|
2003
|
|
|
2/ Gaztelako erregek/
|
zeukan
Bitoria/ tropaz inguraturik/ zana guztia;/ gipuztarrak, ikusiz/ galdutzen auzia/ nafarren erregea/ eta nagusia,/ zien Donostia/ ta Ondarribia/ eta probintzia/ Gaztelako erregeri/ eman guztia.
|
|
|
Bertso hauen tono didaktikoan argi ikusten da gipuzkoar herritarrek ezezagun zuten historia probintziala irakatsi nahi zitzaiela. Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra
|
zeukaten
, uneko egoera hobeto ulertu eta nola jokatu jakiteko. Muñagorriren bertsoen kasuan, Gipuzkoaren eskubide foralen jatorri historikoa azaldu nahi zen (ohiko historiografiaren araberakoa), hurrengo bertso batzuetan uneko erreibindikazioa ere Foruetara mugatu behar zela esateko.
|
|
|
Zeren, zergatik kezkatu euskaldunentzat idazteaz? Iztuetak argi zekusalako euskaldunak Gipuzkoako biztanleriaren gehiengo handia zirela, Gipuzkoaren oinordeko legitimoak, eta beraz ez zela bidezkoa haiek baztertzea eta beren historia jakinarazi gabe
|
edukitzea
. Lehen esan dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa beren historia ezagutarazi beharra zekusan.
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu: lehenean Estatu zentralak oraindik eratu gabe
|
zeukan
eskola nazionala (Moyano legearekin hasiko zuen 1857an), eta beraz ez zuen inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen bere eragin frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala edo ofiziosoa herritar ikasi ... Euskal historia eredu bat.
|
|
|
Antonio Zavalari esker (1997) bigarren gerra karlistako bertsoen corpus dokumentala bilduta eta prest
|
daukagu
ikertu ahal izateko.
|
|
|
Herritar euskaldunek ez
|
zeukaten
inolako kontzientzia historikorik. Ez antzinako historia tradizionalik oroitzen zuten (hori interesatzen zitzaion Humboldti), ez euskal historiografia idatziaren, kantabrismo edo historia probintzial kontuen?
|
|
|
Bertan erreferentzia historiko zehatzik egiten ez den arren, bai goraipatzen dela iraganeko euskaldun ideal bat, egungo herritarrei haren bidea eredu gisa erakusten zaiela: , gabiltzan beti zuzen/ ta sendo fedean/[...] Ez alean guk galdu/ erriko legea/ eta antxinatik dogun/ geure euskerea/ gogoan beti
|
euki
/ lenengotik ona/ sartu ez dala arrotzik/ aginetan ona.? 61 Bertso tradizionalista bat da, nolabaiteko ikasketadun bizkaitar batek egina, eta duda gabe Antzinako Erregimeneko historiografia apologetikoak sortutako euskaldun arketipoa jaso eta herritar apalei zabaldu nahi diena (euskalduna inoiz ez dutela arrotzek menperatu, euskara oso zaharra dela, etab).
|
|
|
Euskal Herria deituko zen lurraldearen gaineko eta bertako biztanleen inguruko berriak gehituz joan ziren Erdi Aroak aurrera egin ahala. Euskal Herriaren gaineko agiriok, dudarik gabe, balio historikoa
|
daukate
, eta historia ikertzeko iturri dira. Baina gure gaia ez da edonolako idazkien azterketa, baizik nolabaiteko izaera historiografikoa duten testuena (iragana oroitzekoa eta bereziki idatziz jasotzeko bokazioa duten haiena).
|
|
|
1369ko adibide bat
|
badaukagu
, Nafarroako erreginak bidalita Migel Elkartekoak eta Martin Perez Olorizekoak, gastuen zerrenda bat egin zuten (Anton, 1991), janariari buruzko erreferentziak aipatuz: sagarrak Gasteiz eta Agurainen, soilik, agertzen ziren aipaturik.
|
|
|
Honela, tresneria bariatuena eta ugariena txokolateroen eta konfiteroen artean ikusten da dokumentuetan (goi mailan zeuden, beraz, hiriari dagokionean) eta, jakina, ostatuetan (ofizioak bultzaturik). Txiroenek, sua ere lurrean egiten zuten tximiniarik ere ez
|
zeukatelako
.
|
|
|
Orokorki mende oso hartuta arte, tresneria arruntena osatua dago: pitxar, edateko ontzi, fuente eta trintxeroak eta platerren bat (zeramika baldarrezkoak, metalezkoak edo egurrezkoak) 21 Aberatsagoek eskuzapi eta luxuzko zerbitzua
|
zeukaten
aldi berean.
|
|
|
San Prudentzio zen patroitzat hartua zuten santua, elkarte debozional bat sortzeko, baimena 1765ean prokuradoreak eman zielarik txostenak ikusi ostean24 Hala ere, hermandade honek urtero sei hautagai aurkezten zizkion udaletxeari, hango justiziak bi aukeratzen zituelarik veedores edo ikuskatzaile lana betetzeko. Ikuskatzaile hauek elkarte honetan
|
zeukaten
jurisdikzioa bakarrik. Besteetan, bisitatu eta ikuskatu zezaketen produkzioa, baina multak ezarri gabe, hiriaren justiziak hartu behar baitzuen parte eta, beraz, erabaki; ondorioz, egin zezaketen gauza bakarra denuntzia jartzea zen.
