|
2007
|
|
|
Katolikotasunean gertatu zen haustura hori argiago ikusiko da X X. mendeko Lehenengo eta Bigarren Mundu Gerren artean. Joseba Agirreazkuenagak berrikuntza horri buruzko azalpenak eskaintzen ditu, garai
|
hartako
industrializazioak erakarritako aldakuntzak eragile erabakigarritzat aurkeztuz:
|
|
|
Aldizkarietako ohiko lankideak bereizi ditugu lan honetan, honako irizpide honi jarraituz: aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari
|
hartako
ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
1901eko batzar
|
hartako
Batzorde Iraunkorraren partaideak izan ziren: Gratien Adéma Zaldubi lehendakari, Arturo Campion eta Sabino Arana lehendakariorde, Martin Guilbeau idazkari eta Léon Hiriart diruzain.
|
|
|
Lan honetan leku zabala eskainiko diogu Eskualdunari, baita garai
|
hartako
gainerako argitalpen eraginkorrenei ere, haien orrialdeetan aurkitu baitugu Piarres La, tte eta garaikideen luma. Esan beharra dago urte horietako euskal astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan edo eraginpean sortu zirela.
|
|
|
Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari: 1918an Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek biltzar bat antolatu zuten Oñatin, euskal kultura oinarri eta helburu harturik; horrekin batera, biltzar
|
hartako
emaitzei iraunkortasuna emango zion erakundea eratu zuten, Eusko Ikaskuntza izena hartu zuena. Azkenean, Eusko Ikaskuntza bera izan zen 1919ko urrian, berriro ere Diputazioen bultzadarekin, Euskaltzaindia sortzeko lehenengo ekintzak burutu zituena.
|
|
|
Gerra garai
|
hartako
Eskualdunak, herritarrak adoretu zituen gehiago produzitzeko eta aurrezteko (Produire et épargner sont les devoirs de larrière169). Beste aldetik, Soldaduen egitekoa goraipatzearekin batera170, hauen egoera eta premiak azaldu zituzten, hala nola, Jean Elissalde Zerbitzari k; Jean Etcheparek eta Jean Saint Pierrek Eskualduna> soldaduei bidal ziezaien eskatu zuten:
|
|
|
82 artikulu argitaratu zituen Saint Pierren bost urtetako zuzendaritzapean. La, tteren garai
|
hartako
lankideak hauek izan ziren: Laurent Apestéguy, Jean Barbier, Louis Dassance, Dominique Dufau, Pierre Duhour, Jean Elissalde Zerbitzari, Jean Etchepare, Goyheneche, Julien Héguy, Michel Iriart, Gratien Istilart, Leon Léon, Jules Moulier Oxobi eta Maurice Otacéhé179 Garai emankorra izan zen produkzio idatziari dagokionez, orduko Bloc> de> gauche> elkartasun politiko ezkertiarrak erlijioari kontra egin ziolako Eskualdunako idazleak erlijioaren alde idaztera bultzatu zituen.
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarraren araudiak berrituak izan ziren 1926an. Urte
|
hartako
Batzordearen kideak hauek izan ziren: Ustaritzeko Louis Dasssance lehendakaria; Maurice Amestoy Kanboko koronela eta Albert Constantin, Atarratzeko doktorea, lehendakariordeak; Jean Elissalde, Léginagako apaiza, idazkaria; Jules Moulier, Hiriburuko bikarioa, idazkari adjuntua; Jean Baptiste Diriart, Donapaleuko notarioa, diruzaina; aholkulari hauek aukeratu zituzten:
|
|
|
Izan ere, handia izan zen aranazaleen pentsamoldearen pisua garai
|
hartako
Euskaltzaindiaren erabakietan, Iparraldeko idazleen ikuspuntuetatik urrunduz. Horrela, La, tte aranisten idazkera atsegin ez zuenetariko bat izan zen eta, atsekabez adierazi zuen Aranaren ortogra, a berritzailea, adoptée on ne sait pourquoi par lAcadémie Basque470?
|
|
|
Azaldu dugunez, P. La, tte partaide eraginkorra izan zen Ipar Euskal Herriko kulturan 1920 hamarkadatik aurrera, aldizkarietan argitaratzeari eta elkarteetan parte hartzeari ekinez eta, garai
|
hartako
hainbat intelektual bezala, euskal ezaugarrien iraupenaren aldeko lanean parte hartuz.
|
|
|
Menditarrak Parisen ere sortzen saiatu ziren, hiri
|
hartako
gazteak biltzea zaila bazen ere. Deialdia Aintzinan argitaratu zuten 1936ko martxoan, Piarres Haritzandirekin kontaktuan jartzeko576 adieraziz.
|
|
|
Jean Etcheparerekin berarekin egin zuen topo La, ttek 1928ko Eskualzaleen Biltzarraren bileran (1926an elkarte
|
hartako
kide bihurtu zen La, tte). Batzar hartan beste intelektual batzuk aurkitu zituen La, ttek, hala nola Maurice Amestoy eta Louis Dassancerekin, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonneko kideak; Georges Lacombe euskaltzainarekin; Hegoaldeko José Eizagirre eta Isaac López de Mendizabalekin, mendiz bestaldeko abertzaleen berri eskainiko ziotenak; Michel Iriarterekin, bi urte geroago La, ttek ordezkatuko zuena Eskualdunarako egiten zuen itzulpen lanean; eta Jean Ybarnégaray politikoarekin, La, ttek gustukoa ez zuena (Ybarnegarayen kontra ari ginen Eskualdunean izkiriatzen nuen aitzina830).
|
|
|
Jakina, Saint Pierre Eskualdunaren zuzendaria izan zen garaian Piarres La, ttek asko idatzi zuen Eskualdunan. Esan beharra dago, hala ere, La, tte ez zegoela ados garai
|
hartako
Eskualdunaren pentsamoldearekin, astekaria frantses zalea baitzen La, tteren ustez831, La, tte euskaltzalea zen bitartean.
