitzeko segida guztietan.
|
|
|
Bi herriok euskal toponimia oso sarri den eskualdean ematen dira, hau da, Arandio (La Demanda) mendi-zerraren gunean, Pradoluengo edo Fresnedako euskal toponimoen intentsitate esparruan. Besteetan legez, euskara eskualdetik
|
orain
seie hun bat urte mintzaira bizi bezala desagartzeak ondorioz euskal adultera zio, desegite eta sinkopazio prozedurak azkartu zituen. Hurrengo fenomenoak atze man daitezke toponimo horietan:
|
|
|
Mendialdeko geografia malkartsu eta izurtsuak, noski, lautadakoak baino hobeto gorde ditu adierazpen lexikalak, eta mirestekoa da, dagoeneko bederatzirehun bat urte baino gehiago duen zenbait nola gorde den. Beharbada, euskararen ahozko presentzia hemengo lekuetan
|
orain
seirehun bat urte itzaliko zen, eta demografiaren gorabeherak eskualdean handiak izan dira, gaur egun, gehienbat depresio guneak izaki. Oja eta Tiron ibaien ibilbideak gertatzen dira adierazkorrenak euskal toponi miaren aldetik, Ezkarai eta Burgosko probintziaren ekialdeari dagokionez.
|
|
|
Euskalkien mapa egikeran, oraintsurarte, hizkuntzalariek egin dituzten aldake tak, nik
|
orain
dakardan eliza eta foru eskualde zaharrak, hizkuntzaren historiaren lagungarri izan daitezkeela, gutxik erreparatu dute. Beroren diziplinatik lan oso onak egin dituzte, historialariek gutxiago, ia denak erdaldunak izan direlako.
|
|
|
Euskalkiak edo tokian tokiko hizkerak eta euskara batua edo estandarraz gure artean sarri eta asko berba egin eta idatzi da. Hasiera batean euskalkiak eta euskara batua elkarren kontra jartzea modan bazegoen ere,
|
orain
elkarren osagarri direla esatea bihurtu da moda. Ikerketa eta marko teoriko baten ezarritako datu objektiboen faltaz iritzi subjektiboak eman izan dira:
|
|
|
Hasieran aipatu dut, sasoi batean euskalkiak eta euskara batua aurka jartzea modan zegoela eta
|
orain
–osagarriak, direla esatea.
|
|
|
gaztelania goraka joan zen, eus kara gutxitzen ari zen bitartean (Echenique, 1997).
|
Orain
, XXI. mendearen, zorionez, gauzak aldatu egin dira, zertxobait behintzat. Eta XXI. mende honetan, testuen hiz kuntzalaritzak alde batetik eta pragmatikaren bestetik, bata bestearen beharraz ohar tu bezain laster, elkar osatu eta aberastu egin dute.
|
|
|
Egin diren lanek hilarriei buruz edo lexikoari buruz,
|
orain
arte dakigunez, Euskal Herrian eta baita inguruko lekuetan ere, komunikabide besterik ez didate era kusten. Eta dena dela, esan bezala, susmatzen dut nafar erromantzea laguntza handi ko izango dugula zentzu horretan aztertzen irauteko.
|
|
|
Ni neu bere garaian euskara erromantze harremanak antzinatik (aspalditik) datozela adierazten saiatu nintzen, jakina denez. Hona hemen
|
orain
dela hamazortzi urte idatzi nuena (1983):
|
|
|
7.> Euskarak eta erromantzeak, batak nahiz besteak zabaldu egin dute bere lexi ko trinkoa, batak bestetik hainbat hitz hartuz. Azken urte hauetan euskara erroman tze lexikoari buruz eginiko lanek bultzada nabarmena ezagutu dute,
|
orain
arte egini ko ikerketak metodologiaren aldetik azken batean aberastuz: Rohlfs, Mitxelena, Caro Baroja, Mariner, Echaide, Zárate, Irigoyen, alde batetik, eta bestetik Segura/ Etxe
|
|
|
barria, G. Torres, Peillen, Josu Gómez, Mitxelena eta I. Sarasolaren Euskal> Orotariko> egia, > eta Aguden Diccionario> etimológico> de> la> Lengua> Vasca> ahaztu gabe, baita Corominasen Hiztegiak ere, Mitxelenak maiz idatzi zuen bezala5
|
Orain
gaude, nire ustez, garai egokienean, euskara eta erromantze sistemen arteko harremanak, lexiko ari dagokionean zehatz eta sakonki aztertzeko, berehalaxe esan bezala batak bestea aberastu egin duela kontutan hartu ezkero eta gogoeta hau abiapuntu modura hartzen badugu behintzat, eta nik halaxe hartzen dut.