|
|
|
Fortunen arabera ere, taldearen kopuruaz aparte, ikus daiteke taldearen garrantzia: Gehiena denda eta lonjan inbertiturik
|
zeukaten
7.370 eta 98.574 erreal tartean; eta gero etxeko gauza edo tresnerian: arropan batez ere:
|
|
|
Honela, artisauen artean aberatsenak ziren, denda
|
zeukatenak
P. Manzanos-ek zehazten duenez (Manzanos Arreal, 1995)?, eta 45.000 eta 280.000 erreal bitartean zeukaten fortuna bezala. Hor ere dakusagu haien garrantzia; batzuk, ondorioz, hiriko goi mailara iritsi ziren merkatari bihurtuz eta, beraz, maila ekonomiko berdintsuko taldeetara hurbilduz (merkatari handiak, nobleak ere baitziren, hiriko elitea osatuz, artisau eta a la menuda saltzen zutenen aurrean).
|
|
|
Honela, artisauen artean aberatsenak ziren, denda zeukatenak P. Manzanos-ek zehazten duenez (Manzanos Arreal, 1995)?, eta 45.000 eta 280.000 erreal bitartean
|
zeukaten
fortuna bezala. Hor ere dakusagu haien garrantzia; batzuk, ondorioz, hiriko goi mailara iritsi ziren merkatari bihurtuz eta, beraz, maila ekonomiko berdintsuko taldeetara hurbilduz (merkatari handiak, nobleak ere baitziren, hiriko elitea osatuz, artisau eta a la menuda saltzen zutenen aurrean).
|
|
|
Gozogileen ordenantzei buruz Diputatu Generalak 1765ean egindako oharretan32, agertzen zaigu Gozogileen hermandadeak (testuan «Hermanidad de confiteros» bezala datorrena), junta egin ondoren, eskatzen ziola prokuradore sindikoari, jalea kaxak, kontserbak eta intxaur alkortzatuak33 egiten zituzten gozogile ez ziren partikularrei bisitak egitea haien etxeetan kalitatea kontrolatzeko. Aurrez, dagoeneko, 1753.ean egina
|
zeukaten
eskakizuna, baina ukatu egin zitzaien.
|
|
|
34 1791koan besteak beste agertzen da nola udaletxean
|
zeukaten
udaletxean kalitateak eta neurriak finkatzen zituen zerrenda.
|
|
|
1747ko ordenantzak arduratzen ziren, fruitu desberdinen erabilera nahas ez zedin eta behar zen kantitatea baino gutxiagoko ontzien erabilpena egin ez zedin. Honela, Prokuradore generalak boterea
|
zeukan
, ontzien tamaina aztertzea eta zaintzea, batetik, eta, bestetik, kontserben fabrikazioaren konprobazioa bere gain hartuz. Era berean, prokuradore hark industrian parte hartzeko ahalmena zuen.
|
|
|
Arruntenak Talavera de la Reina koak izaten ziren eta, berriz, Alemania eta Holandatik luxuzkoak. Luxuzko produktuen artean Txinako portzelana
|
zeukaten
ere inoiz. Almibarrezko kontserbak Talaverako ontzietan eta lozazko eta beirazkoetan gordetzen ziren.
|
|
|
Meatate honi hobekuntzak egingo zizkioten XVIII. mendean: harria lurrean egon beharrean mahaian jarriz eta burdinezko errodilloa
|
edukiko
zuen.
|
|
|
Gremio nahiko itxia ziren eta konpetentziarik ez izaten saiatu ziren, eurek soilik produzituz gozoak; baina ez zuten lortu, beste zenbait herritar partikularrek ere produzitzen eta saltzen zituztenez jaleak eta abarrak. Ondorioz, istiluak izan zituzten, konfiteroek ekintza ekonomikoa kontrolatu nahi zutelako; baina, udaletxea bitarteko, partikularrek praktikan
|
zeukaten
eskubidea mantendu ahal izan zuten.
|
|
|
Gasteiz nahiko hiri txikia izanagatik, jarduera alimentarioetan populazioaren %11ak ziharduen, beraz, pentsa daiteke, bertarako produzitzen zenaz aparte, kanporako ere egingo zela. Gozoen elaborazioan egindako iruzurrak udal ordenantzetan aipatzeak ager dezake hirirako aktibitateak
|
zeukan
garrantzia.
|
|
|
Produktu exotiko hauek guztiak pixkanaka hedatu ziren Aro Berriko mendeetan Europan zehar; hasieran aberatsenek bitxikeria gisa kontsumituko zituzten, edo eta medikuntzan, botikarioek saltzen baitzituzten hasieran produktu hauek (aurrez ere jada, K.a. III. milakadan, sendagai gisa erabili nahi izan zen tea Shen Nung enperadorearen eskutik, adibidez). XVIII.ean dagoeneko gehiago hedatzen dira, modak garrantzi handia duelarik, luxuzko produktu gisa (hor frantziar moden eragina), eta Ilustrazioaren eta kulturaren hedapenarekin, bestalde, soziabilidaderako tresna bihurtu ziren eta tertulien lagungarri (adibidez, Lloyd' s
|
daukagu
, Edward Lloyd-ek 1687 Tower Streeten fundatu zuen Londongo lehen kafetegia, non negozio gizonak joaten ziren, eta azkenik munduko aseguru konpainia garrantzitsuena eta banku handi bat bihurtu zen). Kofradiek eta gremioek ere, anaitasunezko bazkariak egiten zituzten (ospakizunetan eta bileretan), garrantzitsuak, bereziki, taldeari kohesioa emateko; bazkari hauetan azkenburukoen presentzia oso nabarmena zelarik.
