|
2004
|
|
|
Genoveva pertsona oso serioa zen, hitz gutxikoa, berrogeita hamar urte ondo beteak zituena. Gaurko egunetik begiratuta, bizitzak
|
eman
didan esperientziarekin, Pauline Bernardetteren kontrako izpiritua zela iruditzen zait. Izanez ere, nire mojatxoak zera ematen du, bihotz baten partez hamar bihotz ttiki ttiki dituela handik eta hemendik partituak, hamar bihotz ttiki katuen txintxarriak bezalakoak, eta beraietan mugimendu handia dabilela beti, alai edukitzen dituela esate baterako hiru, goibel eta mutu bi, eta beste bat zartatua, eta beste lau haserre eta soinu txarrarekin.
|
|
|
Bazuen, hori bai, haranaren inguruko herrian bizi zen morroi zahar zaharra, guk Bizkarroker deitzen geniona, eta enkarguak eta beste zenbait lan arin egiten zizkiona. Ordea Bizkarrokerrek laguntza eskasa
|
eman
ziezaiokeen, zeren gizon hark, guk ematen genion ezizenak adierazi bezala, bere onenaz aurrera baitzirudien ordurako, eta sarritan goiza besterik ez baitzuen egiten lanean. Bere bizikleta hartu eta herrira joaten zen bazkaltzera, poliki poliki, erortzeko beldurrez...
|
|
|
Zoriona ez zen, halere, Genovevak niri emandako trataera bereziaren ondorio bakarra. Tratamenduak itzala ere
|
eman
zidan, zerbait handia izan banintz bezala tratatzen ninduten ukuiluko behi makalek. Gauzak hola, areagotu egin zen nik Balantzategiko etxe ondoan aurkitzen nuen gozotasuna.
|
|
|
Min
|
eman
zidan Bidaniri hitz haiek entzuteak, baina hain nengoen makalduta garai hartan, hain nintzen euli buru, non ez bainuen ahoa zabaltzekorik ere egin. Lotsagarria benetan, oraindik ere damuz betetzen nauen portaera.
|
|
|
Bada, ez duzu haboro sofrituren. Piarres gure haizoak zure eskua galdatu deitazu, eta nik
|
eman
deiozut. Gizon ona duzu, hirur hogei behi badituzu etxen eta lur sail anitz".
|
|
|
Kontu haiek guztiak bukatuta zeuden. Beste aldera, ordea, La Vacherekin edukitako harremana erasana zegoen, eta denbora
|
eman
behar zitzaion zauriari. Ezin nintzen errota inguruetara joan eta bere aurrean jarri, esanez:
|
|
|
Hala, su egin behar zen azken egunetarik batetan, ezpal beltz eta ttipiño bat ikusi nizun lurrean, lehenago ere errerik zirudiena, eta hartuko dizut ez dizut hartuko egon ninduzun denbora batez. Azkenean, saskirat
|
eman
nizun eta errefektuarrera eraman. Eta zer erranen duzu gertatu zela, Mo?
|
|
|
Ez dezadan nire barruko Setatsuak bezain zuri hitz egin; azkenaldi honetan maizegi egiten dudan gauza, bide batez aitortuta. La Vache eta biok zoriontsu izan ginela
|
eman
dut aditzera, eta baieztapena zuzendu egin beharra daukat; zuzendu, ez aldatu.
|
|
|
Handik aurrera eta udazkenak iraun zuen bitartean, ez zidan erantzun txar bat
|
eman
, eta petraldu ere gutxiagotan petraltzen zen. Horren ordez, mutu jokatzen zuen, niri ezer kontatu gabe, eta gau batzuetan —mutu eta isil orduan ere— nire aldamenetik altxa eta alde egin egiten zidan.
|
|
|
—Ene lagun on ona —entzun nuen orduan—, alde kobazulo horretatik. Zoritxarrez, zure lagun hori nahastu egin da burutik eta, bere naturalezaren aurka jokatuz, atzerapauso bat
|
eman
du. Baina zu ez zaitez itsutu.
|
|
|
Hasiera batean nekoso ekin nion, eta soilik lasaitasunagatik, Setatsuak bakea
|
eman
ziezadan. Ordea idaztea oso gustukoa izan nuen segituan, eta buru belarri eta adar murgildu nintzen gogoratzeko lanean.
|
|
|
Moja ttikiak joanda bezala segitzen zuen, eta zabal zabaldutako begi haiek ikara
|
eman
zidaten. Duda egiten zuen, agian fedea galtzeko zorian ere bazegoen.
|
|
|
—Pentsatzen jarrita —hasi nintzen orduan—, ia gauza bera da Babelen gertatua eta Piarresekin gertatua. Zeren, jakina, zer gertatzen zen Jainkoak hizkuntzak nahastu eta bakoitzari berea
|
eman
zionean. Bada, batek" pasa egidak pala" esaten ziola besteari, eta honek aitzurra pasatzen ziola.