|
|
|
a) Larramendi, b) Azkue, c) Mitxelena, eta d) Mitxelenaz geroztik egin dena. Beraz, Mitxelena bera mugarri garrantzizkoena azaltzen den ezkero, beraren hitz batzuk ekarriko ditut
|
orain
abia puntu modura:
|
|
|
Hori dena, Filologia aldetik edo hizkuntzaren historia aldetik ez da bate re gauza erraza jakitea nondik edota noiztik dugun hitz horiek euskaran bizirik eta hori ia kasu guztietan agertzen zaigu. Baina, esan bezala,
|
orain
arte euskararen biho tzeraino (esan nahi dut, mamiraino) zer bidetatik sartu diren ezin izan dugu argitu ezta kronologiaren xehetasunetan sartu ere.
|
|
|
tankerako hitz eta esapideak ahaztuak dituzte gaur egungo guraso gazte gehienek. Erdarazko hitz eta esapideak dituzte ordezko, oraindik
|
orain
, Bizkaiko hondartza batean ginela, andrazko batek ume txiki bati esan zion emon> besito, > kariño! > esaldiak argiro erakusten duenez1.
|
|
|
Euskararen gaixotasun, kronikoei?, hau da, bere betiko txikitasunari eta alda meneko hizkuntza handiekin lehian jardun beharrari, beste bat gehitu zaio, beraz,
|
orain
: gozakaitz izatearena, hiztunak erakartzeko indarra galtzearena.
|
|
|
Gaitasun eta erantzukizun hori dela-eta,
|
orain
arteko hizkuntza politika aldatu eta zuzendu egin behar dela uste dut. Lau gaixotasun larriren berri eman dut orain arteko kontakizunean:
|
|
|
Gaitasun eta erantzukizun hori dela-eta, orain arteko hizkuntza politika aldatu eta zuzendu egin behar dela uste dut. Lau gaixotasun larriren berri eman dut
|
orain
arteko kontakizunean:
|
|
|
Lehenengo eta behin, hizkuntza politikaren gunea bera aldatu behar da. Euskaldun berriak sortzea izan da
|
orain
arteko helburu nagusia, hiztun berriei begira antolatu dira orain arteko egitasmo gehienak, eta bigarren mailan, baztertuta, geratu dira jatorrizko euskaldunak.
|
|
|
Lehenengo eta behin, hizkuntza politikaren gunea bera aldatu behar da. Euskaldun berriak sortzea izan da orain arteko helburu nagusia, hiztun berriei begira antolatu dira
|
orain
arteko egitasmo gehienak, eta bigarren mailan, baztertuta, geratu dira jatorrizko euskaldunak.
|
|
|
hizkuntzarekin jolas. Euskaraz hitz egitea izan da
|
orain
arteko helburua, eta, aldiz, euskaraz jolas egitea izan behar luke egitasmo berriko lehentasuna.
|
|
|
esaten badute, nor ausartu esatera, lau lagun atxilotu zituzten bart? izan dela
|
orain
arte, eta beti, ohikoa eta arrunta?
|
|
|
Erabiltzaileak ere,
|
orain
arte hizkuntza naturalaren prozesamenduan aritzen zirenak eta lexikografoak ziren batez ere, baina egun erabileren eta erabiltzaileen dibertsifikatzea etorri da, corpusak edozeinen eskura baitaude eta, ahaltsuak izateaz gain, eskuragarriak ere badira.
|
|
|
Zekizkien euskal itzak, eta ugari eta ederki zekizkien? ipiñi izan balitu errenka, erdal itzulpena aldamenean emanik, bestelako tres na geneukan
|
orain
eskuetan. Nola atzekoz aurrera egin zuen lana, ordea, erdal itzak eto rri ala euskerara edo biurtuaz, erdaldunak arritu bearrez noski, ezta erraz jakiten euskal itz direlako orietan zer den entzuna edo irakurria eta zer den aldatua edo burutik burura asmatua10.
|
|
|
1 Ulibarriren Gutunliburuak29 jasotzen duen berbategian(
|
orain
dela gutxi Patxi Galé Garcíak landu duena30), Larramendiren HH ak duen eragina begi bistakoa da. Gure eremuari dagokionez ere, zuzenbidearen arloari dagokionez?
