|
2003
|
|
|
Baliteke, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak.
|
Ezin
lor daiteke antzinako euskaldunen konstituzioaren, erlijioaren edo usadioen ideiarik eskasena ere, eta iragan garaietako hondar kaxkarren batzuk apenas gorde diren hizkuntzan, hilabeteen eta astegunen izen indigenetan, izen propio gutxi batzuetan (zeren santu izenek ordezkatu dituzte gehienak), dantzetan eta ipuin tradizionaletan.60
|
|
|
Nekazari mailako euskaldunei zuzentzen zitzaion beraz lan hau. Ordura arteko erdal historiografia
|
ezin
irakur zezaketen euskaldun elebakar haiei (Iztuetak emandako datuen arabera Gipuzkoako 120 mila biztanleetatik 100 mila ziren elebakarrak). Eta hauek kontatutakoa ulertuko bazuten, euskaraz idatzi beste biderik ez zen geratzen.
|
|
|
Aipagarria da, amaitzeko, Guipuzcoaco condaira Iztueta hil ostean argitaratu zela, Ramon Gereka Probintziako idazkariaren eskua bitarteko82
|
Ezin
zehaztu dezakegu ekimen indibidual gisa ala Gipuzkoako erakundeen eskari ofizial bati erantzunez jokatu zuen idazkariak. Nolanahi ere, kargu publiko batzuen artean bederen, historia euskaldunen artean sozializatzeko interesen bat egon bazegoela erakusten digu.
|
|
|
Izan ere, poesia ez zen forma literariorik egokiena historia lan bat bere aparatu kritikoaz aurkezteko. Eta hola, bertso artean egiten zituen autore klasikoen (Estrabon, Diodoro) eta egungo jakintsuen (Humboldt, Ampero) aipuek,
|
ezin zioten
seriotasun historiografikorik eman forma poetikoak zamaturiko lan honi. Euskaldunentzat herrikoia zen forma narratibo batean (hitz neurtuz) idatzi nahirik, historiografiaren moldeetatik irten zen Hiribarren.
|
|
|
ez zuen eskribatzen, eta beraz maila bateko irakurlegoari zuzentzen zitzaion40 Hola, Axularrentzat eta bere irakurleentzat, Antzinateko historiak interesgarriak eta jakingarriak izan zitezkeen.
|
Ezin
gauza bera esan geroagoko beste apaiz idazle gehienez eta haien irakurleez. Izan ere, Sarako Eskolak Lapurdiko kostaldeko erdi mailako euskaldungoa izan bazuen irakurle, XVII. mende erdialdetik aurrera klase ertainak frantsesez irakurtzera ohitu ziren.
|
|
|
Lehenari dagokionez, argi dago euskarazko historiografiaren agerpena
|
ezin
uler daitekeela euskal letren bilakaera orokorretik kanpo, hots, euskarazko narratibatik kanpo: hizkuntza idatziaren garapenak eta finkapenak ahalbidetuko du haren baitan espezializazioak sortzea, esate baterako historia arloko generoak agertzea.
|
|
|
Euskal Herrian Antzinatetik sagardoa izan da euskaldunen edaria. Ardoaren garrantzia
|
ezin dugu
ahaztu erromatartutako eta gero kristaututako lekuetan, ohi denez. Azkenik, limonada bizkaitar jai eta erromerietan ere edaten da tradizionalki.
|
|
|
Piper-opila eta intxaursaltsak gode diren gozo izen euskaldun bakarrak ditugu. Hala ere, gure mamia edo gatzatua
|
ezin
dezakegu ahaztu.
|
|
|
Elikadurarako lehen errekurtsoak ziren, batetik, ehiza (bizirauteko garrantzitsua zena, batez ere fruituak bil
|
ezin
zitezkeenean, ez zelako garaia edo; haragia jateaz gain, animaliak larrua eskaintzen zuen hotzetik babesteko) eta, bestetik, fruitu bilketa (ezkur, gaztainak?; sustrai, belarren haziak eta hostoak baita ere). Arrantza ere egiten zen itsasoan eta barnealdean ibaietan (amuekin, arrankaziekin...).
|
|
|
3 Verlagssystemaren gisako produkzio moduen bidez. Sistema honekin, merkatariak lehengaia aurreratzen eta banatzen zien nekazariei, eta gero haiek etxean landutako manufakturak erosten zizkien, merkatariak berak jarritako prezioetan. Nekazariek diru osagarria lortzen zuten, neguan nekazaritzan ari
|
ezin zirenean
egindako lanez, eta merkatariek irabazi handiagoak lortzen zituzten gremioetako kontrolik gabe, eta berak ezarriz prezioak.
|
|
|
Pobre estrukturalak: Hauek
|
ezin zuten
lanik egin adinagatik, gaixotasunagatik baliogabeak izateagatik edo alferkeriagatik. Populazioaren %4 eta %8a bitartean izango ziratekeen, eta eskaleak ziren edo benefizentziaren menpean zeuden.
|
|
|
Bestaldetik, herriguneetan pobretasun maila nekazaritzako aberastasunaren eta lur-jabetzaren arabera aldatzen zen, eta alde menditsuetan egoera larriagoa zen. Gose krisialdietan herrikoen hiritarantz egindako emigrazioa erabat igotzen zen, egoera larrituz, benefizentziaren erakundeek
|
ezin zutelako
denoi aditu.
|
|
|
Merkatalgoa gehienbat kanpotarren esku zegoen (barne merkatuak
|
ezin zirenez
ase bertako produkzioaz, Amerikakoa barne zela). Koroa saiatu zen kanpotarren arteko gerretaz baliatzen abantailak lortzeko, baina ez zuen askorik lortu.