|
|
|
Jira beste aldera eta errotarantz abiatu nahi izan zuten korrika, baina alfer alferrik, La Vache qui Ritek ez baitzien ezertarako betarik
|
eman
. Burua makurtu eta adarrak aurreratuz, ziztu batean zuzendu zitzaien, eta luze gabe lurrean zilipurdika botea zeukan bata eta uxatua bestea.
|
|
|
—Lagun on ona —sartu zen Setatsua— Ondo dago lagunak egitea, baina ez dago ondo ezagutzen den aurrenekoarekin itsutzea. Balantzategiko ukuiluan beste hamaika adiskide dauzkazu zain, eta ezagutzera
|
eman
zenieke zeure burua.
|
|
|
Basoa, baso itxia, hara hor zure benetako etxea!". Zenbaitetan, halaxe pentsatzen dut, zerbait oker joan eta basurde baten ahotsa
|
eman
zidatela, ez behiarena.
|
|
|
—Eskerrak! Eskerrak arrazoi ona
|
eman
duzun! —esan zidan gero— Proba bat jarri dizut bururik duzun ala ez ikusteko, eta zuk eduki, alajaina!
|
|
|
Arnasa lasaitu zitzaidan. Hitzik gabe, pentsamenduaren bitartez alegia, eskerrak
|
eman
nizkion Setatsuari.
|
|
|
Desasosegatu, eta marru egin nuen. La Vachek, berriz, lehenengo kolpea
|
eman
zion ateari. Alferrik, jakina, ateari ez baitzion zirrikitu bat besterik egin.
|
|
|
Hasiera batean, ederki
|
eman
genituen kolpeak, nik asko eta La Vachek gehiago, eta hogeita hamar hezur hautsitako behia naizela esan ahal badut gaur egun, harrotasun hau festa hari zor diot batez ere. Ordea, herritar asko ziren, mila eta gehiago ziren, eta ezparak bezala inguratzen ziren guregana, etengabe, zikin, mingarri.
|
|
|
—Ezin al didazu ideia ttiki bat
|
eman
, lagun? —esan nion orduan, eta ez dakit nola esan nion ere.
|
|
|
Gaztea nintzela, noski, eta oso aspertua nengoela goiko alde elurtuan. Baina, aitzakiak; kontua da beheratu egin nintzela, koipea
|
eman
niola Setatsuari. Horrek ez dauka bueltarik, eta, egiatan, ahal banu oraintxe bertan emango nizkioke bi ostiko neure buruari.
|
|
|
Setatsuak arrazoi zuela konprenituz, nagitasunez mugitzeari ekin nion, eta hiru pauso
|
eman
eta gelditu egin nintzen. Pixka bat itxoin, eta beste bi pauso.
|
|
|
koxkor guztiak elurraren gainean zeuden orain; hamasei bat ziren, denak belarridunak. Pauso bat
|
eman
nuen, belarridunek beste bat. Nik hiru, haiek hiru.
|
|
|
Eta izar batzuk, eta ilargia. Halako batean astindu batez mugitu zitzaidan isatsa, ezustean, eta ezuste harekin bost pauso
|
eman
nituen azkar azkar.
|
|
|
Eta esatearekin batera, nire isatseko ileetatik tiraka ibilitako otsoak, kosk, hortzak sartu zizkidan nire gorputzeko zati urruti hartan. Deiadar eginez, sekulako ostikoa
|
eman
nion, eta baita bete betean harrapatu ere. Hantxe joan zen gaixoa intzirika.
|
|
|
Hola hasten denean, amore
|
eman
behar Setatsu zaharrari. Bestela ez da isiltzen.
|
|
|
Ez da bada jaikitzekoa izango? Hori baldin bada kontua,
|
eman
bakea argitu arte, mesedez.
|
|
|
inuzentea izan behar du behiak, ergela izan behar du behiak, kankailua izan behar du behiak, Denbora partitzaileak" mordoxka bat" esan eta berak" eskerrik asko" erantzuteko! Eskerrak
|
eman
orduan. Ez zen, ez, behi hura nire antzekoa!
|
|
|
itsututa nengoen, eta nahiz begiak zabalik eduki, argitasun bat besterik ez nuen sumatzen, aurrean maindire txuri bat jarri izan balidate bezala. Ezjakintasun hark, noski, zer pentsa
|
eman
zidan, eta baita irudimena berotu ere komeni dena baino gehiago.
|
|
|
—esan zidan une hartan nire barruko ahotsak. Eta geroxeago, niri erabat esnatzeko astirik ere
|
eman
gabe—: Baina, ez al duzu lo makal eta fruiturik gabekoi utzi behar?
