|
2003
|
|
|
Izan ere Muñagorrik, karlisten eta liberalen artean hirugarren talde bat, foruzalea, aurkeztu nahi izan zuen. Propaganda eta bertso bidez soldadu karlistak erregegairen erreibindikazioa uztera bultzatu nahi zituen,
|
haien
atxekimendua lortzeko era guztietako argudioak erabiliz (praktikoak, historikoak eta orotarikoak). Bertso hauen egilea Muñagorri bera barik, haren kolaboratzaile bat izan zela dirudi, ziurrenik Agustin Pascual Iturriaga apaiz eta pedagogo gipuzkoarra() 66.
|
|
|
Nekazari mailako euskaldunei zuzentzen zitzaion beraz lan hau. Ordura arteko erdal historiografia ezin irakur zezaketen euskaldun elebakar
|
haiei
(Iztuetak emandako datuen arabera Gipuzkoako 120 mila biztanleetatik 100 mila ziren elebakarrak). Eta hauek kontatutakoa ulertuko bazuten, euskaraz idatzi beste biderik ez zen geratzen.
|
|
|
Zeren, zergatik kezkatu euskaldunentzat idazteaz? Iztuetak argi zekusalako euskaldunak Gipuzkoako biztanleriaren gehiengo handia zirela, Gipuzkoaren oinordeko legitimoak, eta beraz ez zela bidezkoa
|
haiek
baztertzea eta beren historia jakinarazi gabe edukitzea. Lehen esan dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa beren historia ezagutarazi beharra zekusan.
|
|
|
/ Izan direla franses erregue handiac/ Badakike condatzen hekien [eskolako umeen] mihiac;[...] Populu gucietan lurreco lehena/ Ecin yasan diteke gutien yakina: / Iharrus, Eskaldunac, zuen ilhunbeak,/[...] Eskaldun gucia da egun gonbidatzen/ Has dadin izpirituz cerbeiten moldatzen,/ Yakin dezaten arren gure ondocoec/ Nolaco gaiak zuzten hekin[
|
haien
] arbasoec.85
|
|
|
–Laugarren erreguea Escal Herrietan/ Sancho Garcis, sorthua egun gogorretan? 1277 bertsoa), eta
|
haien
erreinuan batuta, populu bera ciren escaldun guciac? (1069 bertsoa).
|
|
|
Ez zen beste horrenbeste gertatzen erdarazko historia lanen irakurleekin.
|
Haiengan
pentsatuz Hiribarrenek prosaz idatzi zuen frantsesezko Histoire de l. Empire (nahiz argitaratu gabe geratu). Euskaraz aldiz, poesia erabili ohi zuen.
|
|
|
Abadiaren euskal festa
|
haietan
, Hiribarrenek bezala, beste hainbat euskaldun olerkarik, poema historikoak aurkeztu zituzten. 1858an, esate batarako, Alexander Meabe delako Hegoaldeko batek Erromanoak euskaldunen guduan izeneko lana aurkeztu zuen.
|
|
|
Hau da, kultura jasoa, tartean historiografia? produkzio gune sozial jakinei loturik eta
|
haien
zerbitzuan garatzen zen. Zoritxarrez, euskarak ez zuen hainbesteko laguntzarik izan.
|
|
|
Sarako eskolakoak, itxura batean Leizarragaren bidea jarraitzen zuten, hark bezala euskarazko narratiba bat idatzi nahi baitzuten. Eta ildo horretan, Joxe Azurmendi ikertzaileak, Hegoaldeko apologistak (Garibai, Poza, Etxabe,...) eta Iparraldeko euskal idazle humanistak (Sarako Eskolakoak eta
|
haien
ildokoak) bereizi ditu. Lehenek euskararen gaineko erdarazko narratiba zuten; bigarrenek euskarazko narratiba.23 Gure gaiari dagokion heinean bereizketa baliagarria da, euskarazko historiografiaren aurrekariak humanisten multzoan baitaude, beren euskarazko narratibetan.
|
|
|
Hola XVI. mendearen erdialdetik Elizak ebangelizazio eta katekizazio kanpaina sendoak bultzatu zituen, ordena erlijiosoen laguntzaz nekazari munduko txokorik baztertuetaraino iritsi zirenak. Eta herritar asko euskaldun elebakarrak zirenez,
|
haiek
hezteko euskarara jo zen, euskarazko hainbat dotrina eta katixima idatziz (gehiago Iparraldean Hegoaldean baino). Elizak, erakunde gisa, euskara interes instrumental soilez erabili zuen bada.
|
|
|
ez zuen eskribatzen, eta beraz maila bateko irakurlegoari zuzentzen zitzaion40 Hola, Axularrentzat eta bere irakurleentzat, Antzinateko historiak interesgarriak eta jakingarriak izan zitezkeen. Ezin gauza bera esan geroagoko beste apaiz idazle gehienez eta
|
haien
irakurleez. Izan ere, Sarako Eskolak Lapurdiko kostaldeko erdi mailako euskaldungoa izan bazuen irakurle, XVII. mende erdialdetik aurrera klase ertainak frantsesez irakurtzera ohitu ziren.
|
|
|
Hori erakusten digute pastoralek. Antzespen herrikoi hauek (XVII. mendetik idatziz jasoak), jatorria Erdi Aroan zutela dirudi, Mendebaldeko Europan aski hedaturik zeuden drama liturgikoetan hain zuzen (frantsesez mystères deituriko
|
haietan
). Hego Euskal Herrian ere XVI XVII. mendeetan gisa honetako teatro lanen kasuak dokumentatu izan dira, baina nagusiki Iparraldean eta bereziki Zuberoan landu ziren, pastoral izena hartuz.
