|
2000
|
|
|
Izatekotan, Txillardegi kontsentsu mota berriaren bultzatzailea dugu,
|
euskaran
etaeuskal demokrazian oinarrituriko kontsentsuaren bultzatzailea, euskal kultura propioanoinarrituriko kontsentsuaren ekintzailea, euskararen lurraldetasuna onartu ondorengokontsentsu soziolinguistikoan oinarrituriko kontsentsuaren bilatzailea, Euskal Herriakerabakitako konstituzioan oinarrituriko kontsentsuaren aldekoa... Baina argi bainoargiago erakutsi digu, kontsentsu berri horren alde egoteko modu bakarra lehenagokokontsentsua apurtzen saiatzea dela.
|
|
|
Era honetara kontsideratu behar diren alofonoen aukeraketaren arazoa, gurekasuan datu basearen diseinu eta inbentariora pasatzen da. Inbentario honetan ezinahantz daiteke hizkuntzan gerta daitekeen errealizaziorik bat ere, ezta hizkuntzarenaizan ez arren maiztasunez ager daitezkeen guztiak ere; hori gertatzen da Hegoaldeanegiten den
|
euskaran
, gaztelaniarenak berezkoak diren soinu batzuekin. Horrez gain, koartikulazio efektuak xeheki aztertu behar dira eta datu basean entitate bereizgarriadaukaten elementuak (alofonoak) zeintzuk diren erabaki.
|
|
|
Idazki hau musikari batek egin du; ez du egin hizkuntzalari edo
|
euskaran
aditua denbatek. Jose Luis Alvarez Enparantza. Txillardegi, ren lagun guztiak ez dira hizkuntzalariak edo politikariak, musikariak ere badira haien artean, bera bezala.
|
|
|
Baina ez edozeinhizkuntza, kasu honetan euskara izeneko informazio trasbaserako kodea erabili dugu.Kode idatzi hau kode paralelo batean oinarritzen da: ahozkoa; ala hobekiago esanda, fonatzaile deritzon aparatuaren bidez gizakiak sortzen duen soinu kode jakin batean duinspirazio iturri,
|
euskaran
. Eta hemen geldituko gara, kontzeptu asko erabili baitiraazalpentxo honetan.
|
|
|
Alderantziz baizik: hiztunaren subjektibitatea hizkuntzazko sozializazioaren bidean eraikita dagoela, eta, horrenbestez, naziotasunaren sentimenik errotuena
|
euskaran
bertan datzala.
|
|
|
Bestalde, oraindik,
|
euskaran
baditugu zenbait akronimo ospetsu baina gutxitan entzuten eta ikusten ditugunak, hala nola NBE (Nazio Batuen Erakundea), NATO etab. Kazetariak erronka handia du praktikan, laburkin hauek emekiro ezagutarazteko.
|
|
2001
|
|
|
Azkenik, laugarren aldagai latentea (F4) eta menpeko bezala funtzionatzenduena, portaerari dagokiona da. Hori subjektuek lortutako euskara maila edo urratsak (X19) eta subjektuek
|
euskaran
dituzten trebetasunek (X20) osatzen dute (zenbaterainoko trebetasuna duen euskaraz irakurtzen, ulertzen, idazten eta hitz egiten).
|
|
2002
|
|
|
Ikasleak, irakasleak, irakasgaiak eta çkintzak arloka aztertzen baditugu, berriz, helburu orokorrak kontuan hartuta, eta ikasleengan mugatuz, esango genukelanbide gaikuntza sendo bat ematea hartu genuela helburu nagusitzat. Gizarteankokatuta egonik, gaikuntza hori emateaz gain, ikasleak
|
euskaran
trebeki prestatzeanahi dugu, hau da, bi hizkuntzetan prestakuntza berdina lortzea, ez gaztelaniazbakarrik, baizik eta euskaraz ere maila berean. Eta ez hizkuntzan bakarrik, gaietanere euskara erabiltzeko trebakuntza berbera edukitzea baizik.
|
|
|
Hori guztia dugu gogoetagai Mondragon Unibertsitatean. Gutxienez
|
euskaran
, gaztelanian eta ingelesean nahi ditugu hezi gure ikasleak. Euskara, Debagoienean eta Gipuzkoako Goierrian bederen, nagusia izango delarik, gaztelaniariere garrantzia emanez, badelako ere bertoko hizkuntza, gurea; eta ingelesa, noski, arrazoi nabariengatik.
