|
2004
|
|
|
Abiapuntua eta helburua harturik, zera dakusagu: haren bizitza laburrean, hamar urteren buruan euskararekiko
|
bi
aldi nabarmen bereizten direla eta, gutxi gora behera zer nolako bilakaera izan zuen adierazten saiatuko naiz: lehena 1893ko adierazpenetan kokatzen dugu eta bigarrena 190lean.
|
|
|
Horregatik, nire ustez, Konbentzioko 1793 giroan burutuak edo eta Napoleonen aurkako gerratean() pentsatuak izan zirela, uste dut. Gerra
|
bietako
esperientzia laburbildu egiten du eta iraultza/ kontrairualtzaren dinamikan kokatzen da gai nagusia.
|
|
|
«... la lengua como lazo de unión euskeriana, si
|
bien
en rigor no pasa de ser un auxiliar del verdadero lazo de unión, a saber, el patriotismo, el amor a las doctrinas patrias. La lengua es, en efecto, mucho más importante que la Poesía(...) Euskeria pudo sostenerse, y se sostuvo independiente e integérrima sin Literatura alguna; no se sostiene así en estos tiempos de irrupción erdérica.
|
|
|
Euskaldun Batzokija elkarte izatetik, eraginezko mugimendua bihurtzeko, alderdia sortu zuen eta hauteskundeen plaza publikora igarotzea erabaki zuen. Giro horretan,
|
bi
esperientzia azpimarratu nahi nituzke: alde batetik, bere mundu idealetik errealitate sozialaren benetako arragoan sartu zen eta beraz bestelako munduan ezagutu zituen.
|
|
|
esa lengua que hablas, pueblo vasco, ese euzkera desaparece contigo; no importa, porque como tú debe desaparecer; apresúrate a darle muerte y enterrarle con hora y habla en español... Quienquiera que conociera el carácter del señor Unamuno, compredia perfectamente que su desfogue no merecia la pena de ser contestado ni de provocar protesta alguna.... lo contrario de lo que entonces dijo pudo muy
|
bien
decirlo al día siguiente seguramente lo ha dicho en alguna ocasión y es probable lo vuelva aún a decir> >.
|
|
|
Zerrenda berean ere, Aranaren
|
bi
garaikide ospetsuak, Azkue honi Orixek Arana kuku esango dio, Aranaren aurkakotasuna islatzeko (6) eta Agirre, iritzi desberdinekoak eta osterantzeko euskalgintzaren zuzendariak. Hiruon elkargune, Euskaltzaindiako etxe hau berau, eta etxe honen Euskera agerkariaren lehen zenbakiak, aurrerago esan legez, artez ikertuz gero.
|
|
|
(9)
|
Bion arteko
ezaugarriak ederki asmatu ditu PAGOLAk Neologismos en la obra de Sabi
|
|
|
Jon Mirandek hasieran Sabinoren hizkuntzaren kutsu zerbait eduki zuen gero lapurtar klasikoaren bidez euskara baturantz iritxi. Sekulan ez nuen garbizale trinko idatz bide hori jarraitu nahi izan eta horretaz
|
bi
lagunekin eztabaidak izan nituen.
|
|
|
Honela Euzko Gogoan sabinista amorratu bakan batzuek izparrizaleek jarraitu bazuten hala nola Jemeindar Zeferin, gehienek gipuzkera osotuan, aldiz Eganen K. Mitxelenaren zuzendaritzapean eta haren eredua jarraikiz pixkanaka gipuzkera osotua, benetan beste euskalkiez osatzen hasi zen. Mirande eta
|
biok
gure gipuzkera osotuan «h» ak sartzen hasi ginen.
|
|
|
XX. mendean sartuko ginateke euskararen normalizazioa ren bidean. Eta eginkizun honetan, jadanik mendearen goiznabarretik hasita,
|
bi
joera nagusitu izan dira: bata aprioristikoa, eta bestea zientifikoa.
|
|
|
dira
|
biak
, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere.
|
|
|
Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste
|
bietan
, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Musí ka hori oso ezaguna da, egun asko saltzen dena klase politikoan eta ez gutxi literatura akademikoan. Zalantzarik ez entzungarria ere badela, maila teoriko an kultura eta politika
|
bi
esparru automo diren neurrian. Abertzale izan beha rrik ez dago euskaltzale izateko.