|
|
|
Gehienak, Pierre Duhour, Hiriart Urruty eta André Ospital izan ezik, intelektual trebatu baino trebatuagoak izan ziren aztertu ditugun 1920 eta 1930 hamarkadetan. Jakina, 1940 hamarkadan sorturiko Herrriak era
|
hartako
jakintsuak eskatzen zituen, beharrezkoa baitzen 1944ko Bigarren Mundu Gerraren amaierak ekarritako aro politiko berriari erantzun kultural berri bat ematea. Azpimarratzekoa da lagunkide heldu eta aritu horiek, hainbat ekintza burutu zutelarik 1920 eta 30 hamarkadetan, Herriaren sorreran baino ez zutela parte hartu, 1940 hamarkadan buruturiko gainerako ekintzak lankide gazteei utziz.
|
|
|
Dena dela, La, tterekin batera sarekide esanguratsuenak Georges Lacombe, Pierre Lhande, Jules Moulier eta Jean Saint Pierre izan baziren ere, burutu zuten lanaren kopuru eta garrantziagatik, La, tteren garai
|
hartako
ekintzak kontuan hartuz gero, esango genuke La, tterekiko harreman estuenak izan zituena Jean Saint Pierre izan zela. Berau Eskualdunaren zuzendaria eta Gure Herria elkarteko idazkaria izan zen, hain zuzen ere Piarres La, tte gaztearen garapen intelektuala jaso zuten egunkariaren zuzendaria eta elkarteko idazkaria.
|
|
2008
|
|
|
Orain dela zazpi urte hasi ginen HAEEn, besteak beste, garai
|
hartako
administrazioko hizkeraren gehiegikeriak salatzen. Lagun askoren izerdiari esker administrazio handi eta txiki gehienek, komunikazio beharrak bultzaturik, lanak egin dituzte hizkera hori sendabidean sartzeko; baina, saio horiek, orain arte bederen, komunikazio arruntenetan edo erabilienetan egin dira, testu, estrategikoak?, momentuz, kanpoan utziz.
|
|
|
Falta zaiguna da, nire ustez, garai
|
hartako
batasuna azaltzea erromantzeen aldetik edo, nahi baduzue, latin arrunt edo, hobeto esan, berankorraren aldetik. Hona hemen idatzi nuena 1998an:
|
|
|
XX. mendean, 1936 urtean, eman zen argitara lehenengo aldizkari ofizial elebiduna, ordu arte, administrazioaren jardueran euskaraz dokumentu solteak soilik baikenituen. Lehenbiziko ale
|
hartako
lehen testua dugu ondokoa:
|
|
|
Eta nun ez da herria, edo Diharce Beskoitzeko bikario batekin, edo Zuhubiet Ibarlako erretorarekin, edo Uhart Aldudeko batekin, holako oroitzapen sanoak dituena. Eta nola ahantziko da ere Irungo partida oroigarri
|
hartako
kantuaren jaun apez baztandar hura, frantsesekin arizan zela baitio historiak! Zinez egia da bai, eta osoki goresgarria gure herritar egiazko bat, erroraino herritartua, bilakatu dela hemen ainitz apez eta pilotari.
|
|
|
A) Axular teologo genuen, eta, jakina, garai
|
hartako
askoren antzera, teologia ikasketak egin zituen. Hortaz, haren prestakuntza teologikoa zen, eta, teologia sakon ezagutu zuela baiezta badaiteke ere4, pentsatzekoa da zuzenbide kanonikoa eta zibilaren zerbait ere ezagutu zuela.
|
|
|
izenburuarekin. (Ik. une
|
hartako
giroa: Aránzazu> aldizkaria:
|
|
|
apologia proposatuz. Ordu
|
hartako
anbizio literarioa eskualdekoia zen, literatura erregionalista zen egiten zena, asumituki bigarren mailakoa. Anbizio literario serioa erakutsi zuten lehenak autore abertzaleak izan ziren
|
|
|
nezko zitzaizkiola ohartzean, nahi eta ezinaren arteko sarean trabatu zen; bere bizitza ez zuela inoiz irudikatu erabaki behar izan zuen, ametsa kolektiboa baitzen, eta kolektiboan gauzatuko zen oro banakakoari zegokion afan, nahi eta desira oro. Ohartu zen Lekunberrin egin zuen bidea egitea zela errazena, xenda trazatuari jarraitu, alegia; bere kasuan, ordea, akats bat zegoen, eta akats horrek zeraman orain Londresera; akats horretan zetzan eskura uste izan zuteneko Euskal Herri aske
|
hartako
biztanle, aske, esan luke, ez bilakatzeko arrazoia, baina beti izaten duk akats bat. (Olasagarre, op.cit.:
|
|
|
Haatik, denen buruan, ez zen arras uste bezalako umea jalgi, Baigorriko sastrearen seme hura Frantziako ikasketen goreneko mailetara eraman zuen eskolatze luze hartarik. Alabaina, garai
|
hartako
eskola egitura haren egitekoetarik bat, garbiki aitortua frankotan, Vinson bezalako euskalarien artean ere bai. Errepublikaren barneko kultura eta hizkuntza aniztasunaren desageraraztea baitzen, euskara bezalako hizkuntza museo hizkuntza gisa baizik ez errespetatuz, edo gehienez ere kanpoko hizkuntza gisa, Espainiako mintzaira gisa, hots.
|
|
|
Ez dakigu hainbeste arrakasta izanen zuen Ruizekilako konparantzak ahozko solasaldietan edo gutun trukaketa pribatuetan beste iturbururik izan ote zuen. Garai
|
hartako
euskalaritzaren hara honatak kontuan izanik, ez li tzateke estonatzekoa. Dena den, Etxaideren idazlanetan agertu zen lehenbizi ko aldiz alderatze hori, nahiz, duda guti izan daiteke horretaz nik uste, zabal du, Mitxelenaren bitartez zabaldu zen gero ondoko literatura historialarien artean, ondorioz Echepareren kopla gehienak literaturaren historiaren aldetik Erdi Aroan kokatzen zirela.