|
|
|
Euskal Herriak sistema unibertsitario nazional eta euskalduna behar du, premiahandiz, euskal herritar guztiei goi mailako prestakuntza eskaintzeko gai izangodena, bazterkeria sozialik gabe, eta bere jarduera eta eguneroko lana
|
euskaran
etaeuskal kulturan oinarrituko duena. Sistema unibertsitario berri horren eraikuntzakeskatzen ditu, alde batetik, indar politiko abertzale eta aurrerakoien ekimena, etabestetik, unibertsitate arloko kolektibo, instituzio eta kideen atxikimendua etainiziatibak.
|
|
2005
|
|
|
Batuaren eta euskalkien arteko laguntza sinonimoen bidez egitea aberasgarria da kazetariarentzat, hizkerari freskotasun handiagoa ematen baitio horrela. Elkarrizketa egiterakoan, kazetariaren galderei erantzundakoan elkarrizketatuak tokiko
|
euskaran
egitea gomendatzen da baita. Zilegi deritzot eta hainbat profesionalen iritzia delakoan nago.
|
|
2007
|
|
|
Kulturaren eremuaz harago dauden mekanismoak gutxiesteko joera duenintelektuala dago talde honetan. Euskaran hasten dira eta
|
euskaran
amaitu euskararen zoritxarrak. Euskal kulturan hasten da eta euskal kulturan amaitu honen atarramentu hitsa.
|
|
|
Ezein hiztun ez da hizkuntza osoaren jabe. Hala ere, posibilitate hori Lizardiri antzematekoa,
|
euskaran
badago eskainita; gaztelanian, ez. Halatsu, gaztelaniaz maiz aipatzen dute Heidegger-en esaunda «Sólo un Dios puede salvarnos»:
|
|
|
Ahozko erabilerari buruz, esan genezake, handi handika esan ere, ez dukegula erabiltzen euskaldun guztiok, azken 25 urteotan edo: uste dugu ez dela baliatzen iparraldean (beharbada, ezta hegoaldeko Nafarroan ere); giputz
|
euskaran
bai, hiztun nagusi eta onek bai behintzat, batez ere BERA erakuslea; eta gehien bizkai euskaran erabiltzen dugu (eta asko dago behera eginda, batez ere gazteetan), eta hemen bizirik dago hiztun zahar onetan behinik behin BERA, BERAU, BERORI eta pluralean EUROK eta EUREK. Idatzizko erabilerari dagokionez, tradizio handiago dute, Axularrek berak ere erabiltzen ditu-eta
|
|
|
Ahozko erabilerari buruz, esan genezake, handi handika esan ere, ez dukegula erabiltzen euskaldun guztiok, azken 25 urteotan edo: uste dugu ez dela baliatzen iparraldean (beharbada, ezta hegoaldeko Nafarroan ere); giputz euskaran bai, hiztun nagusi eta onek bai behintzat, batez ere BERA erakuslea; eta gehien bizkai
|
euskaran
erabiltzen dugu (eta asko dago behera eginda, batez ere gazteetan), eta hemen bizirik dago hiztun zahar onetan behinik behin BERA, BERAU, BERORI eta pluralean EUROK eta EUREK. Idatzizko erabilerari dagokionez, tradizio handiago dute, Axularrek berak ere erabiltzen ditu-eta
|
|
|
Testuotan hirugarren perpausek perpaus konpletibo bana daukate gutxienez. Konpletibook galdegaiak direlarik, ez daude kokatuta gaurko
|
euskaran
nagusiki erabiltzen den kokalekuan, aditzaren aurrean. Gaur honetara erabiliko lirateke batez ere:
|
|
|
Tradizioko
|
euskaran
|
|
|
Gaurko
|
euskaran
|
|
|
Bigarren aukera lehenago ere ontzat jo dut; hirugarrena ere balekotzat daukat, aditza oraingotan hasieratik hur edo dago-eta. Nire belarrientzat oso normalak dira hiru kokalekuok, eta bigarren aukera dago zabalduen nire
|
euskaran
edo (ETB1en, pilota emanaldietan, sarritan darabil Tolosa pilotari izandako esatariak). Beraz, galdegaiaren labur luzeak zer ikusi handia dauka jakiteko bera non kokatu, aditz aurrean edo ostean.