|
|
|
Produktuak Euskal Herrian zein kanpoan, Iberiar Penintsulan, saltzen ziren, baina merkeak ez zirela
|
ezin dugu
ahaztu. Gasteiztarrek produktuak egitean kanpotik honako produktuez baliatzen ziren:
|
|
|
Urtean bi aldiz aztertu behar zituzten, eta hori alkate, errexidore eta kapitulareek egiten zuten kobratu gabe. Korredoreek
|
ezin zuten
merkatalgorik egin, euren egoera aprobetxatuz.
|
|
|
Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten. 1741ean bezala ere, korredoreak
|
ezin ziren
merkataritzan aritu.
|
|
|
10Gaur egun bertan Araban azukre-erremolatxaren garrantzia
|
ezin da
ukatu, eta aurretik izan duena XX. mendean zehar.
|
|
|
Mikel Aizpuru izan zen sailburua 1986 eta 1989 bitartean, honen ondoren Pruden Garzia (1990-1993), Iban Zaldua (1994-1997) eta Eugenio Riaño (1998-2000) izan dira ardura hori izan dutenak.
|
Ezin
ahaztu, dena den, zenbait lagunen lankidetza, hala nola Joseba Agirreazkuenagarena, Josu Chuecarena edota Emilio Majuelorena. Garai horretan, udako ikastaroak, urtean zehar antolatutako hitzaldi-zikloak eta Gasteizko historia fakultatean prestatutako Euskal Herriko Historiaz jardunaldiak izan dira Historia Sailaren lanaren lekuko.
|
|
|
Une desberdinetan Historia Saileko zenbait kidek lan handia egin dute UEUn nondik norakoak argitzeko orduan, bai 1980ko hamarkadetako eztabaidetan (Joseba Agirreazkuenagak bereziki), baita 1995ean egindako Kongresuan ere (Pruden Gartzia eta Iban Zaldua).
|
Ezin
ahaztu, azkenik, UEUk eduki dituen zortzi zuzendarietatik bi, Manex Goihenetxe eta Mikel Aizpuru sail honetako kideak izan direla.
|
|
2004
|
|
|
Etorkin kopuruari aurre egiteko azpiegitura gabe aurkitu zen Hernaniko herria. Erdigunean
|
ezin zen
etxebizitza gehiago egin, eta pixkanaka kanpoaldean auzo berriak eraikitzeari ekin zioten; Florida, Portu, Karabel... Auzo hauek langile auzoak izan ziren nagusiki.
|
|
|
Frankismoak bultzaturiko generoaren inguruko baloreek, espektatibek, ideologiak9, asko lagunduko digute ulertzen industrializazio garaian emakumeek Hernanin egin zituzten jarduerak. Izan ere, gizakiok aktore sozial gisara historikoki nahiz kulturalki egokitu zaigun testuinguruan estrategia ezberdinak aurrera eramateko gai garen arren,
|
ezin
uka liteke testuinguru horrek izugarri baldintzatu dezakeela gure bizitza.
|
|
|
«Soilik» etxeko lanaz arduratzen zen emakumearen irudia «ideal» bete
|
ezin
bat izan zen. Errealitatean senarraren soldata osatzeko eta etxeko lan taldearen ongizatea bermatzeko ondasun eta zerbitzuen produkziora bideratutako emakumeez osatutako bigarren mailako merkatu bat sortu zen, estatistika ofizialetan agertzen ez zen «isilpeko merkatua».
|
|
|
Europan ez dago FSAren antzeko ezer; baina produktu guztiz amerikarra izan arren argazkilari asko emigranteak ziren, esate baterako Jack Delano ukraniarra, Theo Jung austriarra, Ben Shahn lituaniarra. Jatorri horrek, izatez proiektuaren ikuspegi dokumentalari lagundu zion, zeren inoiz aipatu denez, kanpotar batek
|
ezin du
ekidin mundua lilurarik gabeko objetibitatez ikustea.
|
|
|
Liburu ironiko bat da eta askotan irudi zoriontsu topikoen parodiak egiten dira. FSAko erreportariek
|
ezin zuten
horrelako gehiegikeriarik egin gobernurako lan egiten baitzuten eta presio politikoen menpe zeuden; ondorioz, beraien argazkiak orokorrean Bourke-White-nak baino inpertsonalagoak dira. Aipatutako ironia puntua erakusten duten notatxoez lagunduta daude (ikus ondoko irudia).
|
|
|
Adibidez, Dorothea Lange-ren Manifestaldia (21) argazkian Roosevelt-en aurkako manifestazio bat ikus daiteke. Hori ez da ohikoa normalean gobernuek arazoak estaltzeko joera baitute; baina ahaztu
|
ezin den
puntu garrantzitsu bat dago: argazki horiekin New Deal-aren aldeko propaganda egin nahi zen, AEBetan bizi zen egoera latza erakutsiz jendea aldaketak egitea beharrezkoa zela ohartarazi nahi baitzuten.
|
|
|
Eta zerrenda zehatz bat eskaini ezean erreferentziazko bilketa lanak edo jarduera osagarrien gidak zein diren esan beharko litzateke. Akaso dekretu batean
|
ezin
jar daiteke bibliografiarik, ez dakit, baina lagungarria litzatekeela ezin uka.
|
|
|
Eta zerrenda zehatz bat eskaini ezean erreferentziazko bilketa lanak edo jarduera osagarrien gidak zein diren esan beharko litzateke. Akaso dekretu batean ezin jar daiteke bibliografiarik, ez dakit, baina lagungarria litzatekeela
|
ezin
uka.
|
|
|
Egitarau ofizial honek ere jasotzen du puntu hori. Baina azken ikerketen argitan
|
ezin
esan daiteke halakorik: Julio Caro Baroja izan zen, erromatar testuak oker interpretatuz, bereizketa hori seinalatu zuena, halakorik erromatar ahotan ezin jar daitekeelarik14 Beraz egokia litzateke dikotomia oker horren aipamena kentzea.