|
|
|
Egiategi ez zen historialaria eta ez zuen bere burua halakotzat (baizik filosofotzat), baina hala ere bere lanean hainbat erreferentzia egin zizkion historiari. Aurreko hainbat euskal idazleren berri ere bazuen (Leizarraga, Axular, Etxeberri Sarakoa, Oihenart, Larramendi,...) eta
|
haien
segidan kokatzen zuen bere burua49 Beraz euskarazko narratibaren baitan. Genero idatzien artean berebiziko garrantzia ematen zion historiari.
|
|
|
euskaldunak hartzen zituen56 Zerabiltzan erreferentzia historikoak ere tradizio kantabristakoak ziren, eta labur labur izan arren han hemenka azaldu zituen. Adibidez, euskara. Espaiñia güzian, lehen mintzoa izanik, ta dierri [nazio] arrotzek mendietara baztererazirik, hirur mila urthe
|
hetan
dagoela hetan kokatürik, idatzi zuen.57
|
|
|
euskaldunak hartzen zituen56 Zerabiltzan erreferentzia historikoak ere tradizio kantabristakoak ziren, eta labur labur izan arren han hemenka azaldu zituen. Adibidez, euskara. Espaiñia güzian, lehen mintzoa izanik, ta dierri [nazio] arrotzek mendietara baztererazirik, hirur mila urthe hetan dagoela
|
hetan
kokatürik, idatzi zuen.57
|
|
|
Zeren erdaldun herritar apalentzat historia lanik ez produzitu arren, idatzi idazten ziren historia lanak erdaraz (goi klaseentat). Aldiz euskararen egoera diglosikoan, Euskal Herriko goi eta erdi klaseak erdaraz alfabetaturik zeudenez, euskaraz idaztekotan herritar apalentzat idazten zen, eta
|
haientzat
ez bazen historia lanik idazten, ez zen euskarazko historia lanik inorentzat idazten. Eta hola, euskarazko historiografiaren agerpena, historia gaiak herritar apalei begira idazteari loturik zegoen.
|
|
|
genero hau, genero literario gisa, geroagoko bertso eta bestelako herri literaturaren bidez egundaino luzatu da. Baina kantu zaharrenen lekukotasun gorde badugu, ez da izan
|
haien
memoria mendetan eta mendetan etenik gabe ahoz mantendu delako, baizik poesia hauek une desberdinetan idatziz jaso zirelako, hasi Garibaik XVI. mendean bildutako kantuetatik eta buka XX. mendean Antonio Zabalak egin dituen bertso bilketetan.
|
|
|
Nolanahi ere, poesia hauek idatziz jaso arren, normalean, jatorriz ahoz erabiltzeko sortu ziren (salbuespena XIX. mendetiko bertso-paperak izan litezke). Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago
|
haiek
idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har badezakegu ere. Erdi Aroa amaitzean bazirudien euskarazko kultura eta erdarazkoa bakoitza bere bidetik zihoazela, bata soilik ahoz eta bestea maila idatzian ere garatuz.
|
|
|
Hola, eta euskal historiografiaren hurrengo epeak (1876tik honakoa) aztertzeke baditugu ere, jada aurreratu dezakegu, egungo euskarazko historiografia ez dela Iztueta edo Hiribarren modukoen jarraipenetik sortu. Aitzitik saio ahul eta kalitate eskasekoak izanik
|
haiek
, ia ezezagun izan zaizkigu egun historia euskaraz lantzen dugun gehienoi. Zelangura delarik, egungo euskaldun historialariontzat, historiografia?
|
|
|
Hala hasten zuten Pruden Gartziak eta Iban Zalduak, beren ardurapean argitaratutako liburu historiografiko gomendagarriaren hitzaurrea1 Guk ere,
|
haien
bidetik, historia lanen inguruan gogoeta egin nahi dugu, ahal den neurrian irakurlea aspertu gabe. Kasu honetan, euskarazko historia aldizkari baten lehen alea izanik, euskarazko historiografia gai egokia izan daitekeela pentsatu dugu.
|
|
|
Sustraien arakatze hau, era apologetikoan eginez gero, prestigiatze operazio soil bihur liteke, norbere arloa tradizio ohoragarri eta luze baten oinordeko bihurtzeko. Baina iraganaren azterketa modu kritikoan ere egin daiteke, egungo egoeraren iturburuak ikusteko, eta erdi ezezagun zaizkigun aitzindariak ezagutzeko, halabeharrez
|
haien
oinordeko zuzenak garela pentsatu beharrik gabe. Euskal historiografiaren kasuan, aurrekariak, hau da, iraganean ondutako euskarazko historia lanak, aurkitu ditugu, baina tradizio historiografikorik gutxi azaldu zaigu:
|
|
|
Euskal Herriaren gaineko agiriok, dudarik gabe, balio historikoa daukate, eta historia ikertzeko iturri dira. Baina gure gaia ez da edonolako idazkien azterketa, baizik nolabaiteko izaera historiografikoa duten testuena (iragana oroitzekoa eta bereziki idatziz jasotzeko bokazioa duten
|
haiena
).
|
|
|
Behe Erdi Aroan, Beatriz Arizagaren arabera (1990: 278), hiriez eta hiribilduez artisautza eta merkataritza bilakatu ziren, baina etxeek oraindik
|
haien
ortua gordetzen zuten. Goi mailek haragiajaten zuten batik bat, ardo eta ogiaz, eta barazki eta fruta gutxi jango zituzten.
|
|
|
Gasteizi buruz, badira adibideak ere (Anton, 1991), San Julian eta Santa Basilisa kofradiei lotuta, menu desberdinak geratu dira
|
haiek
egindako otorduetaz; haietako batean, ±24 pertsonatarako agertzen dira aipaturik: «[?] 1568.ean[?] orejoi 5 libra, 24 laranja, azukre 4 libra, 4 tartas reales de guinadas [gindak?], azkenbururako 6 x 12 batidillo, gereziak, 8 libra konfitura eta gereziak[?]».