|
|
|
Echepareren literatura erreferentziak Espainiako literaturan bilatu beharrak direla, eta beraz Espainiako literaturaren historiaren arabera garaikatu behar dela haren libu ruxka. Garai
|
hartako
Nafarroa kontuan izanik, ez dira eskas hipotesi hori on tzat ematera bultzatzen duten arrazoiak. Halere, ez dugu bide hau segituko hemen, zeren, ikusiko dugun bezala, Linguae> Vasconum> bezalako liburu bat Frantziako letren bilakaeraren arabera kontestualizatuz geroz, desagertzen baita Mitxelenak eta haren jarraitzaileek egin behar izan zituzten interpretazio paradoxikoen beharra.
|
|
|
22 Garai
|
hartako
frantses literaturan emazteei buruz erabili ziren exempla> delakoez, ikus
|
|
|
Nahiz emaztea gutiagotzen zuen jarrerak indarrean segitzen zuen beste aren ondoan (Malenfant 2003, 46 or.), Marcyk (2006), garai
|
hartako
genero auziari buruzko literatura aipatuz, azpimarratzen du XVI. mendearen biga rren hamarkadatik aitzina, emaztearen faboratzen zuen jarrera izan zela zabal duena deklamazio jokoetan:
|
|
|
Hondar hitz honetan beste kontu bat oraino aipatu nahi nuke, bazterretik bederen orain arte erranak hunkitzen dituena. Echepare herri> poeta> gisa aurkeztu baitzuen Altunak (1981), ikus molde hori auzitan jarri nahi nuke hemen, zeren baitirudi nekez uztar daite keela aurreko lerroetan, Echepare garai
|
hartako
frantses literaturaren argipean emanik, hartaz erran dugunarekin.
|
|
|
ondoko mintzairetako garai
|
hartako
poesien kopia hutsa. Oihenartek (1665) azpimarratu zuen puntu hori, Echepareren 8+ 7 neurriko neurtitzez zioelarik (idazkera gaurkoturik): 34
|
|
|
Tradizio horren sortzeaz eta izan zuen bilakaeraz, gauza guti derrakegu, hain zuzen Echeparek baitigu haren lehen berri segura ematen, 35 eta alde horretarik inprimatuaren munduko garai
|
hartako
haren ordezkari egin deza kegu, funtsean Oihenartek (1665) berak (gaitzerranik haatik) egin zuen beza la, Etchegaray, Logras eta Etcheberriren idazlanak aipatuz bestalde. Echepare garai hartan jadanik bizi zen tradizio batean sarturik, inprentatik kanpo mol datua izan zen euskal koplagintza bat, segur aski kantuari ere lotua, izan zela onartzen dugu, eta gisa hartara interpretatzen Echeparek berak errana, hots, koplak egiteko erabili antzea ez zuela euskaldunen artera ekarri, baizik ere segitu eta garaiko gaiak erabiliz bere> ignoranciaren> araura> (hots, egilearen apaltasunaren topos hura bazterturik, bere> maneran) inprentaren bidez plaza ratu eta mundu guziari ezagutarazi.
|
|
|
Alabaina ikus dezakegu garai berean (eta ondotik ere) XVI. mendeko frantses olerki anitz kantatzeko egiten zirela, ba tzuetan aurreko aireak baliaturik, eta askotan aire berriak sortuz ere, herri aireak eta aire landuak uztarturik (Graham 1964). 38 Marot en kasua bide da alderdi horretarik adierazgarriena. Hark ere, denbora
|
hartako
gainerateko olerkariek bezala, maiz kantuarekin uztartu zituen bere olerkiak (Françon
|
|
|
40 Bereziki ohargarria da deskripzio horretan Echeparek berex ezarri zituela eliza kar gudunak eta luma gizonak (teologoak hauen artean izanik). Nik uste, garai
|
hartako
giro intelektualaren alderdi bat ikus dezakegu horretan, luma gizonak elizaren itzaletik kanpo izanez. Gauza ezaguna da luma gizon askok Frantziako eta Nafarroako errege erreginen ondoan aurkitu zutela denbora haietan nolabaiteko aterbe eta geriza.
|
|
|
Berriz ere, garai
|
hartako
frantses olerkigintzari behatzen badiogu ohartu ko gara testuinguru hartan oinarri bertsuko erreprotxuak eginen zizkietela Pléiade> izenarekin ezagutuko zen brigadako olerkariek, eta bereziki du Bellayk, artifizioa> eta doktrina> bazterturik edo gutietsirik aurreko bideetarik segitzen zutenen aldera.46 Garai hartan frantsesezko eta euskarazko poesiek hain izari eta historia ... Alabaina, batere arazorik gabe errepika daitezke hartaz du Bellayk (1549, 2 lib., 1 kap.) Marotez erabili solasak:
|
|
|
Pierre Lhande n obra kritikoak garai
|
hartako
Jesuiten formakuntzan ditu oinarriak eta iturriak, baita ere frantses literaturaren historialarien baitan. XIX garren mendean, Frantses historialarien formakuntza hobetzen da eta orduko fama handiko izen batzu ezagun dira oraindik:
|
|
|
Literaturaren historiaren aldetik begiratuta, Urkizuk dio Réveilen euskarazko artikuluek ia huts hutsik laborari gaiak dituztela solas, zenbaitek emigrazio koak eta beste batzuek Eskualdunaren erasoei erantzuten dietela, erantsiz bes talde, hizkuntza, historia edo politika aldetik interesgarriagoak direla (2000: 363). Noski, kazeta politiko gisa, aldi
|
hartako
Euskal Herriko politika eta gizarte gaiak ditu hizpide, uste baino zabalagoak ordea; baina bertzalde, aldi hartan politikak literaturan sortarazi zituen emaitzak ez dira gutxiesteko ak eta horien lekuko dira Réveileko bertso eta testu anitz.