|
|
|
Baina azken ikerketen argitan ezin esan daiteke halakorik: Julio Caro Baroja izan zen, erromatar testuak oker interpretatuz, bereizketa hori seinalatu zuena, halakorik erromatar ahotan
|
ezin
jar daitekeelarik14 Beraz egokia litzateke dikotomia oker horren aipamena kentzea.
|
|
|
Adibideak sartzen hasita, eta lurralde oreka ez galtzeko, Nafarroan garaian gertatu zen matxinadaren bat ere aipa zitekeen (eta asko izan ziren). Egia da, egitarau ofizial batean dena
|
ezin
zehaztu daitekeela, eta agian komeni ere ez dela hainbeste zehaztasun sartzea. Baina kasu horretan. Matxinadak?
|
|
|
Euskal historia ikasgaian behintzat nik ez dut proposatzen balio nazionalistarik sartzea (ezein zentzutan), baizik soilik euskal izena merezi duen historia curriculuma lantzea, euskal hitzaren esangura konbentzionala, minimoetan behintzat, errespetatuz. Horretarako
|
ezin dira
euskaldunak, Euskal Herria eta euskara ezaugarriak baino gutxiago aintzat hartu. Baina ezta gehiago ere:
|
|
|
aurki daitezkeelarik (adibidez Aro Modernoan arrantza auzietan Bizkaiak, Gipuzkoak eta Lapurdik oso harreman estuak izan zituzten beren artean, beste ezein probintziarekin baino estuagoak). Eta
|
ezin
ahaztu Euskal Herria ez diren lurraldeekin izandako loturak ere (Zuberoak Biarnorekin, Arabak Errioxarekin...).
|
|
|
halako balioak sustatu nahi badira sor edo bultza bedi ikasgai espezifiko bat (etika edo dena delakoa). Ez dut esan nahi historia
|
ezin
balia daitekeenik aldika balio konkretuez gogoeta egiteko, baina historia ezin bihur daiteke balioen inguruko ikasgai baten ordezkoa (eta ohar honek ez du soilik euskal historiarako balio baizik berdin munduko historia ikasgaietarako zein beste edozein historiarako). Historiak, nire ustez, bere baitatik bultza dezakeen baliorik baldin badago akaso mundua ulertzeko zentzu kritiko orokor bat izan daiteke, ez asko gehiagorik (besterik da historiako gaiak balio konkretuaz gogoeta egiteko erabiltzea).
|
|
|
halako balioak sustatu nahi badira sor edo bultza bedi ikasgai espezifiko bat (etika edo dena delakoa). Ez dut esan nahi historia ezin balia daitekeenik aldika balio konkretuez gogoeta egiteko, baina historia
|
ezin
bihur daiteke balioen inguruko ikasgai baten ordezkoa (eta ohar honek ez du soilik euskal historiarako balio baizik berdin munduko historia ikasgaietarako zein beste edozein historiarako). Historiak, nire ustez, bere baitatik bultza dezakeen baliorik baldin badago akaso mundua ulertzeko zentzu kritiko orokor bat izan daiteke, ez asko gehiagorik (besterik da historiako gaiak balio konkretuaz gogoeta egiteko erabiltzea).
|
|
|
Gainera zailtasuna areagotu egiten da kontuan izanik prozedura horiei (hau da dokumentu gordinei) aurre egin behar dietenak ikasle aski gazteak direla, ez unibertsitarioak.
|
Ezin
uka, ordea, ikasleekiko konfiantza agertzen dela hola eta haien lan zuzena sustatzen dela. Iturri zuzenen azterketa ondo bideratzeko, bestalde, irakasleak ere prestaketa ona izan behar du, ikasleen gaitasunei egokituriko ariketak egiteko, eta haien irakurketa eta interpretazio lana egoki orientatzeko.
|
|
|
Halaber
|
ezin
utzi aipatu gabe jatorriz euskaraz sortuak izan ez arren Euskal Herriaren historiarekin lotuta dauden testu eta material historiko bilketak, klasean iruzkinak egiteko primerakoak. Hor nabarmendu beharra dago batetik Koldo Larrañagaren ardurapean ateratako Euskal Herria antzinate berantiarrean eta lehen ertaroan:
|
|
|
Eta horixe da EAEko gobernuak egin duena azken ikasgai horrekin10, bertan euskal historiako edukiak erantsiz, baina Estatuak ezarritako eskematik abiatuz ezinbestean. Horrek aldean dakar historia Espainiako zikloen arabera egituratzea eta ondorioz euskal historia
|
ezin
antolatzea modu propio batez. Nolanahi ere euskal edukiak txertatzeko saio nahiko duina antzematen da, bereziki Hego Euskal Herriko historiari dagokionez.
|
|
|
Gainera, jende larrituok ahantzi egiten dute egun hezkuntzaren eragina inoiz baino txikiagoa dela ikasleengan: eskola orduetan derrigortuta eta arreta urriz entzuten duten irakaslearen ahotsa (saiatuena izanik ere) edo irakurtzen duten testuliburuak dioena (historia arras ongi azaldu arren) edo are klasean ikus dezaketen bideo historiko edo gisako material didaktikoaren eragina
|
ezin
pareka daiteke ikasleek beren aisialdian interes biziz segitzen dituzten kirolekin, dakusatzaten telebista programen pisuarekin, propaganda iragarki bortitzekin, DVDan ikus dezakeen akziozko filmarekin edo bideojoko koloretsu eta soinutsuekin, eta horiek guztiek transmititzen dizkieten balio eta edukiekin. Halaber ahantzi egiten da, maiz, irakasleek ikasgela masifikatuetan aritu behar dutela, egitarau izugarri zabalak bete behar dituztela presaka, eta hortaz ez dela modurik egoten gaietan sakontzeko eta are gutxiago ikasleek gai horien edukia xurgatzen dutela bermatzeko (ikasle askok, akaso gehienek, azterketarako ikasten baitute eta ondoren gehiena ahantzi).