|
|
|
Gasteizi buruz, badira adibideak ere (Anton, 1991), San Julian eta Santa Basilisa kofradiei lotuta, menu desberdinak geratu dira haiek egindako otorduetaz;
|
haietako
batean, ±24 pertsonatarako agertzen dira aipaturik: «[?] 1568.ean[?] orejoi 5 libra, 24 laranja, azukre 4 libra, 4 tartas reales de guinadas [gindak?], azkenbururako 6 x 12 batidillo, gereziak, 8 libra konfitura eta gereziak[?]».
|
|
|
Ura zen edari nagusiena. Sei iturri zeuden, baina
|
haien
ur jarioa ez zen segurua beti (soilik nagusienarena, plazan zegoena). Freskagarriek garrantzi handia hartu zuten, elurrak eta garrantzia hartu zutelarik honekin (Errekaleorren eta Trebiñon egin ziren, Gorbea eta Araiakoez gain).
|
|
|
Santiagoren Hermandadea edo kofradia 1753ko martxoaren 20an sortu zen, merkatua
|
haientzat
bakarrik ixteko asmoz, eta monopolioa lortzeko, horrela.
|
|
|
Honela, artisauen artean aberatsenak ziren, denda zeukatenak P. Manzanos-ek zehazten duenez (Manzanos Arreal, 1995)?, eta 45.000 eta 280.000 erreal bitartean zeukaten fortuna bezala. Hor ere dakusagu
|
haien
garrantzia; batzuk, ondorioz, hiriko goi mailara iritsi ziren merkatari bihurtuz eta, beraz, maila ekonomiko berdintsuko taldeetara hurbilduz (merkatari handiak, nobleak ere baitziren, hiriko elitea osatuz, artisau eta a la menuda saltzen zutenen aurrean). Horrek istiluak sortarazi zizkien oligarkekin, udaletxetik ezarritako neurrietan gauzatuko zirenak, boterea eta pribilegioak talde itxiagoan eutsi nahian, aurrez elitearen partaide zirenek bultzatuak28; ez da ahaztu behar XVIII. mendean instituzioetan oligarkizazio prozesu garrantzitsua gauzatzen ari zela.
|
|
|
Azkenean automatikoki normalean, ofizial bihurtzen zen, batzuetan abila izan behar zuela zehazten zen arren (azterketa bat edo irakatsi zion edota beste maisuren batzuen onespena eskatuko zuela suposa dezakeguna). Honela, gradua lortuta, denboraldirako kontratatuak ziren tailerretan(
|
haien
egoera ez izatea oso finkoa dakarrena).
|
|
|
Gozogileen ordenantzei buruz Diputatu Generalak 1765ean egindako oharretan32, agertzen zaigu Gozogileen hermandadeak (testuan «Hermanidad de confiteros» bezala datorrena), junta egin ondoren, eskatzen ziola prokuradore sindikoari, jalea kaxak, kontserbak eta intxaur alkortzatuak33 egiten zituzten gozogile ez ziren partikularrei bisitak egitea
|
haien
etxeetan kalitatea kontrolatzeko. Aurrez, dagoeneko, 1753.ean egina zeukaten eskakizuna, baina ukatu egin zitzaien.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten
|
haietaz
zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Marmeladak: Egosi, azukrea bota eta pure antzekoa egin beharra dago
|
haiek
egiteko.
|
|
|
Hala ere, XVIII.ean liburuen zabalpena ematen da Ilustrazioaren inguruan, eta horiekin batera sukaldaritzako liburuek tokia izango dute, baina ez da ahaztu behar hau gizartearen goi mailetan izango zela, batez ere; herri arruntak ez zuen dirurik izango liburu bat erosteko (irakurtzen zekienean ere). Informazioa sakabanatua dago, esan bezala; horren inguruan Gorrotxategik diosku, moja konbentuetara zihoanean informazio bila, talde txiki baten eginkizunak, eta, beraz, jakituria sekretua zirela (pertsona gutxi hauek galtzean,
|
haiekin
desagertuz beren ezagutzak); gauza bera gertatzen da benediktinoen likoreekin?
|
|
|
Tresneriaren inbentarioa egitean zailtasunak daude, notarioek jabegoen inbentarioetan ez zituztenez bereizten zein tresna ziren etxekoak eta zeintzuk gozogintzarakoak. Hau garrantzitsua da, kontuan izanik fortunaren zati oso inportantea inbertitua zegoela
|
haietan
.
|
|
|
Dokumentu honetan errege mahaiko sukaldarien kontratuan agertzen da, zer eman behar zieten jaten errege familiako kideei, eta
|
haietako
bakoitzari zehaztuta, gainera?, eta zenbat diru jasoko zuten zerbitzu hori egiteko eta egiteagatik. Horrela, zehaztuta agertzen zaizkigu nola haragiak zeukan garrantzi izugarria orduko errege erreginen eta haien familien dietan.
|
|
|
Dokumentu honetan errege mahaiko sukaldarien kontratuan agertzen da, zer eman behar zieten jaten errege familiako kideei, eta haietako bakoitzari zehaztuta, gainera?, eta zenbat diru jasoko zuten zerbitzu hori egiteko eta egiteagatik. Horrela, zehaztuta agertzen zaizkigu nola haragiak zeukan garrantzi izugarria orduko errege erreginen eta
|
haien
familien dietan. Postreak ere garrantzi handia zuen, baina haragiz egindakoak ere ugariak ziren, eta haien gozoak eta pastelak:
|
|
|
Horrela, zehaztuta agertzen zaizkigu nola haragiak zeukan garrantzi izugarria orduko errege erreginen eta haien familien dietan. Postreak ere garrantzi handia zuen, baina haragiz egindakoak ere ugariak ziren, eta
|
haien
gozoak eta pastelak: mota desberdinetako tarataletak, hojaldreak, bizkotxoak eta beti ere, arrautzekin edo frutekin (batzuk kontserban).