|
|
|
Txokolategileen ordenantzei buruz zerbait komentatu beharra
|
daukagu
: 1520 urtean Mexikotik Espainiara kakaoa eroan zuten.
|
|
|
Dokumentu honetan errege mahaiko sukaldarien kontratuan agertzen da, zer eman behar zieten jaten errege familiako kideei, eta haietako bakoitzari zehaztuta, gainera?, eta zenbat diru jasoko zuten zerbitzu hori egiteko eta egiteagatik. Horrela, zehaztuta agertzen zaizkigu nola haragiak
|
zeukan
garrantzi izugarria orduko errege erreginen eta haien familien dietan. Postreak ere garrantzi handia zuen, baina haragiz egindakoak ere ugariak ziren, eta haien gozoak eta pastelak:
|
|
|
Euskaldunen bizitzan presentzia nabaria
|
eduki
du: a) Umea jaiotzean janaldi bat ospatzen zen, gonbidatutako familia bakoitzak zenbait elikagai eroan behar zituen, eta, haien artean, txokolatea, bizkotxoak eta boladuak eramaten zituzten festara. b) Gabon gauean seme alabek gurasoei opariak ekartzen zizkieten:
|
|
|
Ogiaren erritua egiten zen: moztutako ogiaren lehen zatia hiru ardo tantekin busti ondoren Gabon Zahar gaura arte mahai azpian gordeta
|
edukitzen
zen. Afarietan mahai gainean jartzen zen, eta Gabon Zaharretan ateratzen zuten, eta familiartekoen artean banandu, jateari ekinez, familiakoek nahiz beraien animaliek amorrua izeneko gaixotasuna ez harrapatzeko.
|
|
|
Euskal Herrian erritu, ospakizun erlijoisoetan eta profanoetan ogiaren presentzia
|
eduki
dugu. Guri opilak edo piper opil moduan heldu zazkigu; esate baterako:
|
|
|
Etimologia aldetik, arazoak
|
eduki
ditugu. Xabier Kintanarentzat buñueloa da piper opila.
|
|
|
Hasieran ez zuten garrantzi handiegirik
|
edukiko
, gehienez azukrea zuringoarekin nahasita erabiliko ziren. XVI. mendean labe pribatuak zituztenek soilik (goi mailako sukaldeek eta konbentuek) judutar eta mairuen ohiturak jarraituz mazapanak etab. egiteko arrautzak erabiliko zituzten.
|
|
|
Egoera larri honen aurrean hiriko oligarkiak kezkatzen hasi ziren. Horrela pobreak kontrolatzeko legeak sortu ziren (lehenengo adibidea Ingalaterran
|
daukagu
), baina pobreei ez zieten laguntza handirik eman, baizik guztiz kontrakoa, pobreak giltzapetu zituzten eta oso gaizki tratatzen zituzten.
|
|
|
Gainera, haustura sor zezakeen taldea, hots, burgesia, merkataritzaren eta jarreren bidez elite noblearekin bat eginda zegoen. Ondorioz, ez
|
zeukan
sistemaren aurka aritzeko asmorik, gehienez ere, elitearen barnean sartzen saiatzen zen, hau da,, nobletzen?.
|
|
|
Baina mendearen bigarren erdialdean beherakada etorri zitzaion, baso mozketa eta egur ikatzaren garestitzeaz eta errusiar eta suediar burdinaren konpetentziaz. Orduan ere, merkatu kolonialaren monopolioa
|
zeukan bitartean
, ez zen porrota igarriko, XIX. mendearen, beraz, etorri zitzaiona.
|
|
|
Honela Arabako egoera erraz sar daiteke Europak eta Penintsulak
|
zeukan
testuinguruaren egoeraren barruan, jakina, bere izaera propioko ezaugarriak kontuan izanda.
|
|
|
Hala ere, XVI. mendean gozogintzak aldaketak jasan zituen, Kolonialismoak azukrearen hazkundea ekarri zuelako. Ondorioz, gozogintzako obradoreetan lan handiagoa
|
edukiko
zuten.
|
|
|
Afrikan aspaldidanik tribu arteko esklabutza zegoen (leinu etsaiak zirelako, zorren ondorioz, delitu txikiengatik edota tribu nagusiarentzat pertsona ezatseginak zirelako). Afrikako leinuetako nagusientzat esklaboak
|
edukitzea
luxua zen, eta gehienak esklaboak saltzeko prest ziren, arma, oihal, edariak... eskuratzeko. Beraz, hasieran leinu afrikarretako gatibuak hartzen zituzten baina amaieran leinu arteko gerlak sortarazten zituzten.
|
|
|
XVIII. mendearen bukaeran, milaka frantsesek Antilletan plantazioak zituzten eta horiei esker bizirauteko posibilitateak
|
zeuzkaten
. Azukre industriari esker Paris, La Rochelle eta Bordele industri gune garrantzitsuenak bihurtu ziren:
|
|
|
Teak hiru aldi
|
eduki
zituen:
|
|
|
Hasieran teontziak ez zuen garrantzi handirik
|
eduki
, geroago bai Ingalaterrako zeramika egileek teontzi txinatarrak eta kikarak imitatu zituztela eta. Horrela ingeles zeramika eta portzelana bultzakada bat jasango zuten.
|
|
|
Oaxaca-ko monjak izan ziren kolonietan kakaoz egindako edaria edateko ohitura hartuko zutenak, azukrea gehituaz. Arazoak
|
edukiko
zituzten Elizarekin, afrodisiakoa, bezala ikusia zegoelako.