|
|
|
Kontuok edozein ikuspegitatik hartuta ere, galdegaiak beti ageri dira aditz atzean. Gaur eguneko
|
euskaran
honela emango lirateke nagusiki bigarren perpausok:
|
|
|
Gainera, ikusi ditugu Mogelen adibideak 1 TEORIA apartaduan, eta ez litzateke egon behar aitzakiarik aurreratzeko. Horrela, arindu egingo genuke alperreko karga
|
euskaran
, eta itzelezko mesedea egin irakurleari.
|
|
|
Sasoi honetan, sartu sartuta bizi garela erdal munduan, erdarakadak geroago eta ugariago dira
|
euskaran
. Horietariko batzuen gainean egingo dugu berba hemen.
|
|
|
Edozein modutan, multzoan perpaus biak erabil daitezke honela, gure
|
euskaran
behintzat:
|
|
|
2 Lehenengo puntutik segitzen da Altuberen galdegaiaren legea birrindu egiten duela J. B. Agirrek narrazioetako hasiera perpausetan behintzat, baina bat dator Bittor Hidalgok emaniko datuekin Senez aldizkarian, 25 zenbakian, non aztertzen baitu galdegaiak zer kokaleku hartzen duen perpaus barruan bai tradiziozko
|
euskaran
bai gaur egunekoan. Hona hemen datuok:
|
|
|
Tradizioko
|
euskaran
|
|
|
Gaurko
|
euskaran
|
|
|
Gura izanez gero, dena sobran dago, gure
|
euskaran
behintzat. Izan ere, guk ez dugu erabiltzen
|
|
2008
|
|
|
Hizkuntza gardenetako hitz gehienak idazteko balio dezake bide fonologikoak,
|
euskaran
, kasurako.
|
|
|
Sistema silabikoan, kontsonante bokal silaben egitura fonetikoak du garrantzia, besteak beste, egungo japonieran. Sistema alfabetikoetan, berriz, fonemek dute esanahia, esate baterako,
|
euskaran
.
|
|
2011
|
|
|
Bide bi bereizi ziren, labur esateko. Batetik, zientzialari euskaldunena, zientzia edo jakintza arloren bateko adituak izanik, zientziarako
|
euskaran
beraien parte hartzea eta ekarpena aldarrikatzen zutenak; eta, bestetik, hizkuntzalariena, hizkuntzan adituak izanik, edozein jakintza arlotako zientziarako euskararen gaineko proposamenekin, jatortasunaren izenean. Bi sektoreen arteko urruntasuna oso nabarmena zen, eta urteekin gotortu dela esan daiteke.
|
|
|
Hainbeste urtetako errepresio politikoak eragindako uzkurdura, egoera berrian, lehertu egin zen, eta joera eta sentsibilitate politiko desberdinak azaleratzen hasi ziren, ez jada soilik Francoren aurka, baizik eta elkarren aurkakoak zirenak ere. Eta bor borrean zegoen bizitza politikoak eragin zuzen zuzena izan zuen kulturgintzan, eta
|
euskaran
ere. Kepa Larreak dioenez:
|
|
2012
|
|
|
Hutsaltasunaren bigarren argudio honen arabera, estatuak eskaintzen dituentresnak euskal nazioa(
|
euskaran
errotutakoa) sendotzeko erabili nahiko balira, tresna hutsalak edota onartezinak lirateke euskal herriaren aniztasun identitarioazaintzeko konpromisoa balego. Kultura demokratiko/ liberalean ametiezina baitaestatua akulturazio tresna gisa erabiltzea, XIX. mendean egin bezala.
|
|
|
ereduaren arrakasta pertsona elebidunak prestatzeko erabilgarritasuneandatza; aldiz, ereduaren hein bateko porrota, eta A ereduaren erabateko porrotapertsona elebidunak prestatzeko ezinean dautza. Errealitate horrek,
|
euskaran
oinarritzen diren hizkuntza eredu integrazionistak proposatzera bultzatzen ditu euskalnazionalistak. Ikuspegi hori partekatzen ez dutenek, EAJk kasu, aukeratzeko askatasuna ez ezabatzea izango dute xede beharbada, ikuspegi utilitaristek gai ez direnhizkuntza ereduak desagerrarazi edo hondar gisa geraraziko dituztelako uste osoaedukita.