|
|
|
Iturriko idazleak esaten duen moduan, elikagai astunak ziren nagusi; eta
|
haien artean
haragi eta arrainak nahasturik. Eta azkenean beti gozo eta frutekin bukatzen zen jana (gosari nahiz afaritan).
|
|
|
Euskaldunen bizitzan presentzia nabaria eduki du: a) Umea jaiotzean janaldi bat ospatzen zen, gonbidatutako familia bakoitzak zenbait elikagai eroan behar zituen, eta,
|
haien artean
, txokolatea, bizkotxoak eta boladuak eramaten zituzten festara. b) Gabon gauean seme alabek gurasoei opariak ekartzen zizkieten: neskek txokolatea, goilarazko bizkotxoak, frantses ogia eta baso bat ur boladuarekin. d) Elizgizonek askarirako txokolatea, bizkotxoak eta boladuak hartzen zituzten.
|
|
|
XVII. mendean Alikanten turroiak, konfiturak eta argizariak egiten zituzten 24 konfiteruen artean, Gaspar Muxica deitzen zen
|
haietako
bat.
|
|
|
b) XVI. mendetik aurrera, jadanik, benetako izozkiak ditugu. 1533 urtean Catalina Medici Frantziako Enrike II.arekin ezkondu zenean, bere sukaldariak Frantziara eroan zituen, eta italiar
|
haiek
, prestatutako izozkiak ospe handia lortu zuten. Baita izozkien onerako, lagungarria suertatu zen Procopio Parisera bizitzera joan zela; bertan izozkia, hobetzeko?
|
|
|
Zenbakiak 11,4 eta hurrengoak: Israeldarrekin elkartu zen arrotz taldeari jateko gogoa bizkortu zitzaion eta israeldarrak negarrez hasi ziren
|
haiekin
batera, esanez: «Haragi pixka bat bagenu behintzat!
|
|
|
Baina Erdi Aroan eta, fruitu eta marmeladak iraupen arrazoiengatik apotekarioen eskuetan zeuden, eta, gainera,
|
haiek
egiten zituzten helburu terapeutikoekin (azukrea edulkorante moduan). Azukrea, gainera, oso lehengai berezia, urria eta garestia zen hasiera batean, espeziekin batera inportatzen zena Europara.
|
|
|
Antilla Nagusietan karibetarrak eta arawaksak bizi ziren. Arawaksak ahulak zirenez espainolek taldetan batu zituzten eta plantazioetara eraman zituzten, lan indar moduan9 Indioei heriotzara arte eragiten zieten lan egitea,
|
haien
esterminazioa ekarri zuena. Portugesek ere lan egitera behartu zituzten indioak, baina heriotzaraino eraman gabe.
|
|
|
Boladua baino lehenago bazegoen azukre gorria. XVI. mende bukaeran Miguel de Baeza k, XVII.eko hasieran Montiño k11 eta XVII. mende erdialdera Juan de la Mata k12 azukre gorria, zuria eta errea aipatu zituzten
|
haiek
idatzitako liburuetan. Hiru egile horien gozogintzari buruzko idazkiak klasikoak kontsideratuak daude.
|
|
|
Gozoak ez dira lehen mailako elikagaia, baina ospakizun berezietan dastatzen ziren, eta dira, eta, bestetik, gizartearen bizi mailaren faktore desberdintzailea dira (goi mailek ia egunero izango zituzten
|
haien
mahaietan; adibidez, emakumeek hartutako txokolate eta pastatxoak edo gizonen kopa, kafe eta tabakoa!).
|
|
|
Bada, jende gazte eta aktiboa zen nagusi Europan. Hala ere, hobetzea nabaritu zutenak izan ziren, batez ere, nekazari handiak eta handiak; nekazari pobreek enclosures4 eta beste fenomeno paralelo batzuekin ez zuten
|
haien
egoera asko hobetzen ikusi. Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen joateko beste arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da.
|
|
|
3 Verlagssystemaren gisako produkzio moduen bidez. Sistema honekin, merkatariak lehengaia aurreratzen eta banatzen zien nekazariei, eta gero
|
haiek
etxean landutako manufakturak erosten zizkien, merkatariak berak jarritako prezioetan. Nekazariek diru osagarria lortzen zuten, neguan nekazaritzan ari ezin zirenean egindako lanez, eta merkatariek irabazi handiagoak lortzen zituzten gremioetako kontrolik gabe, eta berak ezarriz prezioak.
|
|
|
dagoeneko XVI. mendetik (edo, agian, zuzenagoa da esatea XV. mendearen bukaeratik) hasia zen aipatutako emigrazioa?. Honetan eragin zuten itsas nabigazioko tekniken hobetzeak, estatu handien garapenak (ekintza
|
haiek
aurrera eramateko gai bihurtu zituena), eta merkataritza eta botere nahiak5 Europa atlantiartu zela esaten digute egileek (Mediterraneoaren krisiarekin), Amerikarekin zuten merkataritza triangeluarraren ondorioz (Europa, Afrika eta Amerikaren arteko elkartrukeetan europarrei irabazi izugarriak zekarzkiena? %300 inguru, eta, aldi berean, produktu berri ugari:
|
|
|
Nahi nagusia ikuslearengan eragina sortzea zen. Zoritxarrez, une konkretuetarako egiten ziren lan ez iraunkorrak izanik,
|
haiek
burutzeko lehenago egindako bozetuak edo proiektuak soilik ailegatu zaizkigu askotan.
|
|
2004
|
|
|
Soilik azken atalak (8) aldentzen dira hurrenkera kronologikotik. Izan ere, aurreko atalen gai osagarri edo garapentzat har daitezke, eta, beraz,
|
haien baitan
txertaturik ere ager zitezkeen. Baina epe historiko bakoitzeko edukiak (2 atalak) aski konplexuak bide direlako edo horiek gehiago ez luzatzearren, 8 atalak aparte jarri dira.