|
|
|
Eta sako nean, oinarritzat erreferentzia genetikoa hartzen bada, klimak eragindako pig mentazio desberdintasuna at utzita, egiaztatzen da arrazen arteko beste desber dintasun guztiak kuantitatiboak direla. Praktikan ez baitira sekula aurkitzen gene bateko
|
bi
tipo erabat desberdinak direnak arraza desberdinetan. Beraz, arestian aipatutako egileak ateratzen duen ondorioa da, desberdinak bagarela, bai, baina azalez bakarrik, gorputzaren kolorean, alegia:
|
|
|
(274) Cavalli Sforzaren mapa genetikoan beltzez markatuta dator euskal gune hori, alboan azalpen hipotetiko hau duela: < < En este caso el área dibujada en negro no es el origen de una ex pansión(...), sino que más
|
bien
indica las poblaciones preneolíticas residuales que no fueron com pletamente absorbidas por los neolíticos llegados del este> > (Ibid., 175.or.).
|
|
|
Baita J.M. Barandiaran antropologoak ere «euskal gizakia» deitu ohi zaionaren jatorriaz jardutean, zei naren eboluzio abiapuntua 7.000 urte inguruan finkatzen baitu (277). Honekin adierazi nahi duguna da, bat, arrazaren kontzeptua Sabino Aranaren garaian, eta oraindik geroago ere, diskurtso zientifikoan erabiltzen zen ohiko terminoa zela, eta
|
bi
, lan honen hasieran esan bezala, komunitate etnikoaren edo nazio aren edukia eman ziola Sabinok arrazari.
|
|
|
Lino Akesolok esana da Aranak alderdi
|
bi
dituela, euskararen aztertzai learena bata eta eragilearena bestea: «Asko izan da alderdi biotan berak egi ña; baiña bigarrenean, euskerari emon eutsan bultzadaren aldetik, Aranak ez dauala bardiñik izan esanaz ez dogu, ez, alaz ez danik esango.
|
|
|
Lino Akesolok esana da Aranak alderdi bi dituela, euskararen aztertzai learena bata eta eragilearena bestea: «Asko izan da alderdi
|
biotan
berak egi ña; baiña bigarrenean, euskerari emon eutsan bultzadaren aldetik, Aranak ez dauala bardiñik izan esanaz ez dogu, ez, alaz ez danik esango. Arrezkero Eus kal Bizkundeak Aranari zor deutso geien geien.
|
|
|
arraza, hizkuntza, gobemua eta legeak, izaera eta ohiturak, eta nortasun historikoa (13). Azken batean,
|
bi
Jan horiek osagarriak dira.
|
|
|
Bizkaitarren etsaiak zein diren ere garbi asko zehazten du. «Ellos y no sotros» artikuluan dakarrenez, euskal politika
|
bi
bandotan zatituta aurkitzen da: batean «besteak» daude, etsai españolistak, alegia, eta bestean «gutarrak», bizkaitarrak edo nazionalistak, hots, «los que queremos para nuestra Patria la perfecta realización de su derecho político, y tanto como a ella amamos, odi amos a sus opresores» (18).
|
|
|
(15) < < Es
|
bien
sabido que el origen de la raza euskeriana desconócese hasta hoy por com
|
|
|
tua aurkitzen da, zibilean bezala elizakoan, soziopolitiko eta ekonomikoan be zala administraziokoan, eta bereziki familietan (20). Garaiko datu estatistiko en arabera, Bilbaoko hiritaren artean euskaldunak halako
|
bi
dira abizena es painola dutenak, 3.537 erdaldun 1.724 euskaldunen aurkez (21). Orobat, eskola nazionaletako maisu maistrak gero eta gehiago dira Bizkaian, 1894ko datu estastitikoen arabera, euskal abizenekoak 154 eta erdal abizenekoak, al diz, 129 Baina euskal abizenekoen kopuru hori oraindik areago murriztu be har da, baldin kontuan hartzen bada, horietako batzuek, Espainian jaiotakoak izaki, Euskal Herria mespresatu egiten dutela, euskara ez dakitela, edo, jakin da ere, gorrotoa diotela:
|
|
|
Esandako arrazoi hauengatik guztiengatik, euskal gizarteak bizi duen ustel keriaren ondorioz, euskal arrazaren garbitasuna arriskuan dagoela iruditzen bai tzaio, haren defentsarako, neurri jakin batzuk hartzea proposatzen du, inmigratu entzat murriztaile izango direnak, horien artean bat, beti ere Euskadi independente hipotetiko batean, atzerritarrei sarrera debekatzea (27), eta
|
bi
, bertan kokatuak daudenak atzerritar gisa hartuak izatea, hots, gizarte bizitzan isolatuak edukitzea (28). Maketoen inbasioari gain hartzeko aterabide bakarra, erabateko isolamen duarena da (29).