|
|
|
Baina, jakina, halako planteamenduak ideologia inplizituak ez ekiditeaz gain (hala erakusten du XIX. mendeko historialari positibisten kasuak: beren neutraltasun asmo idealistak gorabehera ezin izan baitzuten ideologiaz blaitzea saihestu), onenean ere erudiziozko lan monumentalak emango lituzke, inondik ere hezkuntza ertainetan
|
ezin
irakatsizkoak. Gaia mugatu beharra derrigorra da, eta mugaketa egiteko balio batzuen arabera egin beharko da ezinbestean.
|
|
|
Balio horiek izan litezke printzipioz akademikoak. Hau da, historiaren luze-zabal osoa
|
ezin
irakats daitekeenez, hedadura hori sintetizatzeko ahaleginen araberakoa, aldi eta gai guztiak, gutxi-asko, presente egon daitezen saiatuz. Jakina, irizpide akademiko horretan ere balioak egongo dira, ezin baita, objektiboki?
|
|
|
Hau da, historiaren luze-zabal osoa ezin irakats daitekeenez, hedadura hori sintetizatzeko ahaleginen araberakoa, aldi eta gai guztiak, gutxi-asko, presente egon daitezen saiatuz. Jakina, irizpide akademiko horretan ere balioak egongo dira,
|
ezin baita
–objektiboki, erabaki garai bakoitzetik zer den garrantzitsuena.
|
|
|
izan du. Azken finean Euskal Herria, munduko beste hainbat toki bezala, bai itsasoz zein lurrez, auzoko zein urruneko herrialdeekin harremanetan egon izan da, eta euskal historia
|
ezin
uler daiteke lotura horiek aipatu gabe. Nolanahi ere, abiapuntua (ez helmuga) hiru osagai horiek (euskara, euskaldunak eta Euskal Herria) izan beharko dute.
|
|
|
Gaztelaniaz esaera da se ignora lo que se desprecia y se desprecia lo que se ignora, eta horri buelta emanez pentsa liteke ezagutzen dena estimatu egiten dela eta estimatzen dena ezagutzeko joera dagoela. Hortaz
|
ezin
uka euskal historia (eta berdin euskal geografia, literatura, ekonomia, zuzenbidea...) ikasteak atxikimendu bat eragin dezakeela historia horrek aztertzen dituen euskararekiko, euskaldun biztanleriarekiko eta Euskal Herriarekiko. Atxikimendu hori bultzatzea akaso euskal nazionalismoa sustatzearekin berdinduko dute batzuk, baina ez da hori nire ustea:
|
|
|
Langile behartuak, Tomas Sanchez Berrocalek 21 urte zituen hil zutenean27, baita Lino Etxeberria Larrain28 eta Nicasio Zaldain Jaimerena29 amaiurtarrek ere. Iruritan ere langile behartuen hilketa gehiago egon ziren, baina hilketa hauek, erregistroan ez dira agertzen, (seguruenik pertsona gehiago hilko zituzten baina
|
ezin da
jakin). Presoek bertako biztanleekin harremanak zituzten. Hauek, lan baldintza txarretan aritzen ziren, eta janari gutxi ematen zieten elikatzeko.
|
|
|
Liburu honetan, Ian-batailoiak osatzen zituzten preso errepublikar guztien zerrendak agertzen dira baina bakarrik Baztango udalerrian kokaturik zeudenak. Amaiurko herria Baztandik kanpo zegoenez garai honetan bertan zegoen Ian-batailoiaren preso kopurua
|
ezin dugu
jakin. Gainera 1967an Amaiur Baztanera sartu zenean, udalaren artxiboak lekuz aldatzean dokumentu asko galdu ziren.
|
|
|
Baserria zen lan bakarra. Baina jende asko
|
ezin zen
bizi baserriko lanetatik eta horregatik gazte anitzek kanpora joan behar izan zuen: Frantziara eta Amerikara batez ere.
|
|
|
Donostiako Loiola kuartelean,
|
ezin
erabakia izan zen nagusi lehenengo egunetan. Gainera populazioaren gehiengoa Errepublikarekiko leiala zen eta altxamenduari kontra egiteko prest zegoen.
|
|
|
Ez da oraindik argitu nork edo zein alderdiko kidek leherrarazi zuen monumentua, baina segur aski eskuindar talderen bat izan zen. Euskal nazionalistek ere,
|
ezin
gorde izan zuten euren atsekabea eta haserrea. Harrez gero, Amaiur abertzaleen biltoki eta askatasunaren ikur bihurtu zen.
|
|
|
Era honetako gerra egiteko zailtasunak egon daitezke. ...la, disziplina bat eta nukleo txikietan antolaturiko taldeak beharrezkoak dira; geografia garrantzitsua da gerrileroen arteko komunikazioa eta koordinazioa zail baititzake; hiriak dira azken betetzen dituzten guneak eta hemen aurkitzen dira normalean herrialdeko elementu nagusiak; etsaiek izuaren mehatxua erabil dezakete (tortura...) etab. Mota honetako borroketan bonba nuklearrak (jendea hiltzea)
|
ezin dira
gerra irabazteko mehatxu bezala erabili, ez delako zilegi etsaia errendiaraztea.
|
|
|
delakoan bortxaren logika aldakorrak aztertzen dira. Indarkeria tradizionalean, indar fisikoa erabiltzen zen beste metodo eraginkor batzuk aplika
|
ezin
zitezkeenean. Orain aldiz, (indarkeria sozialean hainbat forma aurki daitezke) indarkeria pribatua, operatiboa izan edo ez, zilegitu daiteke eta indarkeria publikoa era indiskriminatu batean erabiltzen da.