|
|
|
Etiopian
|
zeukan
jatorria (Kafia izeneko eskualdean ziur asko). XVI. mendean turkiarrak ia Vienaraino heltzean, eta garaituak izan ondoren, europar kristuek jasotako harrapakinen artean, kafea lortu zuten.
|
|
|
Hau argi ikusten da, aipamen eskasak eta ez zehatzegiak egiten baitira testuetan (oso sakabanatuak normalean, informazio puntuala dagoelako); eta, askotan, daudenak antropologia edo etnografian oinarritzean, batzuetan zaila da muga kronologikoak zehaztea, eta zein garairi buruz ari zaizkizun hitz egiten jakitea (edo zein garairi dagokion informazio hori jakitea). Dena den, XIX. mendetik gehitu egiten da
|
daukagun
informazioa, eta, gainera, gaur egun irauten duten gozotegi famatua askoren sorrerarekin batera gertatu zen hori: Sosoaga (1868), Goya (1886), Hueto e hijos (±1808), Alberdi (1875)?
|
|
|
eta, aldi berean, produktu berri ugari: azukrea, kotoia, tabakoa, indigoa) eta Ekialde Urrunaz
|
zeukaten
merkataritzaren ondorioz (espezieak, tea, zeta, kotoizko oihal estanpatuak, indiana izenekoak?, portzelana, zetozen handik).
|
|
|
Bristol, Nantes, Liverpool, Bordele? portuek esklabo beltzen merkatuan
|
zeukaten
garrantzia ahaztu gabe,.
|
|
|
Hala ere, tokian tokiko erakunde hauek oso garrantzitsuak ziren, administratiboki autonomoak ziren eta. Probintziako bere Junta Generalak edo Batzar Nagusiak zituen, eta hauen buru ere Diputado Generala zen, baina udaletxeen gainean botere zentralak (Madrilek kasu honetan)
|
zeukan
eskumena eta kontrola. Batzarretan periodikoki biltzen zirenak prokuradoreak edo ahaldunak ziren.
|
|
|
Saileko kideek, bestetik, eragin nabarmena
|
eduki
dute Udako Euskal Unibertsitatearen bilakaeran, erakunde honen antolaketari eta garapenari dagokienean. Une desberdinetan Historia Saileko zenbait kidek lan handia egin dute UEUn nondik norakoak argitzeko orduan, bai 1980ko hamarkadetako eztabaidetan (Joseba Agirreazkuenagak bereziki), baita 1995ean egindako Kongresuan ere (Pruden Gartzia eta Iban Zaldua).
|
|
|
Une desberdinetan Historia Saileko zenbait kidek lan handia egin dute UEUn nondik norakoak argitzeko orduan, bai 1980ko hamarkadetako eztabaidetan (Joseba Agirreazkuenagak bereziki), baita 1995ean egindako Kongresuan ere (Pruden Gartzia eta Iban Zaldua). Ezin ahaztu, azkenik, UEUk
|
eduki
dituen zortzi zuzendarietatik bi, Manex Goihenetxe eta Mikel Aizpuru sail honetako kideak izan direla.
|
|
|
Honekin, kanpoko eraginak saihesteaz gain, ekoizpena kontrolatzea askoz errazagoa bihurtu zen. Komunikazio bideak ere kontrolatuak
|
edukitzean
, gainera, korronte honen aldeko jarrerak aurkeztu eta herriaren onurarako egokiak zirela konbentzitzea erraza izan zen.
|
|
2004
|
|
|
Lana egiteko aukeratu dugun gaia 1929ko Depresioa eta horrek argazkigintzan izan zuen eragina da. Gai hau aukeratzearen arrazoia AEBen historiari buruz
|
daukagun
zuloa pixka bat betetzeko asmoa izan da. Horrekin batera, gizarte kapitalista orok duen lotura eta oinarri hauskorraren erakusgarria ere badenez gai interesgarria iruditu zaigu.
|
|
|
Giza bilakaera; protoeuskaldun ereduzkoen sorreraren teoriak; paleolito, neolito eta metal aroko aztarna, ekonomia eta jendartea; eta euskararen sorreraren inguruko teoriak azaltzeko proposatzen da. Ez
|
daukat
atal honen inguruan kritikarik (garai hau nire espezialitatetik aski urrun geratzen da). Itxura ona du dagoen bezala, eta euskal subjektu historiografikoari dagokion euskara gaia esplizituki jasotzea laudagarria da.
|
|
|
4 atalak erromatar inperioaren krisitik Baskoniako dukerrira arteko aldia jasotzen du. Garai ilun horri buruz hain direnez urriak
|
dauzkagun
datu historikoak, nik 3 atalaren baitan jasoko 4 honetan ageri diren puntuak, Antzinate osoa atal bakarrean bilduz (erromatarren etorreratatik Antzinate Beranta deitu den horretaraino hedatuko litzatekeena). Ez baita bidezkoa oso datu gutxi eskaintzen dizkigun garai honi, hurrengo puntuan doan Erdi Aroko aldi askoz luzeago eta ezagunagoari adinako tartea eta atal bereizia ematea.
|
|
|
izendapena beste batekin ordezkatzen, espainiar historiografian sakon errotuta dagoen konbentzio deritzolako. Ez naiz sartuko espainiar historiografian, baina guk, euskaraz behintzat, ez
|
daukagu
gurea ez den tradizio bat zertan errespetatu, are gutxiago aski eztabaidagarria denean.