|
|
|
Antonio Zavalak behin adierazi bezala, Hegoalderako balio lezake, baina kontuan izanik, frantses? horietako asko Iparraldeko euskaldunak zirela,
|
haien
ikuspegitik. Espainolada, ere deitu litzaioke gerra horri17 Hortaz egokiagoa izan liteke Zavalak proposatzen duen. Napoleonen Gerra Euskal Herrian?
|
|
|
Eta zentzu horretan euskal subjektu historikoa lehenik zehatzago definitzeko saioa eskertuko nion (nik I.1 atalean proposatu dudan erako zerbaiten bere bertsioa), eta behin hori egindakoan planteatuko nuke Europakoa gehitzea. Bestela euskal subjektuaren definizio inplizituekin jokatzen da, abiapuntu gisa hobeto zehaztea komeni direnak, nahiz gero praktikaren orduan ez izan ezinbestekoa
|
haiek
orpoz orpo segitzea (azken finean euskal historian, adibidez 1598an, zer gertatu zen kontatzeko ez da nahitanahiezkoa justu justu jakitea zeintzuk diren zure subjektuaren muga argiro zedarrituak, ziurrenik Euskal Herritik Parisko gertakarietara jauzi egin baituzu, eta handik Poloniara eta ondoren Nafarroa Beherera, etab. Baina horrek ez du kentzen abiapuntuan behintzat subjektua ondo definituta e...
|
|
|
Gainera zailtasuna areagotu egiten da kontuan izanik prozedura horiei (hau da dokumentu gordinei) aurre egin behar dietenak ikasle aski gazteak direla, ez unibertsitarioak. Ezin uka, ordea, ikasleekiko konfiantza agertzen dela hola eta
|
haien
lan zuzena sustatzen dela. Iturri zuzenen azterketa ondo bideratzeko, bestalde, irakasleak ere prestaketa ona izan behar du, ikasleen gaitasunei egokituriko ariketak egiteko, eta haien irakurketa eta interpretazio lana egoki orientatzeko.
|
|
|
Ezin uka, ordea, ikasleekiko konfiantza agertzen dela hola eta haien lan zuzena sustatzen dela. Iturri zuzenen azterketa ondo bideratzeko, bestalde, irakasleak ere prestaketa ona izan behar du, ikasleen gaitasunei egokituriko ariketak egiteko, eta
|
haien
irakurketa eta interpretazio lana egoki orientatzeko. Ez dakit gure hezkuntza horretarako aski prestaturik dagoen, irakasle guztiek ez baitute Goihenetxek zuen esperientzia iturri zuzenen analisian.
|
|
|
Ez dut orain eduki horien analisi azalekoa baino egingo, zertzelada batzuk ematera mugatuz. Hasteko aipa dezaket euskal periodizazio autonomo bat antzeman daitekeela, Iparralde/ Hegoalde bikoiztasuna saihestuz eta Frantzia zein Espainiaren parean
|
haien
neurriko Europako beste herrialde edo eskualde aipagarrien gaiak jasoz. Zentzu horretan ikusmira zabala antzematen zaio proposamenari,, norbere naziora?
|
|
|
irakastea erabakigarriak izan daitezkeela uste dutenak). Baina
|
haien
belaunaldiko ikaskide guztiak aztertuz gero, zenbat oroitzen ote dira egun eskolako historia haietaz. Gainera, jende larrituok ahantzi egiten dute egun hezkuntzaren eragina inoiz baino txikiagoa dela ikasleengan:
|
|
|
irakastea erabakigarriak izan daitezkeela uste dutenak). Baina haien belaunaldiko ikaskide guztiak aztertuz gero, zenbat oroitzen ote dira egun eskolako historia
|
haietaz
–Gainera, jende larrituok ahantzi egiten dute egun hezkuntzaren eragina inoiz baino txikiagoa dela ikasleengan:
|
|
|
Eta justifikazio hori euskal historia gure jendartean presente dagoen identitateetako bat aintzat hartzetik deribatzen da, identitate hori batik bat euskararekin erlazionatuz, ez ideologiekin. Premisa horien gainean, posible ikusten da euskal historia erriguroso bat lantzea, euskal balioak bultzatuko dituena (euskararen, euskaldunen eta Euskal Herriaren ezagutzan sakonduz eta
|
haiekiko
gertutasuna bultzatuz). Halaber II. atalaren baitan euskal historia landuz joateko erreferentzia liburu batzuk eta prozeduretako materialaren inguruko oharrak eskaintzen dira.
|
|
|
Aldiz honek guztiak ez du inplikazio nazionalik zertan izan, hizkuntza eta hari lotutako kontzeptu soilak baitira abiapuntu, ez leialtasun politikoak (beti ere euskara ondare komun gisa onartzen deno, ezen leialtasun nazional jakin batek euskara baztertu beharra eskatzen badu argi dago hemen proposatzen dena bateraezina izango dela proiektu nazional baztertzaile horrekin). Bestalde, euskara, Euskal Herria eta euskaldungoa balio gisa sustatzea proposatu arren ez dira historiaren bidez esentzializatuta aurkeztu nahi, baizik historia ikasgaiak
|
haien
izaera konbentzional eta aldakorraz ohartzeko balio dezake, izaera konplexu hori ulertzeak absolutismorik gabeko balio gisa estimatzen lagunduko dituelakoan. Zentzu horretan guztiz posible da euskal historia kritiko bat eraikitzea, gure egungo ikuspegiak abiapuntutzat hartuko dituena baina horregatik ez dena autokonplazentzian eroriko, baizik dogmatismorik gabe norbere ezagutzan sakonduko duena.