|
|
|
Gaur egungo gizartean ez dago indarkeria zuzenik, despertsonalizatua da, eta horrela zaila da bereizketak egitea. Indarkeria, araurik, mugarik gabe ari da gelditzen, eta printzipio moralik gabeko indarkeria, inork kontrola
|
ezin
dezakeena da. Hori da guztietan txarrena.
|
|
|
Auskalo ezinezkoa den mundua aldatzea eta gizakiok sortzen ditugun ekintza batzuk ekiditea, baina zaila bai behintzat. Gertaerak idazterakoan, irudiak transmititzean, ahoz kontatzean... dena izatea berez
|
ezin da
aldatu, kontatzeko era bai.
|
|
|
Ordura arte Alemaniako komunitate zientifikoari erakutsitako errespetu eta sinpatia, gaitzespen bihurtu zen atzerrian.
|
Ezin zuten
ulertu nolatan alemaniar zientzialariak begiak itxi zitzaketen jazotzen ari zenaren aurrean.
|
|
|
Uste hori aski zabaldua dago geure inguruan, ezezagutza handia baitago Israelgo estatuaren sorreraren inguruan. Badirudi Holokaustoak halako inmunitatea eman ziela juduei, eta orduz geroztik
|
ezin da
zalantzan jarri beren jokabidea. Ez dute kritikarik ametitzen, haiek baino jazarpen handiagorik ez duelako inork pairatu.
|
|
2005
|
|
|
Era berean, emakumeak gehiegi ikastea ere ez zen begi onez ikusten; izan ere, ikasi behar zituzten kontu bakarrak amatasunarekin lotuak zeudenak ziren. Emakumeen hezkuntza
|
ezin zen
gizonezkoen parekoa izan, hori arriskutsua izan zitekeela uste zuten. Lehen Hezkuntza jasotzearekin aski zen.
|
|
|
Emakumea dezentea izan behar zen, pudikoa, isila, gizonaren menpekoa eta zerbitzaria, eta bere lekua, etxe barruan zegoen, eta beste inon ez. Moral kristauaren arabera jantzi eta jokatu behar zuen, makina bat aldizkari, liburu eta eskuliburu egon zirelarik emakumearen portaera nolakoa izan behar zen eta nolakoa
|
ezin zen
izan argi utziz. Legalki, diskriminaturik aurkitzen zen, gizonaren azpitik, eta sexualitatearen alorrean, izugarrizko mugak jarri zitzaizkion, gizon eta emakumeen elkargune lekuen inguruan izugarrizko kontrola ezarri zelarik.
|
|
|
Frankismoaren testuinguruan emakumearen bizimodua nolakoa izan zen aztertzerakoan, Sección Femenina de Falange y de las JONSek betetako papera
|
ezin dugu
ahaztu. 1934an sortu zen erakunde hori, baina Francoren diktadura finkatu arte ez zuen benetako garrantzirik izan.
|
|
|
Testuinguru honetan,
|
ezin ditugu
aipatu gabe utzi frankismoaren eta faxismoaren kontra borrokatu zuten emakumeak. Oposizioarentzat urte latzak izan ziren eta borroka klandestinoa zaila eta arriskutsua izan zen.
|
|
|
Erregimenaren politika ekonomikoa berrikusi zenean, industriaren garapena finkatu zen lortu beharreko helburuetako bat bezala. Industriaren hedapena lortzeko bideetako bat langileen kopurua areagotzea zen, eta gizonezkoen laneskua mugara iritsi zenez,
|
ezin zen
gehiago areagotu, egin zitekeen gauza bakarra lan egiten zuten emakumeen kopurua areagotzea zen. Garapen Planak argi utzi zuen emakume langileen kopurua handitzeko beharra zegoela.
|
|
|
Emigrazioa ere
|
ezin dugu
aipatu gabe utzi. Izan ere, emakumearekiko zegoen jarrera aldatzerakoan eragina izan zuen emigrazio tasa altuak.
|
|
|
legea eta Pilar Primo de Rivera izan zen Gorteen aurrean beraien proposamena aurkezteko ardura bete zuena. SF kezkatua zegoen geroz eta emakume gehiagok etxetik kanpo lan egiten zutela ikusita, baina argi zutenez
|
ezin zela
joera hori atzera bota, emakumeak beraientzat egokiak ziren lanbideetara bideratzen saiatu ziren. Horrek ez du esan nahi SFk bere oinarriak traizionatu zituenik, Pilar Primo de Riverak Gorteetan emandako hitzaldian argi utzi zuen bezala:
|
|
|
Baina, muga batzuk zeuden: emakumeek administrazioan eta armadan
|
ezin zuten
parte hartu. Bestalde, gizon eta emakumeek lan berdinarengatik soldata berdina kobratzea eskatzen zen, sexu edo egoera zibilaren aldetik etor zitekeen diskriminazioa gaitzetsiz.
|
|
|
Baina, gizonak segitzen zuen emakumearen ordezkari legala izaten, eta bere baimena behar zuen ondorengo kasuetan: merkataritzan jarduteko, kargu bat onartzeko, kontratu bidez donazioak egiteko, donazioak onartzeko, behartutako ordainketak egiteko, ondasunak salerosteko, herentziak onartzeko edo ukatzeko, tutorea izateko, zerbitzuak kontratatzeko, etab. Gainera, senarrak mantentzen zuen patria potestatea eta 25 urtetik beherako emakumeak
|
ezin ziren
etxetik joan gurasoen baimenik gabe, ezkontzeko ez bazen. Beraz, lege honek ere ez zituen aurrerapauso gehiegi ekarri.