|
|
|
Halakotzat zeukan Luis Eleizaldek ere, horri buruz honako hau idatzi baitzu en 1906an: «A
|
bien
que se sentirían molestados si se les supusiera ignorantes de que ha existido un Cervantes y que ese tal ha compuesto un Quijote; pues cierto es que para el Euskera vale más un Arana Goiri que cien Cervan tes, y valen más las Lecciones de Ortografía que diez mil Quijotes» (50)
|
|
|
Azkuerekin ari dela, hain zuzen, Aranak bere hitzaurrean dioenez, bere li buru honetan proposatzen duen sistema grafikoa ez bide du inork ezeztatu ez metodoaren ez logikaren aldetik (55). Azkuek
|
bi
aukera paregabe izan zituen horretarako, baina ez zuen egin. Hasteko, Aldundiaren Katedran hiru urtez la nean aritu ondoren, horko maisutza lanaren emaitza gisa 1891n argitaratutako
|
|
|
Hain anarkia handia aurkitzen den ortografiaren gainean, ordea, ez dira irizkideak. Kanpionek bere sistema grafikoa ondoko
|
bi
printzipio hauetan oinarritzen du, Abandokoak ondoko formula honetan labur biltzen duena: «no dar a un solo sonido dos signos diferentes y rechazar los caracteres mudos» (66).
|
|
|
Horrela jokatzean, ez bide zituela behar bezala bereizi ortografía eta fonetika kritikatu izan zaio oraindik orain (72). Arazoa ez datza hainbeste
|
bi
alor horiek ez zituela zinez bereizten jakin izan azpima rratzean, alderdi hau garrantzitsua den arren, harentzat ahozko euskara idatziz koa baino lehenagokoa izan zela nabarmentzean baizik (73).
|
|
|
Sabino Aranak aipatutako eranskin horretan euskal alfabetoaren berrikuntza rako hobesten dituen formak, x, tx eta r dira, azken hau gainean tilet bat duela, gaurko bikoiztuaren ordez. Lehenengoak beste lauek darabiltzaten eh, s, s eta z (azken
|
bi
hauek gainean marra daramatenak) ordezkatzen ditu; bigarrenak, eh, z,
|
|
|
Etimologías Euskéricas (1887) da Aranak euskararen gainean idatzitako lehen lana. Egileak berak esaten duen bezala,
|
bi
artikulu dira saio hau osa tzen dutenak, Gramática Elemental del Euskera Bizkaino deituaren sarrera gi sa eginak, hogei urte zituela (74). Hor Vasco, España, Huesca, Hispali, Bil bao eta Villaro izenen jatorriaz dihardu.
|
|
|
Handik hiru urtera Tratado Etimológico de los Apellidos Euskéricos (1895) argitara tuko du, eta hemen, bai, bide berriak urratuko ditu. Bera baino lehen
|
bi
Jan bakarrik zeuden argitaratuak gai honen inguruan. Bata Josef Francisco de Iri goyen en Colección Alfabética de los Apellidos Bascongados con sus Signi ficados da, 1.609 abizenen zerrenda zekarrena, eta bestea Augusto Federiko Pott ek alemanieraz 1875ean idatzi eta gaztelaniara Eliano Ugarte-k 1887an itzulitako Sobre los Apellidos Bascongados liburuxka, azken hau, 43 orrialde besterik ez dituen arren, lehenengoa baino askoz ere hobea zena.
|
|
|
Lehena sakelan eramateko eta bigarrena horrnan jarrita edukitzeko eginak zituen.
|
Biak
genituen, Aranaren ustez, Bizkaian argitaratzen ziren le henak. Julio Urkijok (82), ordea, lehenagoko beste baten berri ematen du, zei na baita Josef Gorosabelek 1859an argitaratutako Eusquerasco Pronosticua milla ta zorcireun ta iruco gueriraco Vizcaraco, Guipuzcoaraco ta Aravaraco izenekoa, 32 orrialdekoa, Bilbaon Delmasen moldiztegian 1859an argitaratua.
|
|
|
Ez zuen hala egin nahi izan bere alderdi jeltzaleari zerion katolikotasun izaeragatik. Horregatik, zuzeneko itzulpenen bidea utzi eta, santuen izendegiko erdal izenak oinarrizko euskal lege fonetikoetara moldatzeko erabakia hartu zuen, irizpidetzat ondoko
|
bi
arau hauek hartuz: a) izenak bere jatorrizko hiz kuntzan duen forma edo itxura hartu eta honi euskal fonetikari dagozkion le.
|
|
|
Erdal izen hauek aski errotuak baitzeuden, beldur zen Arana bere proposamenaren arrakataz. Baina berrikuntza honi beharrezkoa deritzonez, argitara ematen di tu egutegi
|
biak
.
|
|
|
Eta, aldi berean, parada horretaz baliatzen da egile ho rietako bakoitzaren literatur ikuspegia zorrozki kritikatzeko (92). Horretarako
|
bi
irizpide erabiltzen ditu, hots: politikoa hau bereziki eta literarioa.