|
|
|
Horiek bilduz, irakurriz eta interpretatuz gaur egun berreraikitzen da historia. Gainera iraganeko gertaerak kontaezinak direnez, eta
|
haiek
utzita lekukoak ere hain direnez asko, ez da posible denak batera biltzea eta guztiaren berri ematea. Horregatik historialariek, iraganak utzitako arrasto ugarien artean, bilaketa eta aukeraketa bat egin beharra daukate; eta, ondoren, jasotako datuak modu ordenatu eta ulergarrian aurkeztu eta iruzkindu behar dituzte.
|
|
|
Beraz euskal historia gure egungo ikuspegitik definitu dugun konbentzio bat izango da. Gure abiapuntuko erreferentzia konbentzionalak euskara, euskaldunak eta Euskal Herria baldin badira, horiek iraganera proiektatu eta ikusiko dugu ea
|
haiei
lotutako zein datu aurki daitekeen. Hortaz euskarari buruz han eta hemen dauden ikerketak, Arabako historiari buruzkoak, Baionako datuak, Erriberaren ingurukoak, Bizkaikoak, Tolosaldekoak, Uruguaira joandako euskaldunen gainekoak... hau da, hainbat eta hainbat historia desberdin, batzutan elkarrekin lotura nabarmena dutenak baina beste askotan ez, gure jakintzagai izango dira, hala erabaki dugulako aurretiaz.
|
|
|
Sintesi lanak, ordea, dauden onenak izanik ere, ez dute zuzenean irakaskuntzarako balio.
|
Haietatik
datuak atereaz eta egokituz eskolan emateko balio dezakeen egitaraua osatu behar da.
|
|
|
Une
|
haietan
tentsioa bizi izan zen guardia zibilaren eta karabineroen artean. Karabineroen gehiengoa Errepublikari leial mantendu zen, horregatik Espainia frankistak gorputz armatu hau deuseztatu zuen (Guardias de Asalto bezala).
|
|
|
Altxamendua piztu, eta baztandar batek baino gehiagok erakutsi zuen bere burua nazionalen alde.
|
Haietako
zenbait fusilamendurako zerrendak egiten aritu omen zirela ere hedatu zen.
|
|
|
Demokratikoki hautaturiko udalak bi urte zeramatzan agintean, alkatea, Ignacio Iturria Zavala zen (nazionalista). Egun
|
haietan
alkatea Hondarribian zegoen uda pasa, eta handik zuzen, mugaz beste aldera joan zen. Udal batzarra honakoek osatzen zuten:
|
|
|
Zutabe hau boluntario karlistaz eta falangistez, tropa erregularrez, guardia zibilez eta karabineroz osatuta zegoen. Villanovaren agindupean abiatu ziren boluntarioek Nafarroa Tertzioa osatu zuten,
|
haien artean
Iruñeko, Erriberriko eta Irunberriko boluntarioak zeuden gehienbat. Irun hartu baino lehen, Berako karabineroak eta Irungo miliziano zutabea menderatu behar zuten.
|
|
|
Alemaniarrek, espainiar errefuxiatuak eskulan gisa erabili zituzten.
|
Haietako
askok kontzentrazio esparruetan bukatu zuten. Egoera hori ikusita, errepublikarrei Franco bere kargutik botatzea nahitaezkoa iruditu zitzaien eta Alemaniak gerra galtzea.
|
|
|
Baztan, muga ondoan dagoenez, kontrabando lekua da dudarik gabe. Gerraosteko urte gogor
|
haietan
, muga ondora pertsona asko etortzen ziren muga zeharkatzeko laguntza eske. Gerra amaitua ez zegoen garaian, laguntza hau antolaketarik gabe egiten zen, baina denborarekin, EAJ alderdiak sare antolatu bat sortu zuen.
|
|
|
Hirurehun orrialde inguru dituen idatziaren protagonistak, jende arrunta dira, langileak batik bat.
|
Haien
izenak ez dira oso ezagunak; Are gehigo: euren senitartekoek baino ez zuten euren berri izango seguru aski, lagunek, poliziak behar bada, eta kazetariren batek erreportaia bitxiren bat egiteko.
|
|
|
Beraz, ez zion zientziari oztoporik jarri, baina ezta laguntza handirik eman ere. Hain zuzen, urte
|
haietan
esku pribatuetatik zetorren dirulaguntzei esker lortzen zuten zientzialariek euren proiektuak martxan jartzea. Aurrerapen haietan, zientzialari juduek rol erabakiorra bete zuten.
|
|
|
Hain zuzen, urte haietan esku pribatuetatik zetorren dirulaguntzei esker lortzen zuten zientzialariek euren proiektuak martxan jartzea. Aurrerapen
|
haietan
, zientzialari juduek rol erabakiorra bete zuten. Nolabait, erlijio kontuek eragindako ezinikusia euren lorpenekin estali nahi zuten.
|
|
|
Onartuak izatearekin amesten zuten, eta aberriarentzat lan eginez helburua aise beteko zutela uste zuten. Zeren zientzialari
|
haiek
zinez alemaniarrak sentitzen ziren, nahiz eta urte batzuk geroago alderdi naziak juduei traizioa eta aberriaren kontra azpikeriatan ibiltzea leporatu zien.
|
|
|
1914an, Lehen Mundu Gerraren atarian, abertzaletasun sentimenduak goia jo zuen. Komunitate zientifikoko 93 jakintsuk(
|
haien artean
zientzialari judu aski ospetsuak zeuden), Alemaniaren aldeko manifestua izenpetu zuten. Bertan adierazi zutenez, ez zuten Alemania gerraren erantzule egiten.
|
|
|
Bazekiten neurri hura bidegabea zela, baina inork ez zuen protestarik egin.