|
|
|
Hegemonizazio bikoitz hori ez da posible «euskara», batetik, eta «euskal nazioa», bestetik, deslotuak agertzen badira. Beste zenbaiterrebindikaziorekin artikulatu behar dira biak.70 Izan ere, prozesu horrenadierazpen gisa uler daiteke (kontingenteki)
|
euskaran
errotutako euskalnazio hori beti egon dela lotuta beste zenbait errebindikaziorekin: erlijioa dela, garai batean, edo langileen eskubideak (sozialismoa) edota ingurumenarendefentsa dela, berriki.
|
|
|
Ideia hauek guztiak Euskal Herrian ere izan zuten oihartzuna. Berrogeitahamargarren urteen bukaeran euskal kulturako esparru desberdinetan (bai
|
euskaran
, bai literaturan, bai pentsamenduan, bai eta politikan eta erlijioan ere) hausketa batgertatu zen, mugarri bat jarri zen. Hausketa horren adibide ezagunenetariko bateleberri bat da, Txillardegiren lehenengo nobela Leturiaren egunkari ezkutua.
|
|
|
Nor da euskal nazioko kide garaiko ETArentzat? Galdera horri nahiko argierantzuten dio V. batzarraren bigarren zatian onartutako programa ideologikoan.Lehenik eta behin euskal etnia definitzeari ekiten dio, hau, kultura konpartitubatean eta batez ere
|
euskaran
oinarritzen dela esanez. Nazioa, berriz, etniak, faktoreobjektibo horien kontzientzia hartzean sortuko litzateke.
|
|
|
Nor da euskal nazioko kide garaiko ETArentzat? Galdera horri nahiko argierantzuten dio V. batzarraren bigarren zatian onartutako programa ideologikoan.Lehenik eta behin euskal etnia definitzeari ekiten dio, hau, kultura konpartitubatean eta batez ere
|
euskaran
oinarritzen dela esanez. Nazioa, berriz, etniak, faktoreobjektibo horien kontzientzia hartzean sortuko litzateke.
|
|
2014
|
|
|
Horiek ezin hartu dute euskara hizkuntza soilmoduan. Zerbait maiuskuloa dago beti
|
euskaran
, eta horretarako, jakina, euskarazkojende arruntaren gainetik jarri behar dute erremedio gabe. Ezin irentsi dutena da, azken buruan, hizkuntza, edozein hizkuntza, jende ezjakinaren asmakizuna dela, bere konplexutasun eta aberastasun izugarriarekin, asmakizun subkontzientezoragarri bat dela, eta jakinaren azpikoa dela, eta edozein gizabanako sortzaileoso azpitik eta ñaño uzten duena.
|
|
|
Izan ere, horren oinarriandagoen goazen forma bera ere ez da ohikoa. Aginterazko kutsua emateko aditztrinko bati (goaz) subjuntibo itxura eman zaio, eta horren beste adibiderik ez da,
|
euskaran
ezin baita subjuntiborik eraiki aditz trinkoen gainean (Rebuschi, 1984). Salbuespen hori alde batera utziz, alokutiboak perpaus nagusietan soilik agertuahal izateak iradoki dezake gainerako perpausetan alokutiboa ez gramatikala izateakonplementatzaileari egotz dakiokeela. Hori ondoriozta daiteke, behinik behin, autore klasikoen lanetatik (Oyharçabal, 1993).
|
|
|
Aurrekoetxea, G. (2008a): . Bariazio soziolinguistikoa Dimako
|
euskaran
–, Euskalingua, 12, 17
|
|
|
(2012): . Hizkuntza aldakortasuna Goizuetako
|
euskaran
–, Uztaro, 80,77
|
|
|
Gotzon Aurrekoetxearen lana (2008a: 25) oinarritzat hartuz, ikusten dugu aldaketa handiak gertatzen ari direlaDimako
|
euskaran
, belaunaldi batean hizkuntza heren bat aldatu dela esateraino:
|
|
|
Era berean, egokitze hori, mailakatze hori, «levelling», erdararen kalkoengatikere izan daiteke, horrela, bi hizkuntzen egiturak berdintzen dira. Esaterako, gaztelaniako «a nivel de» esapidea, gazteen
|
euskaran
txertatu da: Espaina mailan (anivel de España).