|
|
|
Hirugarrenik, Euskaltzaindiaren Kongresu honen abagunea aprobetxatuz,
|
orain
arte ezezaguna izan den euskarazko testu bat lehenengoz plazaratu nahi genuke. Testu horren berri Gotzon Iparragirreri esker izan genuen (mila esker hemendik).
|
|
|
Ez naiz
|
orain
alderdi bakoitza sakonki aztertzen hasiko, beharbada askoz baliagarriagoa baita adibide bat ematea. Euskal Telebistan igarri dugun hutsunerik han diena soziolektoei dagokiena denez, Hasiberriak> telesaileko gidoilari eta elkarrizketalariei ETBko Euskara Sailak eman zien eredua jarriko dut adibidetzat.
|
|
|
Hizkuntza bizia arakatzeko, berariazko inkesta bi prestatu ditugu
|
orain
arte, bata sexuari buruzkoa eta bestea drogari buruzkoa. Drogari buruzkoak itxura hau dauka.
|
|
|
Adinaren arabera talde naturalak bilatzea da hoberena, bere partaideek erabiltzen dituzten hizkuntza ezaugarrien arabera. Edozein kasutan, adin konpartimentazio sendoena a posteriori aterako den zerbait da, nire tesia bukatzen denean;
|
orain
hurbiltze prozesu bat egin ahal dut, a priori, hipotesi bezala, eta dudan zaldibiar ezagueran oinarriturik zein adin talde dauden esatera ausartu naiz.
|
|
|
Asko aldatu da egoera soziolinguistikoa
|
orain
dela 80 urtetik gaur egunera, eta horrek hizkuntzan arrastoa utzi du, ezinbestean. Bilakaera hau islatzen duten adibideak asko dira.
|
|
|
txántxangorrie, > e, > rdikok, > koa, > etab.); gazteek azentua bigarren silaban eraman ohi dute adibide hauetan ere (adb.: txantxángorrie, > e, > rdíkok, > koa, eta.); 50 urte inguruko helduek azentua lehen silabara agertzeko gazteek baino joera handiagoa dutela iruditzen zait;
|
orain
artean jaso ahal izan ditudan adibide batzuk hauek dira: gójti> bera, > érritarrak, > májetzen>, maiatzean?, etab. Baina hauen ondoan azentua bigarren silaban daramaten adibideak ere asko dira:
|
|
|
11 Azentukeren gaian bi deskribapen ezberdin aurkeztu ditut
|
orain
artean, eta beharrezko deritzot deskribapen bata bestetik garbi bereizteari, nahasgarria izan ez dadin: gauza bat da Goierrin oro har bi azentukera eredu nagusi egotea, Goierriko[+ 2] orokorra eta markatua den[+ 1], eta beste gauza bat da nire soziolinguistika lanerako bi azentuk eredu izatea emankor,[+ 3/+ 4] delakoa batetik eta[+ 2] bestetik.
|
|
|
Zaldibiako euskararen barne aldakortasuna aztertzean adina> da eragilerik gogorrena; ez dut uste, ordea, 80 urteko lagunen hizkera eta egungo gazteen euskara konparatzea denik egokiena, hor aldaketa erabat gertatuta baitago, eta eragile nagusiak zein izan diren, aldaketa zein ingurune gramatikal eta soziolinguistikotan gertatu den jakin gabe geldituko ginateke. Interesgarriagoa deritzot aldaketaren arrastoari jarraitzeari; bestela esan,
|
orain
80 eta 50 urte inguru dauzkaten pertsonen hizkerari begiratu, eta noiz, nola, zeinen aurrean eta zertarako darabilten aldaera bata edo bestea aztertzea. Horrela, hizkuntza baten egoerarik naturalenaren barreneko berezko aldaketa aztertzera irits gintezke, baina herri batean, Zaldibian, euskara batuaren oldarrak zerikustekorik ez duen garai bateko aldaketa gainera.
|
|
|
Generoaz,
|
orain
arte Zaldibian egindako grabazioetan bildutako datuetan ikusi duguna hau izan da: gizonek emakumeek baino aldakortasun handiagoa erakutsi dute zenbait hizkuntza ezaugarriren aurrean.