|
|
|
Etxeberriren 1889ko garai tiak dozena erdi bat bertso berri sortarazi bazituen Berdoly eta Réveilen kon tra, beste hainbat Berdolyren 1893ko garaitiak, horien artean bi Otxalderenak. Kazetetan etsaiaren kontra bertsoak argitaratzeak indar eta oihartzun handia izan behar zuen eta, zernahi gisaz, aldi
|
hartako
politikaren bizitasun eta pola rizazioaren lekuko dira. Bertso horietako batzuetan egile izenik ez da ageri; beste batzuetan, izen edo deitura edo patronimiko bat.
|
|
|
Ezer baino lehen, Juan Mari Lekuonaren nortasunari eta obrari hurbileko erretratu gisakoak ateratzea hartu genuen gogoan, hil ondoko egunetan entzun eta irakurritakoak islatzea. Une
|
hartako
testigantza gordetzea genuen xedea: haren nortasunaren eta bizitzaren zenbait alderdi ezagutzeko bidea eskaintzea eta hausnarketa egitea bere idazlanei eta ikerketei buruz.
|
|
|
Izan ere, artikulu hau idatzi zen garaian Azkue zebilen bere Urlo operaren antzespena prestatzen. Bilbotar apaizaren garai
|
hartako
gutuneriak horixe islatzen du, eta aldiz ez da artikulu honen inguruko inolako erreferentziarik aurkitzen eskutitzetan. Horrek jakina ez du esan gura Azkuek ezin zuenik tartetxo libre batean artikulua idatzi.
|
|
|
Alta, ohartu beharrekoa da gaur egun euskal herritarren %90 hirietan bizi bada ere, Azkueren garaian hiritik kanpo kokatzen zirela biztanleen erdia inguru (1900 urtean, adibidez, industrializatuen zeuden Bizkaian eta Gipuzkoan, ondoz ondotik, herritarren %47a eta %56 bost mila biztanle baino gutxiagoko herrietan bizi ziren179). Joxe Azurmendik garai
|
hartako
baserri literatura kontestualizatu nahian dioen bezala, «Orduko Euskal Herritik oraingora dagoen aldea, kontrastea, puntuz puntu erakutsi genuke: orduko ekonomia eta oraingoa; orduko gizarte taxukera eta oraingoa», eta errealitate horrek eragin zuzena zuen errepresentazio sinboliko eta ideologikoetan180 Eta, zer esanik ez, orduko euskal hiztunen gehiengoa hiritik kanpo bizi zen, eta kalea, maila sozialean ez ezik arlo formal ia guztietan ere erdalduna zen.
|
|
|
Esate baterako lexikoa, edo elementu gramatikalak, beren baitan aztertu edo deskribatu ordez sarri herri kulturako usadio eta erabileren testuinguruan kokatuz aurkezten zituen, hizkuntza eta kultura uztartuz. Ondorioz, euskalki bati buruzko ikerketa monografikoa egitean, adibidez, aezkerari buruzkoa (1928), bertako lexikoa, aditza, fonetika eta morfologia ez ezik, dialekto
|
hartako
hiztunen ipuinak, sineskeriak, esaera zaharrak, jolasak eta kantuak ere bildu zituen. Azkuek aztertu gabe utzi zuen herri kulturaren arlo bakarra kultura materiala izan zen (jantziak, lanabesak...).
|
|
|
Zentzu horretan ohargarria da, Lakak jaso ez arren, Diputazioaren erantzuna: Azkueren eskari ponposoari garrantziarik bat ere eman gabe, aipatzen zuen iragar zedila ikasturte
|
hartako
matrikulazio epea irekita zegoela «de los dos cursos de lengua vascongada para cuya enseñanza servirá la «Gramática» escrita por el Sr. Azcue»12 Beraz Bizkaiko Diputazioak Azkueren Izkindeari soilik katedran erabiltzeko balioa aitortzen zion (eta pasadan hori ere), ez inondik ere Bizkai osorako testu liburu ofizial izaera.
|
|
|
Hola Aranaren txostenaren zati dispositiboa, ortografia kongresua nola arautu azaltzen zuena (edozein euskaltzalek parte hartzeko aukera aipatuz), ez zen osoko bilkuran irakurri goizean, baizik soilik kongresua zatitu zen hiru batzordeetako baten baitan. Daranatzek batzorde
|
hartako
idazkari lana eginez, Arana Goirik gaztelaniaz esaten zuena frantsesez jaso zuen ahal bezala. Gainerako kongresukideek arratsaldean izan zuten txostenaren zati hori entzuteko aukera, Arana Goirik berriro irakurri baitzuen, ondoren Daranatzek bere frantsesezko bertsioa gehituz.
|
|
|
«Azkue jaunak esan digu Madrid, ko Ministro de Instrucción deitzen dan agintariarekin itz egin duela; oni aitortu dio zein egoki litzaken euskeraz erakustea mutiko euskaldunai beren lenbiziko ikasbideak. ...gai ontan jakitea oso on litzateke [ela]» erabaki zen, auzi hori ikertzea Intzagarai, Muxika eta Lekuonari aginduz311 Izatez hile gutxi geroagoko beste batzar batean «Azkue jaunak esan digu Bilbo, ko irakasle emakumeai galde egin bear zaiela, zer liburu bear dituzten beren Ikastetxetarako»312 Aldaketa politikoen gertutasunak suspertzen zituen segurki ekimen hauek guztiak, eta ildo berean, urte
|
hartako
Eusko Ikaskuntzaren Bergarako kongresuan ere irakaskuntza elebiduna hizpide izan zen.
|
|
|
Azkueri galderak zuzendu zizkioten euskal ikasle elkarte
|
hartako
kide batzuk ere, zehazki Pedro Laskibar eta Telesforo Uribe Etxebarriak, euskarazko unibertsitatearen guraria agertu zuten liburu batean393.