|
|
|
Edonola, esan beharra dago ondorengo dekretuen bidez, lorpenak egon zirela: emakumeak karrera judiziala ikasi ahal izan zuten, lan berdinarengatik soldata berdina kobratzen hasi ziren, ezkondutako emakumeak lan egiten segi zezakeen nahi bazuen edo bere kontratuari amaiera eman diru kopuru jakin bat ordainduz, haurdun zegoen emakumeak baja har zezakeen 1 -3 urte arteko iraupenarekin, aitak
|
ezin zituen
seme-alabak adopzioan eman amaren baimenik gabe, adinez nagusiak eta 25 urtetik beherakoak ziren emakumeek etxea utz zezaketen gurasoen baimenik gabe, senar-lizentzia desagertu zen, emakumeak ez zuen bere nazionalitatea galtzen ezkontzerakoan, merkataritzan jardun zitekeen, ez zuen senarraren baimenik behar ondasun eta herentziekin nahi zuena egiteko, etab.
|
|
|
Hala ere, 1975 urte bukaeran gizon eta emakume langileak ez ziren berdinak legearen aurrean; emakumea gizonaren azpitik mantentzen zuten lege batzuk bizirik zeuden. Adibidez, Franco hil zenean, emakumeak
|
ezin ziren
poliziako edo armadako kargu batzuetara aurkeztu eta lanbide askotan diskriminatorioak ziren klausula asko mantentzen ziren, batez ere, soldatei zegokionean.
|
|
|
SF, beste erakunde frankista asko bezala, erakunde nazi eta faxistak imitatzen saiatzen zen, baina bere berezitasunak izan zituen; kasu honetan, erlijioaren pisu itzela nabarmendu behar dugu. Bere helburu nagusia erregimenaren onarpena emakumeen artean lortzea izan zen, mekanismo ezberdinen bidez. XX. mendean, emakumeen esparru ezberdinetan eragina zuten, eta antolaketa faxistek
|
ezin zuten
hori ukatu. SF-k emakumeek gizonekiko menpekotasuna pozik onartzea lortu nahi izan zuen, etxekoandrearen eta haurren hezitzailearen papera oso garrantzitsua eta duina zela azpimarratuz.
|
|
|
|
Ezin ditugu
aipatu gabe utzi katedra ibiltariak, 1946tik martxan jarri zirenak. Irakasle taldeak (erizainak, medikuak, alderdiko partaideak, andereñoak, etab.) erremolke batzuekin herriz herri joaten ziren, hitzaldiak, aholkuak, ikastaroak, etab. emanez.
|
|
|
Era berean,
|
ezin dugu
ahaztu erregimenaren izaera autoritarioa bere horretan mantentzen zela, neurri pseudo-liberal batzuk onartu ziren arren, hala nola, Prentsa Legea (1966) edo Estatuaren Lege Organikoa (1966). Salbuespen egoeraren (1969) urteak eta ikasle intelektualen eta langileen kontra burututako errepresio latzaren urteak izan ziren.
|
|
|
Adibidez, denek España hitza modu batera edo bestera iberieraz idatzita aurkitzen dute, Zamanillo eta Bergua-ren kasuetan batez ere. Hala ere
|
ezin
esan daiteke proiektu politiko zehatzik dagoenik atzean, baina espainiar sektore bateko politikari eta egunkariak beraien liburuetaz bai baliatu dira104.
|
|
|
Honek guztiak erakusten du hizkuntza honek ez daukala zer ikusirik ez euskararekin ez eta iberierarekin, hizkuntza indoeuropar baten aurrean gaudela, zeltar familiakoa eta ez dela helenikoa. Beraz iberiera eta greziera ez daude ahaidetuta, eta grezieraren bidez iberierazko hitzei egokitutako esanahiak
|
ezin dira
onartu, erabili diren iturriak desegokiak direlako39.
|
|
|
Semantika konparatuaren metodo honekin emaitzak aldez aurretik zehaztuta daude, hizkuntzen arteko antzekotasun lexiko-semantikoak aipatutako hizkuntzen artean soilik aztertzen direlako. Bestalde metodo honekin autoreak
|
ezin du
ezer jakin egitura gramatikal eta sintaxiari buruz. Are gehiago egileak ez dauka arlo horietan inolako interesik45.
|
|
|
Beraz, metodo honetan oinarritutako euskara eta iberieraren arteko antzekotasunak
|
ezin dira
onartu zenbait arrazoiengatik: 1) Materialak ez daudelako hizkuntza edo hizkuntza-familien arabera antolatuta, lusitanierazko zeltiberiera, iberiera eta euskara nahastuta daude46; 2) Muta cum liquida egiturak euskarari zein iberierari arrotz egiten zaizkiolako; 3) euskaran latinezkoak diren maileguak ezin direlako iberierazko hitzekin harremanetan jarri, adib. ATHEGMURA (iber.), euskarazko kanpora hitzarekin parekatzen du, euskal forma latinezko campusetik datorrenean; 4) Hitz gehienak zientzi fikziozkoak direlako, ez baitira ez euskara ezta iberierazko hitzak, txarto transkribatuta daudelako:
|
|
|
Beraz, metodo honetan oinarritutako euskara eta iberieraren arteko antzekotasunak ezin dira onartu zenbait arrazoiengatik: 1) Materialak ez daudelako hizkuntza edo hizkuntza-familien arabera antolatuta, lusitanierazko zeltiberiera, iberiera eta euskara nahastuta daude46; 2) Muta cum liquida egiturak euskarari zein iberierari arrotz egiten zaizkiolako; 3) euskaran latinezkoak diren maileguak
|
ezin direlako
iberierazko hitzekin harremanetan jarri, adib. ATHEGMURA (iber.), euskarazko kanpora hitzarekin parekatzen du, euskal forma latinezko campusetik datorrenean; 4) Hitz gehienak zientzi fikziozkoak direlako, ez baitira ez euskara ezta iberierazko hitzak, txarto transkribatuta daudelako:
|
|
|
46 Adibidez, zeltiberiar teseretako kortika (Zamanillo-rentzat gortika dena) ez da euskal hitza eta
|
ezin da
euskararen bitartez ulertu, eta seguraski gainera ituna adierazteko erabiliko zen.