|
|
|
Izan ere, aintzat hartu beharrekoa da zail dela adinekoek berrikuntza bat egitea eta 50 urte inguruko helduek ez jarraitzea, zeren berrikuntza hori garai hartan zahar ez ziren egungo adinekoek egina balitz, ziurrenik egungo helduek ere erabiliko zuten. Hor naturalena da,
|
orain
heldu diren horiek gazte denboran edo, berrikuntza bat abiaraz tea, egun gazteek jarraitzen dutena.
|
|
|
Zaldibiako euskaran, aldaketaren zantzuen bila abiatzerakoan, hizketalagunaren adina> izan da eragilerik gogorrena hainbat ezaugarri agertzeko aukera areagotzen edo murrizten duten ingurunea zehazterakoan:
|
orain
artean alderaketa nagusiena adinekoen eta egungo Zaldibiako gazteen hizkuntza jardueraren artean egin badut ere, nabarmen dago aldaketaren zantzuen bila abiatzekotan 50 urteko belaunaldietara jo dudala. Konparazioko terminoak, beraz, bi, hiru eta are lau belaunaldietan ageri diren hizkuntza aldaerak izan dute lan honen etorkizuneko ataletan; alegia, 80 urtekoak batetik, 50 urtekoak bestetik, 35 urte artekoak hirugarrenik eta 20 urte artekoak azkenik5.
|
|
|
Ez nuke, ordea, umezurtz utzi nahi artikulu hau, eta aurreikus dezakedana oso gutxi gorabeherakoa bada ere, ondorio apal batzuk aurkeztu nahi nituzke lan hau amaitzerako. Egia da datu zehatzagoak nituzkeela behin betiko ondorioetara iristeko; hala ere,
|
orain
arte esandakoek hipotesi bat osatzen lagun dezakete:
|
|
|
Egungo> Bilketa> Sistematikoa.> OEH eta EEBS izan dira
|
orain
arteko zutabe nagusiak, eta horietatik abiatuta osatu zen Hiztegi> Batua.
|
|
|
Aurrenari dagokionez, argi dago horren kokatze berezkoa Hiztegi Batuko lantaldean dagoela, lantalde berezi gisa. Lehendik ere izan dira eta
|
orain
ere badira eite horretakoak Euskaltzaindiaren organigraman. Horrek harreman sendoak izan lituzke Hiztegi Batuko lantalde orokorrarekin eta abian izan daitezkeen bestelako lantalde bereziekin, guztiok batera ibil gaitezen.
|
|
|
–beharrezkoa dugu, bederen, hiztegitxo bat, ia ortografiarekikoa huts hutsik, nahitaezko badu ere hitzen esan-nahia laburzki adieraztea, zertaz ari den jakin dezagun.
|
Orain
idazten diren euskalkiak kontuan edukitzekoak dira, noski, batasun osorik ez duguino eta, euskera idatzia duenez gero oinharri, zenbait idazle hauturen hiztegiaren gain eraiki behar litzateke?.
|
|
|
Aurreratxoago berriro honetaz jardungo dudan arren, ezin uka
|
orain
dela 30 urte Mitxelenaren kezka iturri zena gaur ere halatsu dela. Euskara> Batuaren> > irakurri duenak badaki horren berri.
|
|
|
Guztiok dakigu, ordea,
|
orain
arte esanek ez dietela hiztegigintzako behar guztiei erantzuten. Tradizioko hitzen ondareaz jardun dut, hitz berriak alde batera utziaz.
|
|
|
–Beti egon izan da Euskaltzaindian, gutxi edo asko, muturbide bi horien arteko kinka eta tirabira. Eta
|
orain
ere bai. Egoeraren larriak eta beharraren gorriak hitz berriak sortzera, ahalik eta modu egokienean baina berehala eta ugari sortzera, bultzatu izan du eta bultzatzen du aitzindari irizpideak.
|
|
|
Aimery Picaud-ek bere lehen hitz zerrenda atera zuenetik, euskal hiztegigintzak ikaragarri egin du aurrera. Koldo Mitxelenak eta Ibon Sarasolak egindako hiztegigintza elebakarrari esker, askoz errazagoa da
|
orain
eta zehatzago gertatzen da, gainera hiztegigintza elebidun fidagarria egitea, duela esaterako 30 urte edo baino. Aipa ditzadan, bidenabar, Azkueren eta Lhanderen hiztegien oinorderik garrantzitsuenak, eraginari dagokionez:
|
|
|
asmo eder horiek gauzatzeko betikoak behar dira (eta ez ditugu ikusten
|
orain
): dirua, jendea, eta, aitor dezagun egia?