|
Haietako
batek adierazi zutenez, neurriaren kontra 30 irakasle altxatzen baziren hurrengo egunean 150 irakasle Hitlerren alde agertuko ziren aurrekoen postuak eskuratzearren. Horrelakoa zen egoera:
|
|
|
Edonora zihoazela juduek errepresioarekin eta arrazismoarekin topo egiten bazuten, inork ez baldin bazituen onartzen, orduan euren lurralde propioa eratzea besterik ez zitzaien geratzen. Eskakizun
|
haietan
Chaim Weizmann enpresari aberatsak presio handia egin zuen. Hasiera batean, Britainia Handiak ez zuen argi ikusten sionisten planteamendua, Palestina inguruan ezarri nahi baitzuten euren aberri berria.
|
|
|
Saramagoren adierazpenen modukoen aurrean Israelgo gazteria asaldatu egiten da, sinetsi egiten ditu bertsio ofizialak, gurasoek Holokaustoa azaldu bai baina herrialdearen sorreraren historia ezkutatu egin dietelako. La Vanguardia egunkarian argitaraturiko elkarrizketa batean, gaur egun Bartzelonako Unibertsitatean irakasle den israeldar batek adierazi zuenez, lehen kolono
|
haien
ostean jaio diren belaunaldiak gezur eta ezjakintasunaren artean hazi eta hezi dituzte. Berak zinez uste zuen Israel palestinarren borondate onaren emaitza zela.
|
|
|
Juduek euren nahia betetzea lortu zuten, baina arabiarren iritzia ez zuen inork eskatu. Azken batean,
|
haiekin
negoziatzen jarri izan balira, segur aski ez zuten Israel eratzerik lortuko. Datu horiek arras baliagarriak dira gaur egun Palestina eta Israel artean gertatzen ari dena ulertzeko.
|
|
|
Badirudi Holokaustoak halako inmunitatea eman ziela juduei, eta orduz geroztik ezin da zalantzan jarri beren jokabidea. Ez dute kritikarik ametitzen,
|
haiek
baino jazarpen handiagorik ez duelako inork pairatu. Kritiken aurrean israeldarrek hartzen duten jarrera itxiaren adibide da Jose Saramagori gertaturikoa.
|
|
2005
|
|
|
III. Egungo euskoiberismoa: 1985etik aurrera agertu diren lau euskoiberistaren lanak aztertzen dira (Zamanillo, Roman del Cerro, Bergua eta Alonso),
|
haien
ekarpenen ahulezia agerian jarriz.
|
|
|
Badu, Ugaldek El Mundo del País Vasco egunkarian 1991 21an biolentziari buruz idatziriko beste artikulu bat. Garai
|
haietan
, PNV alderdiak Espainiako zenbait alderdirekin paktatu zuen beste euskal abertzaletasunak alde batera utziz. Politikaren inguruko begi bista arin bat egingo bagenu, erraz ikusiko genuke:
|
|
|
–Bai, hori egia da. Mirandek ez du inoiz sistematiko egin, nik bere testuetan hori irakur dezaket, eta garai
|
haietan
asmatu nuen sistema erabiltzen dut neuk nolabait espresatzeko Miranderen kulturan badagoen baina berak garatu ez duen Frantziako Iraultzaren kritika bat, berak, ipuin bezala garatu du, Zuberoako ipuin polit bat dago adibidez, baina sistematikoki ez du garatu nahiz eta pentsaera hori Miranderengan egon badagoen.
|
|
|
zer sortu: bere memoria, alegia, Euskal Herrian badago memoria historikoa, memoria historikoa den neurrian, eta gu markatu gaituzten neurrian, eta gu
|
haiekin
identifikatzen garen neurrian, baina ez da gauza bat lotu behar gaituena, lotzen bagaitu esklabo bihurtzen gara. Agian Arana Goiriren errorea hor dago, esaten zuenean:
|
|
|
XIX. mendean elkarte desberdinek aldizkariak trukatu ohi zituzten. Jada El Ateneo Espainia osoko dozenaka kultur aldizkarirekin harremanetan zegoan,
|
haiek
jaso eta hau bidaltzeko, baita Amerikako baten batekin ere. Revista k bide bera segitu zuen.
|
|
|
Nolanahi ere, Herranen aldizkariak irakurleekiko kontaktua azkenerarte mantendu zuen. Hola 1881eko formato aldaketa harpidedunen eskariz egin zela esaten zaigu73 Irakurleenganako adeitasun hau
|
haiek
galtzeko bildurrak eragina izan zitekeen, baina ezin ezer segururik esan. Baliteke harpidedun kopurua, oso handia izan gabe ere, egonkor mantentzea eta Herran beraren arazoek eragitea aldizkariaren itxiera.
|
|
|
eta apainketa kurtsoak eskainiz.
|
Haien
harrera onaren aurrean, ikastaro ausartagoak antolatzea proposatzen zuen:
|
|
|
Guri dagokigun unean, Revista de las Provincias Euskaras agertzean alegia, Gasteizko kazeta mundua nahiko txiro zegoela esanez laburbil dezakegu egoera. Aldizkari honen pareko kultur publikazioak ere bakanak ziren une
|
haietan
, ez soilik Gasteizen, baizik are Euskal Herri mailan ere. Aitzindaria Madrilen euskal diputazioek 1876an ateratako La Paz egunkaria izan zen.
|
|
|
Edozein kasutan bi aldizkariok aitzindariak izan zirela ikus daiteke. Geroago,
|
haiek
irekitako bidetik, Donostiako Euskal Erria (1880) eta Bilboko Revista de Vizcaya (1885) etorriko ziren.
|
|
|
Esan dugunez urte
|
haietan
euskal gaiei buruzko kultur aldizkari bakarra, Herranenaz gain, Iruñeko Revista Euskara zen. Gainera, Revista Euskara soilik Nafarroako Asociacion Euskarako kideen artean banatzen zen eta elkargoko bazkide izan gabe ezin eskura zitekeen23 Gasteizko proiektua, aldiz, lehenagoko El Ateneo buletina ez bezala?