|
|
|
Kadizko Konstituzioari dagokionez, ez
|
daukat
ezer kritikatzeko hura (eta bere ondorioak Hego Euskal Herrian) azaltzearen inguruan. Baina, paraleloki ez legoke gaizki egitarauak Frantziako Konstituzioak (behintzat Iraultzako lehenak) aipatzea, Iparraldean eragin zuzena izan baitzuten (europar ikuspegitik espainiarrak baino garrantzitsuagoak izateaz gain).
|
|
|
Gura zein gura ez, Iparraldeko eta Hegoaldeko dinamikak, hondoz hondotik, Frantzian eta Espainian gertatzen denari lotuta egon dira. Horregatik, gure epeketak taiutzean, estatu bien dinamikak present
|
eduki
ditugu. Estatuekiko morrontza hau gainditzeko Euskal Herriko gertaerak testuinguru zabalagoan kokatzen
|
|
|
Munduan zehar nazioaren eraikuntzarako bidean tresna bat izan da herri bakoitzaren historia. Bide horretatik ibiltzeak bere arriskuak
|
dauzka
: borroka baten gune ideologikoa historia bihurtzea.
|
|
|
Eta zentzu horretan euskal subjektu historikoa lehenik zehatzago definitzeko saioa eskertuko nion (nik I.1 atalean proposatu dudan erako zerbaiten bere bertsioa), eta behin hori egindakoan planteatuko nuke Europakoa gehitzea. ...ek orpoz orpo segitzea (azken finean euskal historian, adibidez 1598an, zer gertatu zen kontatzeko ez da nahitanahiezkoa justu justu jakitea zeintzuk diren zure subjektuaren muga argiro zedarrituak, ziurrenik Euskal Herritik Parisko gertakarietara jauzi egin baituzu, eta handik Poloniara eta ondoren Nafarroa Beherera, etab. Baina horrek ez du kentzen abiapuntuan behintzat subjektua ondo definituta
|
edukitzeko
komenientzia).
|
|
|
Hola, DBHn munduko, Europako eta Euskal Herriko historia tarteka liteke; Batxilergoko lehen mailan munduko historia garaikidea batetik eta Euskal Herrikoa bestetik banako ikasgaietan eman (eta azken hau hautazkoa izanik Espainiakoa historia ere hautazko gisa eskain liteke); eta batxilergoko azken kurtsoan, ostera ere, euskal eta europar historia elkartuta azaldu. Aldaketa ofizial horiek etorri artean irakasleek eurek
|
badaukate
hein batez euskal historia egungo planetan txertatzen joateko aukera, ez agian egitarau osoak aldatuz baina bai parte batzuetan. Goihenetxek proposatzen duen programaren baitan, hainbat material historiko konkretu aurkezten da, ariketa eta gai konkretuak lantzeko aukera eskaintzen dutenak.
|
|
|
Normalean hezkuntzako egitarauan (edozein ikasgairen egitarauan) kontzeptuzko, prozedurazko eta jarrerazko edukiak bereizten dira. Kontzeptuak ikasi beharreko
|
eduki
edo datuei dagozkie, hots, historiako epealdi, ideia, gertaera eta pertsonaiak ikastea litzateke; Prozedurek ikasgai baten metodologiak, arloa lantzeko trebetasunak, eta funtsean ikasten ikasteko teknikak irakasten dituzte (dokumentu historiko bat nola iruzkindu eta analizatu, nola antolatu diagrama batean historiako datuak...); eta azkenik jarrerak ikasgai batek, arlo akademikotik kanpo,, bizitz... behar du:
|
|
|
Izan ere, aipatu denez, euskara estima liteke horregatik norberak bere burua frantses edo espainoltzat
|
edukiz
(izatez historian zehar eta oraintsura arte aski ohikoa izan da hori: Garibai, Larramendi, Garat anaiak, karlistak...), eta Euskal Herria uler liteke marko kultural gisa inplikazio politiko barik (Espainiak eta gaztelaniaz mintzo diren Hego Amerikako herrialdeek Hispanitate izeneko erkidego kulturala osa dezaketen bezala, horregatik denek estatu bakarrean biltzeko asmorik izan gabe).
|
|
|
Sekula egin behar ez dena egungo ikuspegiak historiaren emaitza, natural? gisa aurkeztea da, gure proiektu edo ideologiak iraganaren berme objektiboa
|
baleuka
bezala. Azken finean ustez, gure alde?
|
|
|
Zentzu horretan euskal ikuspegiak, bere hiru elementuekin, ez du inondik abiapuntu hertsirik markatzen: ikergai izan behar duen lurraldea, kontuan hartu beharreko giza komunitatea eta presente
|
eduki
beharreko hizkuntza seinalatzera mugatzen da, gainerakoan orientabide gehiago markatu gabe. Hortaz minimoekin definituriko euskal historia horren inguruan interpretazio eta irakurketa guztiak posible dira.
|
|
|
Hego Euskal Herrira mugatuz Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa artean, adibidez, iraganean antzekotasun eta harreman instituzional handixeagoak zeuden Nafarroa Garaiarekin baino, bai, baina hiru probintzien arteko lotura ez zen inondik egungoa bezain sendoa, eta halaber Nafarroa Garaiaren urrunketa beste probintziekiko sekula ez da egun bezain markatua izan. Beraz kontu
|
eduki
behar da, bestela oso erraz aditzera eman daiteke EAE eta Nafarroa egun bi autonomi erkidego badira sakoneko arrazoi historikoengatik dela, ene ustez, aurrekariak aurrekari, askoz gertukoagoa den espainiar Trantsizioa egin zen moduak finkatu zuenean ekidinezina ez zen bereizketa hori.