|
|
|
Ikerketa ahozkotik jasotako corpus batetik abiatu da. Gure nahia ahozkoaren pragmatika zein den ikustea litzateke,
|
orain
arte idatzizkoaren barruan egin baitira ipuinari dagokionez ikerketarik gehienak.
|
|
|
Ipuin bildumak, ahozkotik eta idatzitik jasoak eta haien azterketa sakon edo arinagoak ugariak dira gure artean eta beste hizkuntzen kultur altxorraren bildumetan. Zer esan dezakegu guk
|
orain
arte esan ez denik. Ikus dezagun:
|
|
|
|
Orain
isildu nadin, luzatzeko arriskua daukat eta. Eskerrik asko entzule guztioi.
|
|
|
Duela 20 urte, 5 edo 6 grafia baziren. Batzuek, ahoskatzen zen bezala, frantses grafiarekin idazten zuten; beste batzuek ahoskatzen zen bezala idazten zuten, XX. mendeko euskal grafiarekin, beste batzuek ahoskatzen zen bezala; baina Euskaltzaindiaren grafiarekin; beste batzuek, XIX. mendeko grafiarekin, baina hitzak osorik emanaz eta azkenik,
|
orain
, nagusi dena, Euskaltzaindiaren grafia eta hitza oso rik emanaz, hau da gehiengoa. Batek oraindik jarraitzen du lehenagoko grafiarekin, beste dotzenarekin grafia bat egin da.
|
|
|
Azken urteotan aditz forma bat hautatu da, euskara batutik hurbilena eta hori ikastolan irakasten, hori erabiltzen da irratietan eta gramatikan zerbait indar egin da.
|
Orain
badugu gramatika bat, zubereraren gramatika, Junes Casenavek egina talde batekin, eta hor ibili da Jean Louis Davant.
|
|
|
erasoak aski eta sobera ez balitu bezala. Eta oso sintomatikoa da, gauzak ikusi eta ulertu nahi duenarentzat behintzat, atzora arte euskararen kontra jo eta ke ibilitakoek,
|
orain
, euskara estandarraren arrakasta ikustean, bat batean, herrixka eta famili giroko dialekto beneragarri eta, egiazkoen, aldeko porrokatu agertu nahi izatea6, baina jaki na, aldi berean orotarako erabili nahi den euskara batu artifizial horren kontra.
|
|
|
Besterik da, eta oso beharrezko, etxeko euskara jaso eta prestigiatzeko hiztun bakoitzaren ahozkoa jasotzea idatziz, behar diren fonetismoak eta erabilita. . Halaxe egin izan du Jose Migel Barandiaranek lehen. Iñaki Gamindek
|
orain
–herriaren ipui nak, esaerak eta aztikeriak biltzen ibili delarik, herriak eman dizkion bezalaxe batu eta azaldu edo Juan San Martink Zirikadak> eta Eztenkadak> eskribitu zituanean?.
|
|
|
Eta
|
orain
geure buruari begiratuz, pentsatzen dut Badihardugukoak ere apalta sunez eta begirunez jokatu behar dugula. Bizkaian gehiengoaren sentiberatasuna eta jarduna bizkaiera batuaren aldekoa bada, dirudien bezala, errespetatu eta ontzat eman behar dugu.
|
|
|
Hurrengo puntura pasatuz, Euskaltzaindiaren> raugintza, > badakit
|
orain
propo satuko dudana hauspokeria irudituko zaiola zenbaiti. Baina nire aspaldiko burubide bat da, eta azaldu egingo dut.
|
|
|
Aldez aurretik jarritako gidoia jarraitu ordez, neuk esan nahi ditudan hainbat kontu esango ditut, gidoia alde batera utzita. Izan ere, errezeloa daukat (eta
|
orain
arte entzundakoekin horrelaxe gertatu da) hainbat gauza esan gabe geratuko ote diren. Eta nik esan egin nahi ditut horietako batzuk.
|
|
|
eragina gero eta ageriagoa da: bai> >
|
orai
, > udara> hontako> zerua> lainoz> betea> dago, > eskuko> behatzak, > ratiko> bai > ra, > renen> gera> eta degu, > rak, > e, > eta aizkenean> eguneroko ogia bihurtu zaizkigu argitaletxe, prentsa artikulu eta irrati emanaldi konkretu batzuetan. Horietako asko, gainera, zenbait euskaltzainen bedeinkapen nabarmenaz gainera.