|
|
|
Ez zuen aipatzen Espainia barruan euskal mankomunitate bat sortzea, une hartan katalanek zutena bezalakoa (aski autonomia txikiarekin), baizik euskal populua osotasun gisa nazionalitate bat zela adieraziz beste nazionalitate batzuekin mankomunatu zitekeela, ezaugarri komuna subirano bera konpartitzea izanik, ez gehiago antza. Halako egoera bat une
|
hartako
Europan (nazionalitateen mankomunitatea subirano beraren agintepean) Austria Hungariako inperio konfederalak zuen: Austria eta Hungaria bi estatu ziren, barne politika guztiz independentearekin, baina enperadore berarekin eta kanpo politika bateratuarekin.
|
|
|
1898 inguruko datu zehatzik ez badut ere, ildo berean doan garai
|
hartako
aipu bat azaldu zait: Pablo A ltzola bilbotar liberalak Sabino Arana kritikatzeko 1898an idatzi zuen artikulu batean, ez zion garrantzia handirik ematen euskal separatismo arriskuari bere baitan, ez bazen frantses hedapena erraztu zezakeen heinean:
|
|
|
Euzkadiko euskal ataletik. Kirikiñok? alde eginez gero nekez aurkituko zuten egunkari
|
hartako
arduradunek irakurle euskaldunekin Bustintzak bezain ongi konektatzen zekien ordezkorik. Horregatik. Kirikiño?
|
|
|
Euzkeltzale Bazkunako gazte askoren euskara irakasle zuzena zen Bilboko institutuan, ideologikoki euren ildo berekoa izateaz gain, horrek guztiak aldean zekarren autoritate indargarriaz. Izan ere, jakitekoa da elkarte
|
hartako
hainbat kide, abiapuntuan Bilboko gazte erdaldunak izanik, beren sabindar fedeak bultzaturik euskalduntzen eta alfabetatzen saiatu zirela. Garaian euskalduntzeko zeuden bitarteko urriak eta aldeko presio sozial eskasa gora behera, batzuk lortu ere egin zuten hizkuntza nahiko ondo ikastea, Arana Goiriren eredu eta irakaspenekin kontsekuente izan gurari esker.
|
|
|
Izatez, kopuru kontu bat ere ez zen arazoa. Ezen afera hori izan balitz, hau da, sabindar ordezkaritza urriegia zela Akademian, akordioren bat lortzea posible izan zitekeen, eskola
|
hartako
kide berriak inkorporatuz Euskaltzaindira. Horixe izan zen, hain justu, Bustintza berari eskaini ziotena artikulu hauek agertu eta aste bi geroago, Txomin Agirre hil eta haren aulkia bete zezala proposatzean.
|
|
|
251 Egun
|
hartako
bozketa eta gorabeherez cf. Euskera?(), 1920, I.1 zb., 4951.
|
|
2009
|
|
|
»Eta hasten zen solasa: bazela hor berean Jaizkibelmendia.Iraultza deitoragarri
|
hartako
gudukak ereberehaineaneza gutuakzituena, bai eta, bestealdean, San Marzialermita.Mendixkahuntan kondatzenzutenorainoP.Larzabalen azkaindarrek, bai etaneureherriberri kourruñarrek, ikusiizanzelagudarienasaltoa, mendixkari goiti, etaentzunak ereizanzirelatiroak, Bidasoazhundirat, zerorenlazgarriakizanakhoikoro gudarientzat, bixtandena, bai eta, urrunagotik, horeuskalodolaixurtzensen ditzenzutenent... Larzabalapezarekin nituenezagutuetakurritumugaz haraindihartako lurrak oro.Harek ezbaitzuen autorik, enebizaldiko citro enxaharra, bigarrenedohirugarreneskuzerosiabikariogaztebatekbereazta parreratuakzituzkeensosapurrekin, harek eginenzuen gurebiendoiakur kur kurAiako etaAralarko mendietarainokoenikasteko.
|
|
|
Ezginabiltzan ez etxehaundi, ostatu zilardun etajauregietan, bai haatik, ahalbezalabegiztatu tontorretanzubi erreka xaharedoelizaharridunxaharretan. ...kinjakinendiaguauzotegihorren izenaetahemengo berriak ere» holaibiliakgiragubiak, herriz herri eta berrizberri, astelehenegunetanbereziki.Ezduteaerraiten, edoholazenainitz apezginendenborahartanbederen, apezenegunazela astelehena, igandeko zerbitzuarenetaherrikoarenondotik! Bestemundu batzenguretzat haneza gutu behar ginuena, nekazari mundua bai batetik, bainan hori ezagutzen ginuen jadanik, ordu
|
hartako
Baigorri bai eta Azkaine erehalakoak izanez. Zerbait gehiagorekin halerehor:
|
|
|
gunpublikoarenulertuak etagaizkiidatziak zuzenduz, baipublikoaren, bai Xalbadorrenetabai... egiaren atsegingarri. Egun
|
hartako
gure Juan Mariren berriezdakitbainan, beraezagutzen eta, ongidakitezzelaaireratmintzatu koezetazuzenkontra berotuko gureJuanMari.
|
|
|
Euskaltzaindiaren garairik ilunena izan zen. Hiruzpalau euskaltzain batu ohi ziren garai
|
hartako
batzarretan, eta bi baino elkartu ez ziren batzarrik ere izan zen. Baina Euskaltzaindiaren etxeak zutik iraun zuen, eta ateak zabalik.
|
|
|
San Martinen proposamena ontzat jo, eta hurrengo batzarrean sortu zen Literatura batzordea, otsailaren 27an. . Berezkoa du Euskaltzaindiak Literatur sorketaren eremua zaintzea eta bultzatzea?, irakur daiteke batzar
|
hartako
aktan, batzordea sortzearen arrazoiaz.
|
|
2010
|
|
|
Konparazio beharraz gainera ezinbestekoa da orduko egoera berariaz aztertzea, mende laurden honetan izandako aldaketaren perspektiba historikorik eskuratu nahi bada: hori ere jardunaldi honen xedea dela uste dut, eta beharrezkoa da hortaz garai
|
hartako
egoeraren arakatze itxurazko bat egitea. Hel diezaiogun beraz, atzera aurrera handiagorik gabe, EEN legea onartu aurreko egoera linguistikoren eta edukatiboaren azterraldiari.