|
|
|
Zeren identitateak mugatu arren ikergaiaren esparrua, esparru hori aztertzean, ondo egiten bada, hain agertzen dira eduki desberdin asko (ekonomikoak, sozialak, kulturalak...) ezen azkenean beste mila daturen artean bat gehiago baino ez den izaten subjektu historikoarena. Hortaz, subjektu horren abiapuntuko balio argi aitortu eta mugatuz gero, ondoren azpitik sartzeko eta
|
eduki
akademikoetan inkontzienteki tartekatzeko arriskua saihestuko litzateke, bestelako edukietan lasai asko murgiltzea erraztuz.
|
|
|
Balioen gaia ebatzitzat emanik (nahiz, jakina, nirea proposamen soil bat den, diskutigarria guztiz), kontzeptu eta prozeduren auzia aipatu behar da. Hola, demagun, argi finkatzen dela historiaren inguruan landu beharreko balioen afera (bai euskal balioena zein bestelakoena), orduan kontzeptuzko
|
eduki
konkretu batzuk azaldu dira. Kontzeptuek, gorago esan denaren arabera, aurretiaz azaldutako konbentzioetan izan lukete abiapuntua, ondoren ahalik eta modurik aseptikoenean azaltzeko esparru horien baitan historian zehar jazo dena.
|
|
|
Azken aldion euskal curriculumaren gaia nahiko entzuten da. Curriculumak, hezkuntza arloan, errefererentzia egiten dio ikasketen ibilbidean zehar ikasleek bereganatu behar dituzten
|
eduki
, balio eta gaitasunei. Beraz, ikasketen mamia definitzen duen programa edo egitaraua litzateke curriculuma.
|
|
|
Gainera iraganeko gertaerak kontaezinak direnez, eta haiek utzita lekukoak ere hain direnez asko, ez da posible denak batera biltzea eta guztiaren berri ematea. Horregatik historialariek, iraganak utzitako arrasto ugarien artean, bilaketa eta aukeraketa bat egin beharra
|
daukate
; eta, ondoren, jasotako datuak modu ordenatu eta ulergarrian aurkeztu eta iruzkindu behar dituzte. Aurkezpen horretan, hain zuzen, datu sakabanatu eta beren artean lotura gabeak direnak, erlazionatu egin behar dira.
|
|
|
Eta esangura aldetik, luzaz, iberiar penintsula osoa adierazten zuen (Portugal barne), egun, konbentzioz, izen bereko estatuari aplikatzen zaion arren. Beraz, kasu honetan, Euskal Herria izenaren kasuan bezala, tradiziodun izen bat
|
daukagu
, nahiz ortografia eta adiera zehatza berriki finkatu.
|
|
|
edo, faltsuak? (hortaz, inoiz halakoak entzuten badira ere, ez
|
dauka
zentzurik Espainiaren historia euskal historiari kontrajartzeak, bata berezkoa bailitzan eta bestea gezurrezkoa), guztiak ere konbentzioak dira. Konbentzio zilegiak, erantsi behar da.
|
|
|
Batallón de Trabajadores N° 1, Regimiento de Fortificaciones N° 1 koa zenaren lehen aipamena erraterako, 1940ko apirilekoa da, Erratzun fortifikazio lanak egiten ari zirenekoa. 1942ko azaroan, batailoi beraren aipamena dago, baina kasu honetan kanpamendua Elizondon
|
zeukan
, Irurita Artesiaga errepide militarra eraikitzen ari baitzen25.Presoak gehien bat bizkaitarrak, gipuzkoarrak, asturiarrak eta kantabriarrak ziren, baina beste toki askotakoak ere bazeuden. Kanpamendu bakoitza, herri baten modukoa zen.
|
|
|
Bestalde presoei ez zieten uzten herrietara jaisten, eta askotan inguruko baserritarrekin trukeak egiten zituzten. Preso batzuk dirua
|
zeukatenez
, janaria ematea edo arropa garbitzea eskatzen zieten baserritarrei diru truk.Lan batailoiak errenplazu soldaduek zaintzen zituzten. Soldadu hauetako asko Baztangoak ziren eta zerbitzu militarra bertan betetzen zuten zaintza lanetan.
|
|
|
Hauetako batzuk, zerbitzu militarra egiteaz aspertzen zirenean, muga zeharkatu eta Frantziara ihes egiten zuten preso gisa. Agintari militarrek, batailoien agintea
|
zeukatenez
, bertako baserritarrak behartzen zituzten euren etxeetan hartzea, gela bat emanez. Zerbitzu honek intendencia zuen izena.
|
|
|
Aliatuek ez zieten asko lagundu, gainera, gutitan igorri zizkieten armak. Arma guti izan arren,
|
zeukatenarekin
moldatuz eta alemaniarrei kendutakoak gogoan hartuz, Espainian sartzeko prest zeuden. UNE ak 12.000 gerrillari bildu zituen Espainiar mugaren ondoan.
|
|
|
Bestalde Mikel Rodriguezek (2001) Bentarteatik 300 sartu zirela erraten du. Nire ustez, Chuecak errandakoak logika gehiago
|
dauka
, muga zeharkatzeko talde txikiagotan errazagoa delako.