|
|
|
Kezkagarria, ordea, bestea da: zientzi artikuluak
|
orain
euskalkiz plazaratzen ikustea; ETBko aurkezle batzuek beren herriko era dialektalak erabiltzea (hemezazpi, > egu, > gera...); Bizkaiko museoetako katalogo eta argibideak, Enkar terrietakoak barne, euskalkiz eskaintzea; Euskara batuan holakorik ez dagoenean, Bizkaiko Diputazioak bertoko ikasleen artean euskalkiz egindako agendak banatzea;
|
|
|
Testuak egin behar ziren. Zuberoan lehen eta
|
orain
zubereraz hitzegi ten da ama eskolan, zubereraz irakasten dela lehen mailako lehen urteetan. Eman dezagun 8 urtetan pixka bat ikusten dela euskara batua zer den, 9 urtetan hobeki eta
|
|
|
Nik diot lokarri hori ez dela moztu behar. Lan hori egin eta egiten baitu ikastolak eta irratiak ere bai, nahiz eta erabiltzen duten zuberotarra, sartzen dituzte euskara batutik hartu hitzak, iragar kian eta nahi duzuna eta holako hitzak sartzen dira Zuberoako euskaran
|
orain
, eta era biltzen, emeki emeki, pixkanaka, euskalkia ito gabe, sartzen da euskara batua zube reran.
|
|
|
Euskal bokalak ez dira itsasaldean bezainbeste desagertzen. Eta hortan,
|
orain
dikan, andereñoek badakite euskara ona erabiltzen, zeren eta hasieran lehenik etxeko euskara irakatsi baitute, maisu eta maistrak ziren zuberotarra zekitenak, gisa batez edo bestez idazten zutenak eta azkenean, euskara batua ondotik sartu da eta geroztik ikasi dute eta diplomak erdietsi.
|
|
|
Eta momentuan pentsatzen dut Iparralde gehienean ez dagoela problemarik; euskalkiak erabiltzen direla ikastoletan, behar bada, Hendaian, Donibane Lohizunen eta Baionan izan ezik denetan, gero, barnekaldean bai, batzuek irakasten dute, Behenafarroan behintzat, eta, Zuberoan, zubereraz. Gero, arazoak sortzen
|
orain
, zeren eta umeak heldu baitira ikastoletara eta, gurasoek euskararik ez dakitenean, zer euskara erabili behar den Baionan, zer euskara mota Angelun, zeren eta guraso umeak Euskal Herri osotik baitatoz.
|
|
|
> > ekandu: > etxeko egin (txakurra ekandu> egin da eta
|
orain
ezin bota)
|
|
|
Mahaiko zaharrena naizenez geroz
|
orain
hemen nik hartuko dut hitza lehenik, nahiz ez dudan gai horretaz gauza handirik erraiteko, Euskaltzaindian baditugularik hiztegilariak, ni ez bainaiz ofiziokoa.
|
|
|
Zorroagan irakasle nintzelarik, ordea, konturatua nintzen errazki, Hegoaldean ez zela gehiago interes handirik frantsesarentzat.
|
Orain
denetan ingelesa besterik ez da entzuten. Baina gauzak aldatzen dira batzutan:
|
|
|
|
Orain
, hiztegigintzaren historiari buruz bat erran nahi nuke: badaude liburutegi zokoetan gorderik, aspaldiko euskal hiztegiak, XVII. mendetik XX.aste lo egon direnak, nahiz euskalzale batzuek aipatu eta landu ere dituzten.
|
|
|
Ezaguna da Hiztegi> Batua> egiteko erabili diren oinarriak, nagusiki, bi izan direla: Orotariko> Euskal> Hiztegia> eta Egungo> Eus > raren> keta lan> koa>) 3.> Nafarreraz idatzitako literaturaren eska siak eta nafar euskalki edo herri hizkera batzuen aztertze4 ezak berekin ekarri dute
|
orain
arteko hiztegietan Nafarroako euskararen gainean dugun informazioa urri sama rra izatea. Hori ikusita, ezinbestekoa da bildu gabeko hizkeren (edo erdi bilduta dau denen) lexikoa jaso eta aztertzea. Horretarako, jakina, gizalanaz gain, euskararen aldeko jarrera behar genuke agintariengan, gobernukoetan zein herri administraziokoetan, egin nahi dugun lana egiteko baliabide eta laguntza ekonomikoak behar bai tira.
|