|
|
|
Ikus, esate baterako, Aguirre Elustondo (1969), GAUR taldea (1971) eta Siadeco Euskaltzaindia (1979). Garai
|
hartako
ikuspegi zabalaren sintesi modukoa delakoan honako hau eman liteke adibide gisa: –Sin caer en la metafísica afirmación del euskera como esencia nacional(?) es creciente hoy, como lo ha sido en otras épocas, uncerrar filas del pueblo, de los que lo hablan y de los que no lo hablan en la lucha por salvarlo y por desarrollarlo?
|
|
|
EAEko biztanleen %25 bakarrik izanik ere euskaldun, ondotxoz gehiago izan dira mende laurden honetan beren seme alabentzat irakaskuntza elebiduna nahi izan duten gurasoak: hasiera
|
hartako
egoerari dagokionez ikus, besteak beste, Aguirre Elustondo 1969 eta Siadeco Euskaltzaindia 1979.
|
|
|
–Halakok edo holakok euskaraz ikastea lortu badu, nola ez dugu lortuko eskola sistema on batez belaunaldi berria osorik euskalduntzea??. Ez dakit esaldi hori orduko paperetan inon idatzirik dagoen hitzez hitz, baina garai
|
hartako
ikuspegi kolektiboan aski oinarri zabala eskuratu zuela uste dut.
|
|
|
69 Euskaldun berrien hainbat zertzelada jaso nahi duenak jakin iturri bat baino gehiago du egungo egunean eskueran. Aztertzen ari garen garai
|
hartako
euskaldun berriez informatzeko, honako liburu hau izan liteke orain ere argigarrien: Euskaldun berriekin euskaraz (Xabier Kintana eta Joseba Tobar arg. 1975.
|
|
|
Bere muga guztiekin ere, garai berrien atariko usaina zekarren dekretu hark berekin. Labur bilduz, eta ikuspegi orokorrari eutsiz, honako hau esan liteke agintealdi zaharra amaitu eta berria eratzeko garai
|
hartako
eskola munduaz:
|
|
|
Autonomia Estatutua onartu gabe (edo onartu berri berria) zegoenez, eta eskumen nagusiak Gobernu Zentralarenak zirenez artean, Batzorde Mistoaren eta MECekiko beste lotura instituzionalen bidez jardun zuen une
|
hartako
Eusko Kontseilu Nagusiak. Formalki bienak baziren ere neurri berriak, Kontseilu Nagusitik bultzatuak ziren haietariko asko.
|
|
|
Euskarazko irakaspostuak zentzuz kokatzea, ahalik eta ikasle gehienek euskara (z) ikasi ahal izateko. Hala jokatuta ere ez zegoen une
|
hartako
eskea osorik betetzerik: bai, ordea, hartara hurbiltzerik.
|
|
|
Ereduen diseinua hasiera hartan egin zen, nagusiki. Hasiera
|
hartako
jomugak, aurreikuspenak eta gomendio baldintzak gogor aldatu dira ordea, urteen buruan. Orduko dokumentuak patxaraz errepasatzen badira, argi dago hori.
|
|
|
Bere lekua berreskuratu behar zitzaion euskarari EAEn (garai
|
hartako
azalpenetan, maizago, Hego Euskal herri osoan). Argi zehaztu gabe egon arren, adostasun zabalazegoen berreskuratze lanaren oinarrizko izaera horretaz.
|
|
|
Gazte haiek, era berean, Europan nahiz Euskal Herrian ematen ari ziren aldaketa ideologikoak eta politikoak oso gertutik jarraitzen zituzten. Oso urte biziak ziren, eta belaunaldi berriak garai
|
hartako
seme alabak ziren. Giro hartako iturritik edaten zuten, finean.
|
|
|
Oso urte biziak ziren, eta belaunaldi berriak garai hartako seme alabak ziren. Giro
|
hartako
iturritik edaten zuten, finean. Eta Zipitriaren ekarpen pedagogikoak jaso zituzten, bai.
|
|
|
Baina kanpoko arrazoiek ere eragin zuten gune hura bertan behera gelditzeko. Urte
|
hartako
abuztuaren 2an ETAk Meliton Manzanas polizia burua Irunen (Gipuzkoa) hil ondoren, Espainiako Gobernuak salbuespen egoera ezarri zuen herrialde osoan. Eta, horrekin batera, irailaren 15erako legeztatu gabe zeuden ikastolen itxiera agindu.
|
|
|
1965ean, berriz, herrialdeko federazioa izango zenaren hazia jaio zen, Erkida elkarteak finantzatuta. Elkartea fondo komun bat zen, non boskote
|
hartako
batzuek haien soldatak sartzen zituzten. Haien etxeetarako diru kopuru bat hartu ondoren, gainerakoa federazioa izango zenaren jarduera finantzatzeko erabiltzen zen, bai eta beste ekimen euskaltzaleak laguntzeko ere.
|
|
|
Beraz, Bizkaian 1978an bertan jaio zen Ibilaldia, herrialdeko ikastolen aldeko festa. Urte
|
hartako
urrian egin zen, Getxon, Kilometroak en egun berean. Baina milaka lagun bildu ziren jai batean zein bestean.
|
|
|
Nafarroan, berriz, 1981ean egin zen Nafarroa Oinez lehen aldiz, urte
|
hartako
ekainaren 21ean, Altsasun, eta 30.000 lagun inguru batu ziren.
|
|
|
Beraz, ikasliburuei zegokienez, lehen saio edo esperientzia sistematizatua Gordailurena izan zen; baina, sasoi hartarako, aurrerakoiegia. Batetik, fitxak zirelako garai
|
hartako
ikasmateriala, orduko argitaletxeak lantzen zuten eredua. Bestetik, oso maila pedagogiko altua eskatzen zuelako, eta ez zetorren bat ikastoletan zegoen errealitatearekin.