|
|
|
Haritzeko gazteluan, Uztaritzen, Xabier Laborde komandanteak ihes sare txiki baten buruzagitza
|
zeukan
. Ezpeletan zuten etxeak bi sarrera zituen:
|
|
|
Gerrarekin batera, beharrezko produktuen eskasia etorri zen (olioa, irina, arraina...). Baserri asko zeudenez, auto askitasuna ziurtatuta
|
zeukaten
baserritar familiek. Baserri edo baratzerik ez zuten familiek, ordea, okerrago pasatu zuten, Elizondon bizi zirenek batez ere.
|
|
|
Lan honetan Baztango eremuan garai historiko batzuk ikertzeko asmoa
|
daukat
. Gerra Zibila eta Gerraoste garaiak, hain zuzen, Euskal Herriko historian oso gogorrak izan ziren:
|
|
|
Baztango harana, hamabost herrik osatzen dute eta bailarako hiriburua Elizondo da, merkataritza eta administrazioaren gunea. Baztanek udaletxe bakar bat
|
dauka
Elizondon eta beste herriek alkate juradoak dituzte herrien beharrak asetzeko. Sistema konplexua da, baina antolamendu mota hau aspalditik zetorren eta oraindik urte askoz iraungo duela dirudi.
|
|
|
Jauntxoak, alderdi honen inguruan zeuden elkarturik, nahiz hauteskundeetan beren aurpegirik ez erakutsi. Gerra hasi baino lehen Baztango karlistek ez
|
zeukaten
erreketeen patruila antolaturik. Era berean, altxamenduarekin azaldutako gazte falangistak, lehen karlista izanak zirela uste izatekoa da.
|
|
|
%81, 56a. Eskuindarrek irabazi zuten %81 lortuz eta gainontzekoek errepublikar sozialistei bozkatu zieten2 Lehenengo udal batzarrean eskuindarrek
|
zeukaten
boterea alderdi karlistaren ingurukoa zen.
|
|
|
Bi leku hauek kenduta, erraza izaten zen muga zeharkatzea. Goarnizio hauek zaintzen zituzten soldaduak oso kondizio txarretan zeudenez, gogo gutxi
|
zeukaten
. Gainera, soldadu askok ezkertiarrak izateagatik (desafectos al regimen) hiru urteko zerbitzua bete behar zuten zigor gisa.
|
|
|
Militarren eta guardia zibilen presentzia oso gogorra zen eta noiznahi sortzen ziren istiluak soldaduak mozkortzen zirelako eta herritarrei lapurtzen edo zerbait errekisatzen zietelako (abereak, irina...) 33 Militarrek beste arazo batzuk ere sortu zituzten leku publikoak apurtuz, zikinduz eta okupatuz34 Gainera, militarrek, bereziki kanpokoak zirenek, oso jarrera txarra
|
zeukaten
. Adibidez, Baztandar neskengatik lehia bizia egoten zen bertakoen eta kanpokoen artean.
|
|
|
Greba espontaneoki hedatu zen eta hau izango litzateke iraultzarako aukerak sortu zituena. Baina mugimenduak ez
|
zeukan
helburu politikorik (nahiz eta hizkera politiko bat erabili). Are gehiago:
|
|
|
Are gehiago: ez
|
zeukan
helburu zehatzik ere. Etsaia, sistema bera zen.
|
|
|
Historia ikastean, egitura politikoak eta ekonomikoak hartzen dira kontuan batik bat, lantzen den garaiko gizartearen ezaugarri nagusiak eta lehen mailako pertsonaiak. Ezaugarri hauek garrantzitsuak dira dudarik gabe, ezinbestekoak, oinarrizkoak, baina, lantzen ez den beste historiaren zatiak ere
|
badauka
bere esangura, eta, Eric Hobsbawm ek, liburu honekin, alderdi horri buruzko informazioa ematea du helburu. Neurri handi batean lortu du.
|
|
|
–Hirugarren Munduko? herrialdeek Europan garatutako nazio kontzeptua eta metropoliek
|
zeuzkaten
garapen ekonomiko eta ongizate mailak lortu nahi zituzten (Gerra Hotzaren garaian bi bloke nagusitu ziren, bi mundu zeuden: edo AEB ren aldekoa zinen edota SESB en aldekoa.
|
|
|
Hein handi batean poltsikoak beterik izateak, zeri heldu izateak mugitzen du mundua, eta zeintzuk dira Amerikako Estatu Batuen zutabeak? AEB k aurrezten duena baino gehigo gastatzen du eta norbaitek hutsune hori finantzatu beharra
|
dauka
, bestela,, mundua gelditu, egingo litzateke.
|
|
|
Eta Europari buruz? Batasun politiko bat
|
edukitzea
baino batasun ekonomiko bat izateari lehentasuna emanez, herrialde askorentzat bertako ongizate maila, eredu erakargarria da oraindik. Alemania eta Frantzia nagusitzen dabiltza, Espainia edota Italia bezalako herrialdeen kaltetan.
|
|
|
Erlijioa komunean
|
eduki arren
, judu guztiek ez zuten berdin jokatu, eta halaxe frogatzen du Stern ek Einstein eta Haber adibidetzat harturik. Lehenengoak sozialistatzat zuen bere burua, giza legearen aldekotzat.
|
|
|
Potentzia handia izan zitekeen, baina, horretarako, bere seme alabak errespetatu behar zituen, eta hain berezkoa zuen kultura militarra alde batera utzi. Haber ek, ordea, akatsak
|
edukita
ere, gurasoen maitasuna merezi duen semea kontsideratzen zuen Alemania, eta jarrera permisiboegia erakutsi zuen. Hau da, aberriak zer eskatu, horixe eskaintzen zion, ondo ala gaizki zegoen aztertu barik.