|
|
|
politikoa hau bereziki eta literarioa. Politi karen aldetik begiratuta,
|
biak
dira fueristak, biak atzerrikoak, nahiz alderdi desberdinekoak diren (93). Irizpide soilki literarioaren arabera bakarrik des berdintzen dira, zeren Kanpionentzat, Elizondoko lehen Lore Jokoetan Arre se Beitia sari irabazlearekin gertatu bezala, poesía euskaldunak elkartzeko bi de eragingarria euskaldunen baitan kontzientzia politikoa sortzeko bide
|
|
|
politikoa hau bereziki eta literarioa. Politi karen aldetik begiratuta, biak dira fueristak,
|
biak
atzerrikoak, nahiz alderdi desberdinekoak diren (93). Irizpide soilki literarioaren arabera bakarrik des berdintzen dira, zeren Kanpionentzat, Elizondoko lehen Lore Jokoetan Arre se Beitia sari irabazlearekin gertatu bezala, poesía euskaldunak elkartzeko bi de eragingarria euskaldunen baitan kontzientzia politikoa sortzeko bide
|
|
|
¡ Cantad, cantad cuanto que ráis, con sujeción a los inmutables principios de lo bello, y en la lengua que os enseñaron vues tras madres! > >(! bid., 81.or.). Sabino Arana
|
bi
hauei erantzutera dator berean eta, bidenabar, poesiari buruzko bere ideiak jaulkitzen ditu.
|
|
|
bikaina, alegia den bitartean, Arzakentzat poesiak ez baitu gizateria eta Jain koa beste aberririk, honentzat berez baita ederra, gizakiarentzat askatasun bi de. Aranaren ustez, ordea,
|
biek
gehiegizko garrantzia ematen diote poesiari. Aranak bazekien literaturak kasu honetan poesiak Euskal Herriko tradizio fueristan bere garrantzia izan zuela herri kontzientziaren garapenean, Iparral deko zein Hegoaldeko Lore Jokoak hurbiletik ezagutzen zituelako; baina be re baitan konbikzio abertzalea elementu politikoa euskaltzalearen elemen tu kulturalaren gainetik ezarria zeukanez gero, literaturari orokorrean ez bide zion ematen haiek ematen zioten adinako garrantzia.
|
|
|
Kanpionek ez dio erantzuten, baina ondo gogoan izango ditu Aranaren gandik jasoak, handik
|
bi
hilabetera, Hondarribiako Batzar Ortografikorako prestaketa lanak direla bide, Guilbeau jaunari 1902ko otsailaren 27an idazten dion gutunean garbi agertzen baita suminduraz zein errea daukan barrunbea:
|
|
|
Hara hor
|
bi
nor, bi erraldoi, aurrez aurre: bata erasokorra, sua eta ura borrokan dabiltzanean bezala, eta bestea tenplatuagoa, hotza eta beroaren er dian.
|
|
|
Hara hor bi nor,
|
bi
erraldoi, aurrez aurre: bata erasokorra, sua eta ura borrokan dabiltzanean bezala, eta bestea tenplatuagoa, hotza eta beroaren er dian.
|
|
|
Eta gero ohar batean hauxe zetorren: «El Comité provisional que tiene el cuidado de ocuparse del estudio de la lingüística del vasco, incumbe más
|
bien
a un grupo muy restringido de euzkerálogos» (123). Deialdia zaba la zen, beraz.
|
|
|
Helburuez zehaztasunik ez zela eman dio: «Se trató con mucho detenimiento del objeto de la Federación, no pudiendo yo tampoco entonces hacer prosperar mi opinión de que esos congresos sólo de ben ocuparse en estudiar y perfeccionar el euzkera, dejando el conservarlo en el uso y propagarlo (que no es ya un objeto puramente científico, sino más
|
bien
social) a entitades políticas o corporaciones populares. No obstante, el objeto de la asociación no quedó claramente definido:
|
|
|
Testu zuzenketa egin eta gero, Daranatz lehendakari ari bidali zion 1902ko urtarrilaren 11n, frantsesez idatzitako gutun labur bate k in batera (129). Txosten horretan, besteak beste,
|
bi
proposamen ziren kontuan hartzekoak. Lehenengoa zen Batzarrak ortografiaz bakarrik jardungo zuela:
|
|
|
1º A todos los vascos que estudien el euzkera, en él escriban o deseen su vida y perfeccionamiento y a todos los euzkerálogos ex traños, a adherirse en la forma y plazo fijados a los acuerdos del Congreso Ortográfico de diciembre de 1901; y 2º A todos los euzkerálogos vascos y ex traños, que tengan criterio propio y particular en materia ortográfica, a pre sentar sus proyectos en la forma y planos también expresados» (130). Beraz, bat, Batzarraren xede bakarra ortografiaren batasunarena izango zen, eta
|
bi
, bertara euskalariak bezala euskaltzaleak joan zitezkeen, bientzat egiten zen go mita.