|
|
|
-Ez dago iberierarekin ahaidetuta (edo behintzat gaur gaurkoz
|
ezin da
frogatu eta Zamanillo-k berak ere ez du frogatu), fonetika aldetik antzekotasun batzuk baldin badituzte ere.
|
|
|
-Kolonizazio greziarraren garrantzi eskasa Iberiar Penintsularen osotasunean: kolonizazio greziarrak garrantzitsua izan bazen ere, hori Levante aldeko herrietan izan zen, eta
|
ezin
esan daiteke penintsula osoan hainbesteko garrantzirik izan zuenik, segur aski greziarrek eurek nahi izan ez zutelako. Maila ekonomikoan batez ere eragina izan zuen kolonizazioa izan zen, faktoriak horren adibidea dira.
|
|
|
12 Lan honetan ikuspegi sinple bat baino
|
ezin
eskain dezakegunez gai honi buruz gehiago jakiteko ikus: A. Tovar (1980) eta osatzeko J. Juaristi (1976, 1992, eta 1998) eta Caro Baroja (1988: 11 -27).
|
|
|
Orduan zergatik ez dituzte emaitza asegarriak ematen euskararekin egindako ahaidetasun saiakera guztiek? Oraingoz bien artean, fonetikako elementu komun batzuk eta onomastikako zenbait mailegu baino
|
ezin dira
aurkitu. Honetaz gain, Velaza-k zera dio,, la evidencia más clara de que el ibérico no es vasco antiguo reside en el hecho de que aquél no puede traducirse con el apoyo del vasco medieval y moderno?
|
|
|
Hala ere euskararekin
|
ezin du
dena argitu eta askotan beste hizkuntza batzuk ere erabili behar ditu: gaztelania, hizkuntza erromantzeak (portugesa, aragoiera, katalana) eta hizkuntza klasikoak.
|
|
|
Alonso-k adibidean proposatutako euskal esaldi telegrafikoa, inongo euskaldunek
|
ezin
uler dezake, egin duen delako euskal berrikuspena euskara ez delako (adibidez euskaraz, gandik deklinabide atzizkia esaldi hasieran ezin ager daiteke). Hemen jasotako testu adibidea 1992.ean Contrebia Belaiscan aurkitutako brontzearen esaldi bat da, beraz esaldia zeltiberieraz dago, eta gainera bi elementu zelta argi ditu:
|
|
|
Alonso-k adibidean proposatutako euskal esaldi telegrafikoa, inongo euskaldunek ezin uler dezake, egin duen delako euskal berrikuspena euskara ez delako (adibidez euskaraz, gandik deklinabide atzizkia esaldi hasieran
|
ezin
ager daiteke). Hemen jasotako testu adibidea 1992.ean Contrebia Belaiscan aurkitutako brontzearen esaldi bat da, beraz esaldia zeltiberieraz dago, eta gainera bi elementu zelta argi ditu:
|
|
|
Egileak metodo bat darabilela uste duen arren, aitortzen du horrekin
|
ezin duela
dena argitu86, baina bere siniste sakonei esker aurrera darraiela(, con un único bagaje seguro: mi confianza en la identidad entre lo ibérico y lo vasco?).
|
|
|
mi confianza en la identidad entre lo ibérico y lo vasco?). Alonso-rena
|
ezin
esan daiteke metodoa denik, metodo horrek beti emaitza berdina duelako: iberiera euskararen bitartez ulertu eta itzul daitekeela.
|
|
|
Beraz, metodorik ez darabilelako, iberieraren gramatika eta sintaxiari buruz
|
ezin
esan dezakeela ezer (itzultzeko gai den arren) eta atal honetan aipatu ditugun beste zenbait akatsengatik Alonso-ren iberiera euskararen bitartez ulertzeko saiakera ez zaigu proposamen sinesgarria iruditzen. Halaber etruskoa eta minoeraren deszifratzea are sinestezinagoa egiten zaigu, berriro ere erabilitako metodoa, iturri, eta beste, iberiera-euskararekin erabiltzen dituen berberak direlako.
|
|
|
IR, pueblo?, NAR, familia, antepasados?... eta berdin abeltzaintza, nekazaritza, komunikabide, kopuru eta kontzeptu gramatikal orokorrak. Azken atal honetan edozer sartzen da, sintaxi azalpenak ezik, adib. A, el (función de artículo postpuesto)?, baina artikulu determinantea akitanieraz ez dago dokumentaturik, eta oraingoz ematen du latinaren bitartez sartu zela euskaran, beraz A artikuluaren aztarnarik iberieran
|
ezin da
egon, euskarak ez zuen heinean. Atal bereko beste adibide batean egileak zera dio:
|
|
|
Bere ustez, euskal-etxea? sortzeko,. Euskal Herriaren eskubide-subjektutasuna, lurraldetasuna eta euskararen berreskurapena, dauden lekuan, zutabe hauek gabe
|
ezin da
euskal etxea eraiki eta?. Azken puntu bat azpimarratzeko, Iztuetak berak honela deritzo autodeterminazioari eta bere eskubidetasunari:
|
|
|
Azken puntu bat azpimarratzeko, Iztuetak berak honela deritzo autodeterminazioari eta bere eskubidetasunari: , hau eskubide demokratiko bat den aldetik, herri orori zor zaiona baita eta sistema demokratiko batek printzipioz
|
ezin
uka dezakeena?.