|
|
|
Baina, edukiaz gain, itxura aldetik ere berritzailea zen Saioka proiektua: garai
|
hartako
materiala baino alaiagoa, irudi aldetik osatuagoa, kalitate handiz inprimatuta. Zakilixut euskal prentsako pertsonai mitikoaren irudiak, esaterako, Saioka n sortu ziren.
|
|
|
Hazkunde horri erantzuteko, hain zuzen, oso baliagarriak izan ziren 1980 urtean sinaturiko Ikastolen Titulartasun Ofizialerako Arautegia eta Ikastolen Hitzarmena. Ikastolek zituzten une
|
hartako
premiei aterabidea emateko balio izan zuten, bai. Baina, zoritxarrez, ikastolek izugarrizko zama ekonomikoekin segitzen zuten, eta behar bezalako erantzunik jaso gabe zegokien instituzioen eta erakundeen aldetik.
|
|
|
Hau da, ikastolak izango ziren eskola euskaldunak, eta beste eskola publikoak izango ziren euskaldun izan nahi ez zuten beste euskal herritarrentzako eskolak. Garai
|
hartako
eskola publikoetan maisu euskaldunak ez zirelako %5, eta %5 hartatik ere askok ez zutelako euskaraz irakasten?.
|
|
|
Urte
|
hartako
maiatzean, Gipuzkoako I. Eskolarteko Txapelketa egin zen Zabalegi eskolan eta Donostiako Karmelo Baldan pilotalekuan, Gipuzkoako Foru Aldundiak antolatuta. Bertsolari haiek Aldundiarengana ere jo zuten, bertso eskoletan egiten hasia zen lana plazaratzeko ideiarekin.
|
|
|
Irakasleentzako gidaliburua kaleratu zuen GIEk, ikastoletako irakasleentzako euskarri bat prestatzeko asmoz. Eta, urte
|
hartako
otsailean, Bertsolaritza Irakaskuntzan egitasmoari jarraipena ematea erabaki zuen Gipuzkoako Ikastolen Elkarteak: proiektu bat prestatu, Aldundiari aurkeztu, haren laguntza jaso, eta lan horretan buru belarri jarri ziren federazioan.
|
|
|
Euskal Eskola proiektua Konfederazioko talde tekniko
|
hartako
partaideek landu zuten, besteak beste Xabier Garagorri, J. Iñaki Etxezarreta, Mirari Bereziartua, Santos Sarasola, Ruper Ormaza, Imanol Igeregi. Xabier Garagorriren esanetan, Euskal Eskola lanak, aurreko hariari?
|
|
|
Eta Badiolak berak diseinu juridiko bat egin zuen Euskal Eskolaren bideragarritasun juridikoa azpimarratzeko. Hau da, garai
|
hartako
legedian eta markoan Euskal Eskola nola txertatzen zen azaltzeko. Eta Badiolaren diseinu hark ez zuen aurreikusten soilik Euskal Autonomia Erkidegoko ikastolak eskola publikoan sartzea; eskola publiko berri horrek Nafarroan eta Iparraldean zeuden eskolekiko zer nolako harremanak izan behar zituen aztertzen zuen.
|
|
|
Testuinguru horretan, Jose Luis Gorostidi zenak Euskaraz Bizi proiektua martxan jarri zuen Lizarrako ikastolan, 1985 inguruan. Gorostidi ikastola
|
hartako
zuzendaria zen orduan, eta ia ikasle guztiek gaztelera zuten ama hizkuntza. Beraz, Euskaraz Bizi egitasmoaren bidez, Gorostidiren helburua zen murgiltzetik hasi eta 6 urterako ikasle guztiek euskara erabiltzea eguneroko bizitzan, ikastola barruan nahiz ikastolaz kanpo.
|
|
|
Urte
|
hartako
Gabonak baino lehen, J. Iñaki Etxezarreta eta Antonio Campos Buesa Hezkuntza Sailburuarekin eta haren taldearekin bildu ziren. Haien esanetan, Buesa Sailburuak enkargu hitza errepikatu zuen bileran, etengabe, eta emandako enkargua betetzea zela haren lana.
|
|
|
Horiek horrela, Buesa Hezkuntza sailburua bere mintzaldia euskaraz hastea izan zen pleno
|
hartako
berrikuntzarik bakarra. Baina, itxuretatik harago, edukietan tinko jarraitzen zuen Buesak.
|
|
|
bakoitza bere eremuan, bere lekuan?. Aurrekoetxeak gehitu du ikasleei dagokienez gaindituta daudela garai
|
hartako
datuak. –Are gehiago, ikastolen kolektibotik gizartearenganako eragina handiagoa da une honetan.
|
|
|
Urte
|
hartako
akordioaren ondorioz, Frantziako Hezkuntza Nazionalak Seaskan biltzen ziren ikastoletako hezkuntza maila ororentzako diru laguntzak emango zituen. Eta ordura arte Seaskak zituen langileak ere onartu zituen, eta aurrerantzean langile haiei ordainduko zien.
|
|
2012
|
|
|
Joseba Lakarra dekanoaren babes eta laguntzarekin, hamaika lan egindakoak gara, dekanorde gisa, 1998tik aurrera, ikasturtean Itzulpengintza eta Interpretazioko lehenengo promozioko ikasleak matrikulatu ahal izateko eta itzulpengintzako unibertsitate ikasketak Euskal Herrian behar bezalako kalitatearekin eskaini ahal izateko. Lehenengo ikasle horien artean zegoen Aiora Jaka, eta pentsatu gura dut ez genuela dena txarto txarto egin, lehenengo promozio
|
hartako
ikasle batek, hamar urteren buruan, itzulpen ikasketetako doktore tesia defendatu ahal izan badu gure unibertsitatean.