|
|
|
1º A todos los vascos que estudien el euzkera, en él escriban o deseen su vida y perfeccionamiento y a todos los euzkerálogos ex traños, a adherirse en la forma y plazo fijados a los acuerdos del Congreso Ortográfico de diciembre de 1901; y 2º A todos los euzkerálogos vascos y ex traños, que tengan criterio propio y particular en materia ortográfica, a pre sentar sus proyectos en la forma y planos también expresados» (130). Beraz, bat, Batzarraren xede bakarra ortografiaren batasunarena izango zen, eta bi, bertara euskalariak bezala euskaltzaleak joan zitezkeen,
|
bientzat
egiten zen go mita.
|
|
|
Zer egin? Kontra erasoaren beroan, hasieran Donostian 1902ko otsailaren 24an bilkura bat egi tea bururatu zitzaien, baina gero atzera egingo dute; horren ordez, beren hari ko batzarkideak bildu, orotara 72, eta erreferendum bat idaztea erabakitzen da, zeina Guilbeau idazkariak egin baitzuen 1902ko otsailaren 12an, besteak bes te, zuzenean Aranaren proposamenaren kontra, oinarrizko
|
bi
punturen gaine an argitasunak emateko. Lehenengoak dio, arazo batzuk tarteko, egiteko orto grafikoa eta literarioa nahastu egin direla:
|
|
|
(138) Hain zuzen ere, Daranatzek deituta,
|
bi
lehendakariordeak, Kanpion eta Arana, Guil beau idazkaria eta bera Iehendakaria bera elkartu ziren Donostian, laurak Bátzorde Zuzendaritza koak. Hango berri Bilbaoko La Patria ko erredakzioak eman zuen, 1902ko martxoaren 16ko da
|
|
|
Geroago, Batzar
|
biak
gogoratuz, Piarres Lafittek «debaldetan» eginak izan zirela esango du (143). Baina guk, ez erabat, diogu, zeren hango giroan sortuak baitira Eskual Zaleen Biltzarra, batik bat Iparraldean indartuko dena, eta Euskaltzaindiaren kimua, asmoetan bederen, 1918an Ioratuko dena.
|
|
|
).
|
Biek
, bada, gauza bera diote: Sabinoren lanetan ere oinarrituta egin zela, alegia.
|
|
|
Beraz, Euskal Pizkundearen hastapen hai etan Sabino bizkaitarrak mugaz haraindi ere izan zuen bere eragina, nahiz eta hango euskaltzale gehienak ez izan abertzaleak. Ordukoetan Aranak
|
bi
aber tzale zintzo bederen aurkitu zituela dio Lafittek: bata Zuberoan, Albert Kons tantin(), eta bestea Pierre Broussain(), biak medikuak, lehenengoa Aterratzekoa eta bigarrena Hazpamekoa.
|
|
|
Ordukoetan Aranak bi aber tzale zintzo bederen aurkitu zituela dio Lafittek: bata Zuberoan, Albert Kons tantin(), eta bestea Pierre Broussain(),
|
biak
medikuak, lehenengoa Aterratzekoa eta bigarrena Hazpamekoa.
|
|
|
riko berri eta fidagarriak ekarri gabe.
|
Bi
: ez da egia Aranak aldez aurretik fro gatu gabeko printzipio orokorra formulatuz gero ateratzen dituela bere ondo rioak, a priori arrazonatuz, alegia, zeren bere lanetan azterketa analitiko des kriptiboak egin eta gero iristen baita azalpen sintetiko deduktiboa egitera.
|
|
|
Hiru dira hor saltseatzen dabiltzanak, Txomin Agirre, Karmelo Etxe garai eta Julio Urkijo, hurrenez hurren, honela deskribatzen dituenak: «Uno de ellos que habla y escribe bastante
|
bien
euzkera, pero es un carlista furibundí simo, otro que no es carlista y habla y escribe el euzkera, pero no bien y que debiendo escribir crónicas no las escribe, y el tercero que ni habla ni escribe el euzkera, pero habla y escribe acerca del euzkera» (176). Eleizalderentzat ho rietatik inork ez bide du autoritate linguistikorik Alderdiak (177) proposatuta ko euskal izenak «mote» batzuk besterik ez direla esateko.
|
|
|
Hiru dira hor saltseatzen dabiltzanak, Txomin Agirre, Karmelo Etxe garai eta Julio Urkijo, hurrenez hurren, honela deskribatzen dituenak: «Uno de ellos que habla y escribe bastante bien euzkera, pero es un carlista furibundí simo, otro que no es carlista y habla y escribe el euzkera, pero no
|
bien
y que debiendo escribir crónicas no las escribe, y el tercero que ni habla ni escribe el euzkera, pero habla y escribe acerca del euzkera» (176). Eleizalderentzat ho rietatik inork ez bide du autoritate linguistikorik Alderdiak (177) proposatuta ko euskal izenak «mote» batzuk besterik ez direla esateko.