|
|
|
Mateo Moraza arabar politiko foruzalearen heriotzak ere eragin ziola pentsa daiteke: Morazak, 1876ko Madrilgo Gorteetan euskal erakundeen defentsa patetikoa egin ondoren,
|
haien
galera ikusi behar izan zuen; eta Gasteizera itzulirik, foru auzian axolabako ageri ziren herritarren artean hil zen 1878ko urtarrilean.28 Gertaera hark Herran hunkitu bide zuen eta bere jardunaren eraginagarri izan zitekeen. Izan ere, ikusi dugunez, Revista sortzeko ematen zen arrazoi esplizituetako bat Morazaren eskuizkribuak argitaratzeko nahia zen.
|
|
|
Bata anonimoki, bestea Iparragirrek Herrani eskainia.
|
Haien
alboan gaztelerazko itzulpena zetorren. Elizondo eta Donostiako lore jokoen egitarau baldintzak ere jaso eta argitaratu zituen aldizkariak.
|
|
|
Hortaz multzo nagusia euskal pizkundearen inguruko artikuluek osatzen dute. Honen baitan, lore jokoak iragartzeko eta euretan parte hartzeko iragarkiak, zein lore joko
|
haiek
ospatu osteko kontakizunak sartu ditugu. Parte hartzeko baldintzak, antolatzaileek igorri ohi zituzten.
|
|
|
Kroniken atala aldizkaria bera finkatzen saiatu zen sail bat dugu. Sail horretan euskal probintzietako, Espainiako edo atzerrietako gertaera sozio-kulturalen berri jaso nahi zen, leku
|
haietatik
idatziko zuen kolaboratzaileen laguntzaz.
|
|
|
Honekin bazirudien kronika sailaren proiektua aurrera zihoala. Baina Txoritokieta donostiarrak gutun bat gehiago bidali arren, Bilbo eta Iruñeko korrespontsal izan behar zuten «Balibo» eta «Flacrion»
|
haien
berri gehiagorik ez dugu topatuko. Noizik behinean kronikak bidaltzen jarraitu zuena Becerro de Bengoa izan zen, batzutan Madrildik, bestetan Gaztelatik.
|
|
2006
|
|
|
|
Haien ondotik
, eta adierazten dudan norabideari jarraiki, Pirineo mendiaren oinean eta lurraldearen barruan sartuta aurkitzen dira Ausetanoak eta Iacetani direlakoak, eta Pirineoan bertan Ceretani deituak, haien ondotik Baskoiak jarraitzen direla(?) 15
|
|
|
Haien ondotik, eta adierazten dudan norabideari jarraiki, Pirineo mendiaren oinean eta lurraldearen barruan sartuta aurkitzen dira Ausetanoak eta Iacetani direlakoak, eta Pirineoan bertan Ceretani deituak,
|
haien ondotik
Baskoiak jarraitzen direla(?) 15
|
|
|
Baina demagun patuak ezarri zituela gauzak, gaizkileen mendietan bizi izan banintz bezala: esan nahi al du horrek harri bihurtu naizela barbaroaren etxolan, basatasun berberaren ukituz bizilagun izan nituen
|
haietakoren
baten pareko bihurturik. Arima guztiz garbiak ez du onartzen gaizkia, ezta zuntz arinei ere ez diete erasaten lohiduren zipristinek; baldin gaiztakeriaren ukitugabekorik bizi bada oihan baskoian, haren jiteak, lehen bezain kutsagabeak, ez du kalterik nozitzen bere ostatariaren gizagabeagatik.
|
|
|
Arima guztiz garbiak ez du onartzen gaizkia, ezta zuntz arinei ere ez diete erasaten lohiduren zipristinek; baldin gaiztakeriaren ukitugabekorik bizi bada oihan baskoian, haren jiteak, lehen bezain kutsagabeak, ez du kalterik nozitzen bere ostatariaren gizagabeagatik. Baina, zergatik,
|
haien
erruz, suertatu naiz akusatua ni, hala iraganean nola egungo egunean, toki diferenteetan bizi izan naizena, hiri aberatsez nabarmenduak eta beren biztanleen harreman landuengatik arras ospetsu diren tokietan, hain zuzen. Eta neure bizitza Baskoien lurretan iragan balitz ere, zergatik, nere jokaeraz pitin bat kutsaturik, ez zituzketen jende haiek bazterrera utziko, bada, beren ohitura basatiak, geureetara etorriz? 29
|
|
|
Baina, zergatik, haien erruz, suertatu naiz akusatua ni, hala iraganean nola egungo egunean, toki diferenteetan bizi izan naizena, hiri aberatsez nabarmenduak eta beren biztanleen harreman landuengatik arras ospetsu diren tokietan, hain zuzen? Eta neure bizitza Baskoien lurretan iragan balitz ere, zergatik, nere jokaeraz pitin bat kutsaturik, ez zituzketen jende
|
haiek
bazterrera utziko, bada, beren ohitura basatiak, geureetara etorriz? 29
|
|
|
Bere erregealdiaren hasieran, Tarragonako probintzia hondatzen zuten baskoien kontra ere kanpaina bat zuzendu zuen. Eta kanpaina horren ondorioz hain izutuak eta beldurrak jota geratu ziren ezarmendu finkorik gabeko herri menditar
|
haiek
, ezen, berehala eta errege bisigotuari zor zitzaizkion eskubideak ontzat emango balituzte bezala, beren azkonak eta geziak abandonatu eta eskuak erregurako prestatu ondoren, haren aurrean makurtu baitzituzten beren buruak, bahituriak eskaini zizkioten eta Ologicus Gotuen hiria eraiki zuten beren soldata eta lanarekin, haren erregetzara eta bere boterera menperatuko zirela promesa eginez eta agind...
|