|
|
|
—Ezin da desegin gure Aingeru Guardakoa delako —esan zidan behin, artean oso gazte nintzela, Bidani izeneko behi nagusi batek— Poza
|
eman
lizuke bera zure barruan dagoela jakiteak. Lagunik lagunena izango zaizu bizitza honetan, eta bakardade guztiak sendatuko dizkizu.
|
|
|
—Ardia izatea merezi zenuke —arrapostu nion nik lotsa gabetasun handiarekin, eta buelta
|
eman
eta alde egin egin nuen.
|
|
|
Ondorio hau gaur ateratzen dut, memoriak idazten ari naizela eta dakizkidanak dakizkidalako; baina egun hartan harlauzak, asperkeriaren harlauza astunak, ez zidan inolako aukerarik luzatu. Bi hortzaundiei begiratu eta buelta bat
|
eman
nuen inguruetatik, ea La Vache ikusten nuen zelata lanetan. Ez nuen arrakastarik eduki, hartan ere ez.
|
|
|
Gero eta neure buruaren jabeago, behi beltzok egindako banketea gogoratu zitzaidan, eta egun hartan gertatutako guztia: menditik jaitsitako zaldiak, zaku kargaketa, Genovevak eta Bizkarrokerrek mendiko haiei
|
eman
zieten afaria.
|
|
|
Baina bestalde, eta batez ere, La Vache qui Ritek
|
eman
zidan poza. Ukuiluko nire tokiraino etorri, eta agurtu egin ninduen:
|
|
|
Mendian izango da noski janari premia, batez ere orain, negu gorrian gaudela. Baina ez dut uste azalpen luzeagoa
|
eman
behar dizudanik. Dagoeneko ez zara hain ume, eta logikaz pentsatzen ikastea nahitaezkoa zaizu.
|
|
|
Biok goroldio erdi jelatuaren gainean etzanda geunden, bera abioiaren alde batean eta ni bestean, kontu kontari burdin puska haien gainetik. Gaian zuzenki sartu gabe, denbora
|
eman
nahi genion arrozaren deskubrimenduari buruzko azterketari.
|
|
|
—Txikitu alerik ez, baina bati hortzak kendu bai. Sekulako ostikoa
|
eman
nion hortzetan.
|
|
|
Eta hori, moja ttikiak, Europako beste gerra hartan, maquis entzat lan egin zuelako; errenditu nahi ez zuten batailoientzat, alegia. Apaiz bat etorri zitzaion komentura, Pere Larzabal esaten ziotena, eta Pauline Bernardetteri paper mordoa
|
eman
eta halaxe eskatu zion:
|
|
|
—hots egin nuen. Eta, nahiz esaten zuenak niri berri askorik ez
|
eman
—hartaz jabetuta nengoen lehenagotik—, ez nioen gezurrik. Izanez ere harrigarria zen La Vache halako logikarekin pentsatzen aritu eta kolpetik lo ez gelditzea.
|
|
|
Aurrerantzean berak esanda bezalaxe gertatu zen. Sekretuen Gurpil Handiak hiru buelta
|
eman
zituen, eta handik, eta nik jarri nion logikari esker, osatu zitzaigun soluzioa.
|
|
|
Apirileko egun euritsu haietako batean, berriro ere, buelta
|
eman
zuen Sekretuen gurpilak, bigarrena. Genovevaren abistua entzun genuen La Vachek eta biok.
|
|
|
Isilune bat egin zen Balantzategiko atarian, haranak une hartan zeukan isiltasun handiagoa sentitzeko aukera
|
eman
zuena. Jende guztia lo zegoela ematen zuen:
|
|
|
Egunak argitu eta ordu batzuetara, guardia guztiak bilduta zeuden etxe atarian. Nekatu eta gosetuak ziruditen, eta Antiaju Berdek berehalakoan
|
eman
behar zien erretiratzeko aginduaren zain. Baina Antiaju Berdek ez zuen etsitzen.
|
|
|
Oso kontseilu txarra, bide batez esanda. Gaurko egunetik begiratuta, eta bizitzak
|
eman
didan esperientziarekin, une hartan uste handiz jokatu nuela iruditzen zait, munduko azkarrena neu izan banintz bezala. Izanez ere, inork ez zion La Vacheri tirorik bota izango, hori egitea mendikoak erne jartzea izango baitzatekeen, oharraren gainean jartzea.
|
|
|
Bigarren tiroa entzun zen orduan, gauaren kristalari gelditzen zitzaizkion puxketa xuxen, isil eta osoak txikitu zituena. Antiaju Berdek, ezer gehiago puskatzerik ez zegoela konprenituz, agindua
|
eman
zuen:
|
|
|
Ez, ez zegoen, eta azkar asko jakin zuen hori hortzaundiak. Sokari heltzen zion gaztea entretenitua zegoela ikusiz, La Vachek bi pauso zuzen
|
eman
eta kolpea tira zion adar eskuinarekin, eta baita galtzetan tarratekoa egin ere. Eta egingo zion tarrateko hura baino zerbait gehiago baldin eta mutil gazteak sokari ondo eutsi izan ez balio.