|
|
|
Eleizalderentzat ho rietatik inork ez bide du autoritate linguistikorik Alderdiak (177) proposatuta ko euskal izenak «mote» batzuk besterik ez direla esateko. Urkijori ez dio inork eman euskalari patenterik, Karmelo Etxegaraik ez du gai horretan ezagutzarik, Txomin Agirrek euskarazko
|
bi
nobela ditu. Autore hauek, azken batean, Ara naren euskara eredua, garbizalekeria, alegia, zen auzitan jartzen zutena, zeina islatzen baitzen, ez bakarrik izendegian, baita hiztegian bertan ere.
|
|
|
¿ Quién sabe si el Señor me proporciona el sabinismo o joalis mo como de purgatorio? Si es así,
|
bien
venidos sean los Joalas y atáquenme y échenme por los suelos. (...) verás que has tenido razón al creer que no es otra cosa sino la envidia lo que les mue ve a los chicos del nacionalismo a hablar contra mí> > (Jurgi Kintanak aipatua, op., lll.or.).
|
|
|
Erasoa, ordea, alde
|
bietakoa
da. Koldo Eleizalde, Euzkadi egunkariko zuzendaria, biziki hasarretzen da Julio Urkixoren RIEV aldizkarian Arturo Kanpionen «Un bautizo» artikulua argitaratzen duelako, «Uchin de Men daur» ezizenpean ezkutatuta, zeinetan, orokorrean sistema aranistaren irizpi de etimologikoak eta neologismoak kritikatzearekin hatera, Urkixok propo satutako eliza erabiltzearen aldekoa agertzen baita (180).
|
|
|
Besteek, aldiz, hizkuntza arra zoiek zituzten gidari bakar. Horrela, berez linguistikoa zen arazoa politizatzen ahalengintzen diren gotzain nazionalista espainolistaren eta nazionalista jeltza leen erdian, esaten da
|
bi
ertz politizatu horiek politikoa eta kulturala gaindi tzera zetorrela, hain zuzen, euskalari sektore hori. Euskaltzale mulzo hau bider dian kokatuko da, beraz:
|
|
|
berezitasunak onartzen ez dituelako, baina, bestaldetik baita euskal nazionalis ten kontra ere, hauek Aranaren izendegian oinarritzen zirelako. Batzuetan ho rrela tipifikatzen da eztabaidaren gunea, alde batean leudekelarik ertzeko
|
bi
na zionalistak Eleizalde jeltzalea eta Gotzain espainola eta bestean beren arrazoiak euskalaritzan bakarrik oinarritzen dituzten euskaltzaleak. Ertzeko bi jarrera horiek euskara eta euskal kultura instrumentalizatu besterik ez dute egi ten, agian ohargabean, baina egiazki.
|
|
|
Batzuetan ho rrela tipifikatzen da eztabaidaren gunea, alde batean leudekelarik ertzeko bi na zionalistak Eleizalde jeltzalea eta Gotzain espainola eta bestean beren arrazoiak euskalaritzan bakarrik oinarritzen dituzten euskaltzaleak. Ertzeko
|
bi
jarrera horiek euskara eta euskal kultura instrumentalizatu besterik ez dute egi ten, agian ohargabean, baina egiazki. Nolanahi ere, hitzaldiaz geroztik Jurgi Kintana historialariak gutun baten bidez jakinarazi digunez, izendegiaren kasu honetan, badirudi eztabaidan parte hartu zutenek beren iritzia motu propio eman zutela, alderdi jakin baten agindura jokatu gabe.
|
|
|
kirola egin zezaten. Orobat, Euzko Deya aldizkariaren sorrera ere elkartearen emaitza da,
|
bi
epealditan zehar luzatzen dena, lehenengoan 1916tik 1918ra, eta bigarrenean 1921etik 1922ra. Bi aro hauen bukaerak gobemu zapalkuntza
|
|
|
Orobat, Euzko Deya aldizkariaren sorrera ere elkartearen emaitza da, bi epealditan zehar luzatzen dena, lehenengoan 1916tik 1918ra, eta bigarrenean 1921etik 1922ra.
|
Bi
aro hauen bukaerak gobemu zapalkuntza
|
|
|
tako
|
bi
tomoak (187). Hauetan datorren guztia ez da azken hitza, zerutik ez ditu hodei guztiak ezabatzen, baina asko laguntzen du garai ilun hura argi tzen.