|
|
2005
|
|
|
Beste aldetik, frankismoarentzat ideala zen emakume eredua zegoen, edozeren gainetik ama eta emazte zena, eta sexua soilik ugalketaren testuinguruan ulertzen zuena, tamalez, sexua seme alabak mundura ekartzeko bide bakarra baitzen. Testuinguru horretan, ahalik eta seme alaba gehien
|
edukitzea
hobesten zen eta ugalketa helburu hori betetzen ez zuten familiak begi txarrez ikusten zituen erregimenak. Batez ere, seme edo alaba bakarreko familiak kritikatzen ziren.
|
|
|
1938ko martxoaren 9ko Lanaren Foruaren(, librar a la mujer casada del taller y de la fábrica?) eta 1945eko uztailaren 17ko Espainiarren Foruaren(, la familia tiene derechos y deberes anteriores y superiores a toda ley humana positiva?) artean, Francoren erregimenak seme alaba gehiago
|
edukitzea
bultzatzeko eta emakumeek etxetik kanpo lan egitea ekiditeko 30 neurri juridiko inguru hartu zituen. Horietako batzuk finantza neurriak izan ziren, eta beste batzuk, neurri errepresiboak.
|
|
|
Ezkon aurreko harremanak erabat debekatuak zeuden eta ezkon ostekoak ere, oso mugatuak zeuden. Sexua seme alabak
|
edukitzeko
bidea zen, eta besterik ez, ez plazerik, ez pasiorik, ezta desiorik ere. Izan ere, ama izatea zen emakumearen funtzio nagusia, emazte ona, zerbitzaria eta umila, izatearekin batera.
|
|
|
Autoreak testua itzultzea lortu zuen eta La ofrenda de los pueblos izena ematen zion, hain zuzen ere (bere ustez) hainbat herrik emankortasunaren jainkosa bati egindako eskaintza bat zelako53 Baina nondik sortzen du interpretazio hori? Toponimia aurrelatindarra aztertzeko milaka toponimo bilduta
|
eduki
eta gero, batzuk Serreta d' Alcoi-ko idazkian jasota zetozen hitzekin antzekotasun nabariegiak zituztela ohartu zen, adib. beruneko BAGAROK, eta Bacarot toponimoa. –Si los signos se asociaban, pues, a una referente geográfico y este podía ser identificado, sabríamos a través del referente, el significado del signo?
|
|
|
Adib. erliebe geografikoari dagokion KAN morfematik(=, mendia?) etorriko litzateke Campellus, hau da, KAN/ BE/ LAU iberierazko formatik eratorrita eta ez latinezko campellusetik. Beraz logikari jarraiki, zera esateko aukera
|
dauka
: –En cuanto a la penetración de este morfema en las lenguas romances debería ahondarse en el posible préstamo del ibérico al latín campus, como hipótesis de trabajo verosímil?
|
|
|
Gure ustez itzulpen honek ez du logikarik, emakumeak baziren josketa egiten zutenak eta belaunaldiz belaunaldi amak alabari irakasten bazion, zertarako idatzi orduan? Gainera euskarri ezberdinetan iberieraz idatzitakoak izaera merkatala, juridikoa edo pertsonala
|
eduki
dezakete, baina oraingoz artes y oficios delakoaren aztarna idatzirik ez da aurkitu, batetik arlo horretan ahozko hezkuntza izango zelako, eta bestetik pentsatzekoa delako iberiar guztiak alfabetatuta ez zeudela, are gutxiago, emakumeak, hain zuzen ere josten zutenak.
|
|
|
190). Honen aurrean Untermann
|
daukagu
. Berak elementu biak autonomoak diren pertsona izentzat (NNP) 62 hartzen ditu (Untermann, 1987:
|
|
|
Bere metodoak, lingüística referencial delakoa, jada frogatu dugunez, ez du baliorik, hitzak arbitrarioki banatzen dituelako, aldez aurretik jakinik zatikiek ezinbestekoa dutela euskal hitzen antza
|
edukitzea
; bere oinarria toponimia da eta emaitzen falsadore bakarrak artzainak. Toponimia bakarrik erabiltzea hizkuntza baten ikerkuntzarako arazo bat da.
|
|
|
93). Noski, euskararik ez badaki eta iberiera ez bada gehiegi ezagutzen, nolako fidagarritasunik
|
eduki
dezake. Gainera logikoena izango zen iberierazko inskripzioen esanahia jatorrizko bertsioan eskaintzea, hau da, euskaraz.
|
|
|
Obra honen egiturari buruz ezer gutxi esan daiteke ez
|
baitauka
. Dena den bereizten da lehenengo partea, zeinetan Azaila ko elebidunari dagozkionak aztertzen baitiren (3 orrialdeak), eta bigarren zatia, obraren muina, non denetarik dagoen (31 orrialdeak), eta azkenekoa, gehigarri modukoak; gezurrezko testua bat bere alfabetoa erabiltzeko, Fatás irakaslearen eskutitza, eta iberieratik erdararako hiztegia.
|
|
|
III. Gainera Gomez Moreno-k bere lanerako hainbat material erabili zituen bitartean, txanpon elebidunak, Askoli ko Brontzean agertutako pertsona izenak eta Alcoi-ko beruna,... Bergua k, Azaila ko ustezko elebiduneko bi hitzekin nahikoa
|
dauka
signarioaren sistema osoa zein den ebazteko.
|