|
|
|
Zu zara beraz, zu, eta zu ez zarena, baina sentidu hirukoitzean:
|
ezin duzulako
, nahi ez duzulako eta proiektuan zaudelako. Orain hau aplikatu herri bati, herri baten identitateari, eta berdin gizatasunari, zer da gizakia zer da morala?
|
|
|
Mirande, Nietzche eta autore guzti hauekin dagoen problema da beren esplikazioen arabera, Europan daukagula historia moral bat Greziatik eta Israeldik datorrena, non lagun hurkoa maitatuko duzun. Klaro, lagun hurkoa maitatuko badut,
|
ezin dut
neure hankapean hartu eta niretzat lanean eduki eta esklabo bihurtu, orduan zer egiten dugu, egiten dugu demokrazia: denok anaiak gara, denok berdinak gara... eta guzti hori.
|
|
|
Itxaropena daukanak, bide demokratikoetatik aurrera atera litekeena egin behar duena da desitxaropendu horri, itxaropena sortu. Bestela
|
ezin da
aurrera joan. Orduan orain, eta nik lehenengo aldiz abertzaletasun klasikoari, PNVri edo, lehenengo aldiz ikusi diot Franco hil zenetik garbi bere alternatiba bat itxaropen alternatiba bat bezala aurrera ateratzeko asmoa.
|
|
|
boterearen aldetik harrokeria eta errespetu falta, eta gero instantzia moralak izan beharko luketenak, batez ere intelektualak eta moralak, erlijiosoak ikustea daudela boterearen alde. Ze klaro, orduan gelditzen zara, errebelatuta dagoena gelditzen da; orain arte zeukan moralarekin
|
ezin da
errebelatu, beraz beste moral baten bila hasten da. Eta horregatik joaten da edo marxismora edo Miranderengana ze bilatzen du beste moral bat.
|
|
|
eduki behar dute? Baina azkenean etortzen da momentu bat non badirudi kontra eta kito eta
|
ezin dugula
ezta bestearengan ezer positiborik ikusi ere eta itsutasun bat sortzen dela. Hori da polarizazioaren arriskua.
|
|
|
Orain bigarren kapitulua, nik laguna izan behar dut eta ez pretentsioa eduki horien maisua izatekoa. Ze intelektual bat ez dago maisua izateko baizik, hauek ekintzako jendea dira, hauek egin
|
ezin duten
gogoeta berak egiteko dago. Ze hauek egunero ekintzan daude eta ez daukate ez denborarik ez iturririk, ze gogoeta bat egiteko irakurri egin behar da, denbora eduki behar da, elkarrizketarako ere denbora eduki behar da?
|
|
|
Orduan, zu zara bazarena, hori memoria da, eta zu zara ez zarena: nahi ez duzulako,
|
ezin duzulako
edo oraindik proiektuan dagoelako. Zuk nahi duzu idazle bat izan eta orain ari zara lan egiten, ikasten, formatzen eta guzti hori, nahi duzu idazle bat izan, edo filosofo bat izan edo ekonomista bat izan.
|
|
|
Halaber aipatu izan da Herrani erronkak gustatzen zitzaizkiola, eta hortaz Gasteizko egoera erraza utziz Madrilen zortea probatzera joan zela49 Jakina, zuzendariari hain loturik zegoen aldizkaria, Herranen joan etorri petsonalen ondorioz ere ezar zitekeen Madrilen. Nolanahi ere, toki aldaketa Herranek bideratu bazuen,
|
ezin
esan gauza bera eduki aldaketaz. Aitzitik, Madrilen agerturiko aurkezpen prospektoak, jatorrizko xede berberak berresten zituen etapa berrirako:
|
|
|
Bereziki foru auzian. Baina kultur aldizkari batean
|
ezin
eskari politiko espliziturik agertu. Nolanahi ere noizik behin zeharka azaltzen zaizkigu.
|
|
|
Euskal nortasuna politikatik baino kulturatik defendatzea zegokion aldizkari honi. Eta horretan
|
ezin
esan Revista-k bere helburua guztiz bete zuenik. Gasteizko aldian Euskal Herriko kultur aldizkari izaera mantendu bazuen, Madrilen euskal kolaborazio faltagatik, kultur aldizkari gero eta orokorragoa bihurtuz joan zen.
|
|
|
Hori, aldizkariearen euskararekiko mugapen baten adierazle zen: RPE Gasteizko Ateneo erdalduneko buletina izanik,
|
ezin zuen
ezer euskara hutsez argitaratu, irakurle euskaldunak nahiko fikziozkoak baitziren. Edozein kasutan argi zegoen aldizkariak euskararekiko begirune jarrera zuela.
|
|
|
Erlijio kontuak alde batera utziz, gizateriari dagozkien auzi filosofikoak ere tratatu ziren aldizkarian. Anselmo Salvá-k, zibilizaziori buruzko bere oharretan, desarroilismoa kritikatzen zuen, baina ez tradizionalismotik, baizik egia bilatzen zuen ikuspegi ilustratu batetik, zeinak
|
ezin zuen
gogo onez jasan politikaren, elizaren eta orohar jendartearen utzikeria. Antonio Rodriguez-en bi saiakeratan, optimismo handiagoarekin, gizakien patua zen aztergai.
|
|
|
Hasteko Euskal Herriko harpidedunei dagozkien aipuak aztertuko ditugu. Gutxi dira eta euretatik datu askorik
|
ezin
atera daiteke. Hala ere badirudi Bizkaian eta Gipuzkoan, Araban bezala, RPEek irakurlego bat bereganatu izana erakusten dutela, bai probintzion hiriburuetan zein herri handisketan (Tolosa, Labastida, Gernika,...).
|