|
|
|
(191) «Viendo la enorme concurrencia de jóvenes entusiastas y genorosos que acuden a las clases de Euzkera de Juventud,
|
bien
se puede afirmar que el número de euzkaldunes ha de acre cer notablemente en este Bilbao Abando donde si es cierto que el Euzkera halló en otros tiem pos frialdad e inconsciencia, no es menos exacto que de algún tiempo a esta parte es donde más calor ha encontrado para su desenvolvimiento» («El Euzkera por la Patria», Euzkerea, XXXIII,
|
|
|
Bera da, Euzkerea koen aburuz,
|
bi
argitalpen horietako lankideen artean gertatzen ari den zatiketaren errudun nagusia. Mingarria bada Errolegiri ateak ixtea Euzkerea n, ez du min gutxiago ematen «Euskaldun berri bat», «Nor bait», «Elexalde», «Euzkeldun barri zar bijok» eta, Euzkadi-tik at geratu iza nak.
|
|
|
Ordukoaz ari baikara, ez gaurkoaz, eztabaida, aipu horietan ageri den be zala, gehienbat Orixeren inguruan pertsonalizatzen bada ere, jokoan dagoen arazoa askoz sakonagoa delakoan gaude, zeren, azken batean, Sabino Arana euskalariari dioten mirespena eta, agian zuzenado esanda, haren eskolakoak autoizendatzen direnen dogmakeria baitago auzitan. Hori dela eta, egoera as ko ozpintzen da
|
bi
aldizkarietako euskaltzale jeltzaleen artean, hots, aranaza le ertzekoen eta aranazale zuhurren artean. , euskal giro sumindua otzantzeko asmoz edo, «Basanaitz» (J.
|
|
|
Jeltzaleen familiatik harago, R. M. Azkue bera ere kate motzean hartuko dute aranazaleek, nahiz eta hark ai tortua duen Arana eta Broussain direla berak ezagutzen dituen
|
bi
neologista onenak. Zergatik hau ere susmopean?
|
|
|
Zergatik hau ere susmopean? Euskaltzaindiko Euskera agerkariko ar tikulu batean, bat, aditz faktibiboen aurrizkia ez ir, Sabinok esan bezala, bai zik ra dela sostengatzen duelako;
|
bi
, prozedura desegokia iruditzen zaiolako bataio izenak generoaren eredura euskalduntzea, horrela jokatzean, Marte (Marta) eta Lazar (Lazaro) bezalako anakronismoak sortuz; hiru, Abandoko ak asmatutako hainbat hitz gaitzesten dituelako, hala nola guren, deun, done, eresi, semakar (unigénito), ikurton (sacramento), zorun (felicidad), bitxain, ingi (papel), ingurri (cuartilla), eta gisakoak. Aranaren eskolakoek erantzuten diote esanez, objekzioak edo zuzenketak Euskaltzaindiko buruarengandik eto rri arren, haren euskalari ekarria gero eta zientifikoago, argiago eta sendoago tzat daukatela.
|
|
|
Egia da, baina ez, haren ustez, Altubek dioen bezala eus kal idazle garbizaleen erruz, beste arrazoi batzuk ere tartekatu izan direlako baizik, batik bat hauek: bat, Errioxa, Araba eta Nafarroan, adibidez, euskal idazlerik ez zen garaian gertatu zen euskararen hondamendia;
|
bi
, hizkuntza, familian ez ezik, kalean eta eskolan ere erabiltzen baita, Nafarroan azken ho riek izan dira euskara baztertzeko bide nagusi; hiru, komunikabide idatziek ere beren eragina dute, eta hor Euzkadi eta El Día egunkariak, adibidez, gehien bat gaztelaniaz ari baitira, horiek ere «euzkera baztertu eta atzerazoteko bide rik zabalenak» gertatu dira; lau, herriari artez eragiteko, ahal...
|
|
|
|
bi
eta txukunenean eman behar zaio, erdal hitzez beteta, sendotu ordez, ahul du besterik ez baita egingo. Hogeita bat ohar egin eta gero, honentzat garbi dago Sabino Aranarena dela euskara salbatzeko biderik egokiena:
|
|
|
sin conciencia de su personalidad como pueblo(...) El pueblo vasco, en general, hasta hace 40 años, usaba el euzkera como un mal que había que desterrar. Hoy lo usa como un
|
bien
inmenso, como algo que lo caracteriza y ennoblece> >(! bid.,
|
|
|
nación> > artikuluan: < < El Euzkera, frente a prepotentes idiomas, por todas partes acosado, atacado a la vez por las corrosivas ideas utilitarias y por la acción niveladora y populicida de los gobier nos, subsiste aún y hasta parece
|
bien
decidido a no morir> > (Antxustegi, Esteban, op., 20.or.).
|
|
|
«Misibus» delakoak
|
bi
zenbakitan emana (234). Bere aurrekoek modu batera edo bestera esana ez duten gutxi dator honen 26 orrialdeko lanean.