|
|
|
Espaina mailan (anivel de España). Berez, erdarak eragindako kalkoa da hori, baina,
|
euskaran
mailaguztietan hedatzen den heinean, «levelling» dela erran dezakegu. Hirugarren eraginada euskara batu kultoarena, eskolarena, alegia.
|
|
|
(2012): . Hizkuntza aldakortasuna Goizuetako
|
euskaran
–, Uztaro, 80,77
|
|
|
Hizkuntza aldakortasuna Goizuetako
|
euskaran
: emaitza gehiago
|
|
|
Artikulu honetan egiten ari naizen tesiaren zati bat azalduko dut. Tesiak berehelburuen artean ditu bariazionismoaren metodologia
|
euskaran
aplikatzea. Hori da, hain zuzen ere, «hizkuntza aldakortasuna» terminoak lan honetan adierazten duena.Hizkuntzan gaur egun gertatzen ari den aldaketa Labov eta haren jarraitzaileen (Labov, 1972; Haddican, 2005; Moreno Fernandez, 1994; Tagliamonte, 2007 eta2012; Trudgill, 2002) metodologiaren bidez aztertuko da, eta emaitzak estatistikoakizanen dira.
|
|
|
Aferesiarekin batera, aferesirik gabeko formak erabiltzen dira Goizuetan (Zubiri eta Perurena, 1998: 33), forma osoak, erdialdeko
|
euskaran
eta euskara batuan agertzen direnak. Ikerketahonetan, Goizuetako hizkeraren ezaugarri berezitzat aferesidun hitzak hartuko ditugu.Maiztasun handikoak izateagatik, zazpi aditz hauek aukeratu ditugu azterketarako: ekarri/ karri, eman/ man, esan/ san, etorri/ torri, ibili/ bili, ikusi/ kusi, izan/ zan.Aferesia izan dezaketen hizkuntza aldagai gehiago ez ditugu aintzat hartu.
|
|
|
Goizuetarrek kausazko esaldietan, beste morfema batzuez gain (bait, eta), ko (t) z eta ko erabiltzen dituzte. ko (t) z nafarreran eta Ipar Euskal Herrian ereerabiltzen da eta ko erdialdeko
|
euskaran
eta euskara batuan, besteak beste. Badirudigaur egun joera dela mendebalderagoko ezaugarriek ekialdekoak ordezkatzea, eta ko (t) z hartu dugu Goizuetako hizkeraren ezaugarritzat (Zubiri eta Perurena, 1998: 164), oinarri dialektaleko ezaugarria delako, alegia, zaharrenek erabiltzen dutena.Gazteek ko (t) z oso gutxitan erabiltzen dutela uste dugu eta, beraz, Goizuetanordezkatzea arrunt aurreratua dagoela.
|
|
|
Jakin aditza ezezko eta galderazko perpausetan iki erroarekin agertzen daGoizuetako hizkeran (eztikit). Erdialdeko
|
euskaran
eta euskara batuan aki erroada erabiltzen dena (ez dakit). Goizuetako aldaeratzat jo ditugu eztikit adizkiarensailekoak, horiek direlako adinekoek nahiz gazteek gehien erabiltzen dituztenak.Egoera formalagoetan gazteek erro hori ez erabiltzeko joera izan dezaketela ustedugu, hizkera formalaren eragin handiagoa dutelako.
|
|
|
Gazteek gutxiago erabiltzen dituzte gunun adizkiaren sailekoak. Egoeraformalagoetan eta erdialdeko
|
euskaran
adizki hori erabiltzeko joera ez dagoenez, gununen sailekoak gordetzaileenek bakarrik erabiltzen dituztela uste dugu. Halaikusi dugu gure corpusean ere, gazteek ez dutelako adibide bakarrik eman.