|
|
|
Episteme modernoak XVIII. mendeko Argien garaiko arrazionalismoan ditu bere erroak. Garai
|
hartako
zenbait pentsalarik, gizakiak ordura arte pentsamolde erlijioso irrazional batean murgilduta egon zirela ikusita, obskurantismo zientifiko hartatik askatu nahi izan zuen gizateria. Zentzu cartesiar batean, arrazoiaren bidez gizakiak emantzipatzea posible zela uste zuten, arrazoitzeko, hausnartzeko eta zuhurtasunez pentsatzeko gai zen gizaki oro zentzu unibertsala ulertzera irits zitekeela eta horren bidez zibilizazio hobe bat lortuko zutela sinesten baitzuten.
|
|
|
Hamarkada
|
hartako
beste teorialari bat John Cunnison Catford dugu. A Linguistic Theory of Translationtranslation shifts (1965) liburuan, hizkuntza komunikazio gisa aztertu ondoren, honela definitzen du itzulpena:
|
|
|
Itzulpena zientziaren mailara jasotzeko Nidaren ahaleginak Alemanian ere izan zuen eraginik, herrialde
|
hartako
unibertsitateetan 1970eko eta 1980ko hamarkadetan garatu zen Übersetzungswissenschaft edo itzulpenaren zientziak erakusten duenez. Nidaren eta Chomskyren eraginaren isla garbienetako bat Saarbrücken go Saarland unibertsitateko Wolfram Wilss irakaslearengan aurki daiteke.
|
|
|
67), hots, jatorrizkoari ahalik eta hurbilenetik jarraitzen dion itzulpen literal ia ia hitzez hitzezko gisa. Badirudi horrela jokatzera bultzatu zuen arrazoia garai
|
hartako
testuinguru erlijiosoan nagusi zen ideian datzala, alegia Jainkoaren hitza beste hizkuntza batera aldatzean itzultzaileak kontuan hartu beharreko fideltasunean.
|
|
|
Itzulpena XVI. mendekoa izanik, eta kontuan harturik, gainera, euskal literaturak inolako tradiziorik ez zuen giro batean eginikoa dela, normala da itzulpengintzaren inguruko diskurtso egituraturik ez aurkitzea. Garai
|
hartako
Europako itzultzaileek bezala, Leizarragak ere ikuspegi enpiriko batetik azaltzen ditu bere itzulpen irizpideak, bere esperientzia hutsean oinarrituz, eta, ondorioz, antzinate klasikotik datorren pentsamendu aurremodernoaren oinordekotza hartu behar dugu apaiz lapurtarra. Erdi Aroko itzulpen tradizio europarrari begiratzen badiogu, bi kultura aski desberdin bereizten direla ikusiko dugu:
|
|
|
Garai
|
hartako
itzultzaile gehienek bezala, Mogelek ere hitzez hitzezko itzulpena baztertu eta itzultzeko modu askeago bat defendatzen du, ezjakinek erraz ulertzeko moduko testu bat sortzeko xedez. Hitzaurre berean, honela dio:
|
|
|
658). Argi ikusten da laudorio horietan itzulpen librearen abantailak goresten zituztela garai
|
hartako
kritikariek.
|
|
|
Orixeren ustez, izan ere, euskararen normalkuntza zen garai
|
hartako
euskaltzaleen zeregin nagusia, euskara jasoago bat sortzea, eta, aldi berean, euskara literatura ona egiteko gai zela frogatzea kontrakoa uste zutenen aurrean. –Hasiera batean?, azaltzen digu Iñigo Ruizek,, gerra aurrean gutxi gorabehera, zeregin hau euskaraz sortzen ari den literaturak beteko duela uste du:
|
|
|
Berri Onaren lehen hotsak entzuten ditugu berriz doi doi hemen, Erko gazte bizkorrak Erromatik ekarriak, gaitzik gabeko jentilaldi liluragarrian bizi baitziren artean euskaldunak. Eta Berria entzun orduko nekerik gabe makurtzen da lege berrira Izartxo, jentil baratze
|
hartako
lore zoragarria(...) Lurralde atsegin hartan ez zen ia sugerik. Tartalo eta Basajaun itzalak ere umeen parregarritarako hobeak ziren beldurgarritarako baino. (LIB II:
|
|
|
Goiko adibide horrek, esate baterako, hitzez hitz hala ez badio ere, esatari norentzakoen arteko komunikazio trukea gauzatu zen garaiaren isla dakar: garai
|
hartako
tirabira edo auzi bat inplikatuko du edo behintzat auzi hori inferitzeko keinuak edo arrastoak bidaliko dizkigu.
|
|
|
–Europa? mintzagai duten enuntziatu parentetiko horiek, bada, tartekatu ditugun pasarteek erakutsi digutenez, garai
|
hartako
eztabaida historiko eta kulturalen isla dira. Ez horren berri luze zabalean garaturik ematen duelako, baina agertu agertzen da garai hartako belaunaldien arteko kontrastea (belaunaldien arteko tirabirak).
|
|
|
Interakzioaren araberakoa den enuntziatu parentetiko horrek, bada, badakar garai
|
hartako
euskalzale eta euskalarien artean mintzagai eta eztabaidagai zen gai baten oihartzuna ere: garbizalekeriarena207 Beraz, hain hurbil eta hain urruti dugun garai bateko giroaren zipriztin batzuk dakarzkigu enuntziatu parentetikoak:
|
|
|
Mitxelena, bada, ez da ez garbizale ez eta mordoilokeriaren aldeko ere. Ikusi besterik ez daude ondorengo pasarteak, bere jarrera ezagutuz garai
|
hartako
eztabaidaren zertzelada batzuk bederen agertzeko:
|
|
|
infernuetara jeistea (sic) zakur amets edo sorginkeria hutsal bihurtu da, ardoa egiteko ez da mahats aleak oinkatzea aski, liktore aizkorak, horrela izendatzen baitituzte Ithaka, ko jauregian ikusten ditugunak? ez ziren noski ugariak garai
|
hartako
Grezian, eta gainera gainerakoak. (ZIN:
|