|
|
|
Euskara salbatuko bada, ez da nahikoa jende ikasiek erabiltzea, ezin bestekoa da bizitzeko beharrezkoa egitea ere. Euskarak
|
biok
behar ditu: oho rea bereganatzea eta herri xumeak bizitzeko beharrezkoa izatea:
|
|
|
Ohar batzuk egiten dizkiote: bat, Bidasoaz hemendik ez deJa inoiz maestu esan, maisu baizik, eta bera dela txirrist egiten duena;
|
bi
, Arana Goi rik jendearen aurrean ez duela sekula errienta hitza erabili izan; hiru, Hego
|
|
|
aldeko euskalkietan,
|
bi
hitz erabili zituela, bata irakaslari irakasle profesiona la izendatzeko, eta irakasle, pedagogo profesionala ez den maisua izendatze ko. Bi hitz horiek, Pierre Lhanderen hiztegian oharrarazten den bezala, Harri et kalonjea 1878an egiten hasitako eskuizkribuzko hiztegian baitatoz, litekeena da Arana Goiriren lanak ezagutzea eta hortik hartuak izatea. Odolkiak ordai netan izaten direnez, Oxobiren esaera honekin ematen diote bukaera beren orri biko idazkiari:
|
|
|
aldeko euskalkietan, bi hitz erabili zituela, bata irakaslari irakasle profesiona la izendatzeko, eta irakasle, pedagogo profesionala ez den maisua izendatze ko.
|
Bi
hitz horiek, Pierre Lhanderen hiztegian oharrarazten den bezala, Harri et kalonjea 1878an egiten hasitako eskuizkribuzko hiztegian baitatoz, litekeena da Arana Goiriren lanak ezagutzea eta hortik hartuak izatea. Odolkiak ordai netan izaten direnez, Oxobiren esaera honekin ematen diote bukaera beren orri biko idazkiari:
|
|
|
Bakoitzak bere bidea egiten du euskara ren esparruan, elkarrena errespetatuz zenbaitetan amorrazioz bada ere.
|
Bietako
inork, maila des berdinetan bada ere, ez dio ukorik egingo bere ikuspegi polítíkoari. Azkuek ere bazekien polití kari indartsuekin negozíatzen, ezkutuko politíka arras pragmatikoa, gainera, egiten, horretarako jende aurrean politika gizon gisa agertu beharrik izan gabe.
|
|
|
Baina berak, beti hala jokatu zuen ala ez alde batera utzita, esparru zientifikoan arrazoiaren autoritatea besterik ez zuen onartzen» (255). Bestalde, Aranari berari irakurria diogu,
|
bi
lekutan be deren bai, oso alferra zela irakurtzeko. Gutxi irakurtzeak bere desabantaila handiak ditu, batez ere, ikerketa mailan, beste iturrriak ere ezagutu beharreko ak izaten baitira aurrera egin ahal izateko.
|
|
|
Euskal Katedra famatua zela eta, alegia, Bizkaiko Diputazioak sortua eta nahiz eta Sabino bera aurkeztu arreo, Azkuek irabazi zuena, erresumin apurrik gabe, euskararen erakundetzearen alde proposamen berriak egiten dizkio Diputazioari: sariketa mota
|
bi
sortzea ikasleen artean. Eta horiez gain:
|
|
|
a) Guiar, con voz de consejo, a las Diputaciones de dichas cuatro Provincias en las cuestiones de las mismas con el Poder Central, ora se trate de cuestiones de aplicación temporal, ora de las que tiendan a resultados estables, que conciernan al interés particular de sólo alguna de las Diputaciones hermanas, ya al general de todas ellas. B) Proponer a las citadas Diputaciones, para su ejecución por las mismas, todo lo que sea de notable interés para el
|
bien
común, moral o material de las cuatro Provincias> >.
|
|
|
Hain zuzen 1997an, Eusko Ikaskuntza eta Euskaltzaindiak,
|
bion artean
, Hendaian, Abaddiaren mendeurrenkari, antolatu zuten Biltzarrean, txosten bat aurkeztu nuen eta hara zer esaten nuen pasarte batean:
|
|
|
|
Bi
aldiz argitaratu dira Sabino Aranaren idazlan guztiak (2). Ezaguna de nez, bigarren edizioa aurrekoaren birrinprimaketa da, hiru tomotan, Martín Ugalderen ahaleginari esker zenbait dokumentu (batez ere gutunak) erantsi zit zaizkiolarik.
|
|
|
Bat euskaraz dago, sei gaztelaniaz. Egilea beti Sabino Arana da, eta jasotzaileak euskal kulturan toki nabarmena duten
|
bi
lagun: Broussain eta Azkue.
|