|
|
|
Aldagai honetan ere, aurrenekoa, zerbette (edo zerbitte), goizuetartzat dugu.Zeoze, erdialdeko
|
euskaran
eta mendebalekoan erabiltzen dena (Zuazo, 1998: 204), gero eta gehiago erabiltzen da gazteen artean.
|
|
|
Goizuetarako egin dugun hipotesia hau da: Goizuetako
|
euskaran
aldaketaez da oso handia. Aztergai ditugun baldintza guztiak betetzen ditu, eta horregatikhizkuntzan gordetzaile izatea espero dugu:
|
|
2015
|
|
|
Bokal arteko edo diptongo etabokal arteko hasperenaren tokian g edo r ahoskatzeko joera ezaguna da (Mitxelena 1990 [1961]: 221). Lapurdi itsas hegiko
|
euskaran
, bokal artean g ahoskatzen den adibide hauek bildu ditugu: ago, aho?, mege, mehe?, oge, ohe?.
|
|
|
Kostatarrarekin mugan diren Bidasoko Hondarribia eta Irungo
|
euskaran
y epentesia presente da (Sagarzazu 2005: 66).
|
|
|
Kostatarrarekin mugan diren Hondarribiko eta Irungo
|
euskaran
, asimilazio bustidura indartsua deladio hango euskara ikertu duen T. Sagarzazuk: Bokal aurrean batez ere gertatzen da bilakaera biherrietan hitz oinaren baitan eta deklinabidean (Sagarzazu 2005:
|
|
|
Lapurdiko eremuko Larresoroko
|
euskaran
bustidura eza gertakari emankorra dela eta testuinguruguzietan betetzen dela erakusten digu Irantzu Epeldek (2003: 76).
|
|
|
Hurrenkera finkoa duten hizkuntzetan, ingelesean eta alemaneran esaterako, HPSGren mekanismo hauegokia da, argumentu zerrenda bakarra egongo delako. Baina hitz hurrenkera askea duten hizkuntzetan,
|
euskaran
esaterako, hurrenkera ezberdin guztiak jarri lirateke eta horrenbestez, sarrera lexikoasko egin lirateke: [ERG, DAT, ABS], [DAT, ABS, ERG]... eta hau ez da oso egokia.
|
|
|
HBk bere diskurtsoan ezker abertzalearen (frankismoaren garaiko azken urteetan etaTrantsizioaren lehen unetan eratu zen espazio politikoaren) berezko Independentziaren etaSozialismoaren aldarrikapena mantendu bazuen ere, aberri kodean definitu zuen haien, gu, a.EAJrekin bat egin zuen euskal erkidegoa definitzen zuten elementuetan, hala nola, lurraldetasunean,
|
euskaran
edo, kendutako, subiranotasunean.
|
|
2017
|
|
|
Jauregi, O., & Epelde, I. (2013): . Hasperenaren galera Iparraldeko
|
euskaran
–, in R. Gomez, J.Gorrochategui, J. A. Lakarra & C. Mounole (arg.), Koldo Mitxelena Katedraren III. Kongresua, UPV/EHU, Gasteiz, 245
|
|
|
Aurrekoetxea, G. (2008), Bariazio soziolinguistikoa Dimako
|
euskaran
, Euskalingua, 17 orr.
|
|
|
Garmendia, L. (2008), Hizkuntza aldakortasuna Zaldibiako
|
euskaran
: ikuspegi soziolinguistikoa in euskalgintzaXXI. Mendeari buruz.
|
|
|
(2016): Hizkuntza aldakortasuna
|
euskaran
. Nafarroa ipar mendebaldeko bi udalerritan egindakoazterketa.
|
|
2019
|
|
|
Bada, hala ere, (7) eta (8) moduko adibideak PFIC hipotesiaren baitan ulertzeko beste modu bat; azken hamarkadetako hizkuntza kontaktuaren eraginaren ondorioz/ 0/ fonema euskal sistemafonologikoaren parte dela ondorioztatu litzateke. Hain zuzen, Oñederra et al ek (2015) elebitasun goiztiarraren eraginez azken belaunaldietan hasitako eta oraindik martxan den aldaketafonologikotzat hartzen dute fonema honen erabilera
|
euskaran
. Ildo honetan, lan honek aldaketafonologiko hori baieztatuko luke.
|