|
|
|
Baina ez zizien egosi. Enperadoreak, ontsa jakinki mexantak, beharri finetan nahi zeiozun egin min, eta pertza plaza erdian ezarri ondoan, edikt bat
|
eman
omen zizun: sari handia ukanen ziala pertz hari kolpurik handiena emanen zeionak.
|
|
2010
|
|
|
familia osoa errugabe jo zuten. Beranduegi, ordea, herriak ez zuen sekula onartu oker jokatu zuela, erlijioarengatik egindako den dena ontzat
|
eman
ohi zelako.
|
|
|
Honen guztiaren aurrean Voltaire hunkitua geratu zen gertatutakoarekin, eta 1763an, Jean Calasen heriotza eta urtebetera, kasu hark sortutako pentsamendu andanari bidea
|
eman
zion aipatu liburuan. Bertan erlijio desberdinen bizikidetza posiblea zela ondorioztatu zuen, adibide soka jarriz; erlijio istilu gehienak testu sakratuen interpretazio zurrunegiek eta irakurketa historiko interesatuek eragindakotzat jo zituen.
|
|
|
Tolerantzia gizakiaren askatasunean oinarritu zen, gizakiari soilik zegokion eremua goitik behera zaindu behar zelako. Honen karietara Lockek borondatezko erlijiotasunari
|
eman
zion hasiera, hots, salbazioaren conditio sine qua non gizakiak salbazioa nahi izatea zen: " Jainkoak berak ere ez du inor salbatu nahi beronen gogoz kontra".
|
|
|
Erregea hil egin zuten 1649an eta 1688an Aintzazko iraultza gertatu zen. Bi gertakari hauen artean erlijio aniztasunak berebiziko jokoa
|
eman
zuen. Baita filosofian ere.
|
|
|
Hobbesek, estatu modernoaren diseinatzaileak, estatuak erlijio bat besarkatu behar zuela defendatzerakoan(" domeinu mundutar eta izpiritualaren arteko bereizpenak ez du lekurik"), estatuaren nagusigoa azpimarratu eta erlijioarena gutxitu nahi zuen. Eremuak ongi bereizten hasi ziren, eta estatuaren sekularizazioan aurrerapauso bat
|
eman
zen, elizak haren menpe behar zuela defendatzen zelako. Lockek eman zion, berriz ere, honi ere erremate biguna; estatuak ez du eliza erabiliko, ezta elizak estatua ere, bi eremu guztiz desberdinak baitira:
|
|
|
Eremuak ongi bereizten hasi ziren, eta estatuaren sekularizazioan aurrerapauso bat eman zen, elizak haren menpe behar zuela defendatzen zelako. Lockek
|
eman
zion, berriz ere, honi ere erremate biguna; estatuak ez du eliza erabiliko, ezta elizak estatua ere, bi eremu guztiz desberdinak baitira:
|
|
|
Ingalaterratik Ameriketara joan ziren lehen kolonoak, edo Herbehereetatik Afrikako hegoaldera joandakoak, haien erlijiositatea modu zintzoago eta sakonago batean bizitzera abiatu ziren leku ezezagun horietara. Gezurra badirudi ere, haien zintzotasun erlijiosoak eragin zuen tolerantzian
|
eman
zen lehen aurrerapauso legala. Haien zintzotasunak, eta haien ahultasunak, biek batera, erlijio aferak estatuaren eginbeharretatik erauztera bultzatu zituzten.
|
|
|
Tolerantziaren legeak, taldeen aniztasuna zabaltzeaz gainera, AEBetako protestantismoari hiru ezaugarri berezi
|
eman
zizkion. Lehena, kongregazionismoa antolaketa modu gisa, honengatik ez zegoen elizen antolaketa finkorik eta tokian tokiko sektak eta adarrak sortu ziren.
|
|
|
Hauen jarrera erlijiosoa deismoa zen, esan nahi baita, Jainkoarengana arrazoimenaren bitartez ailegatu nahia, ez inolako errebelazio eta federen bitartez. Hauek, ilustratu amerikarrek, kolonien emantzipazioari sistematizazio politikoa
|
eman
zioten eta, beraz, ukitu deista eta arrazionalista.
|
|
|
Laburbilduz, erlijio istilu odoltsuak behar izan ziren lehendabizi pentsakera desberdinak elkarrekin bizi zitezkeelako hipotesia azaldu baino lehen. Ondoren erlijio aniztasun zabala ontzat
|
eman
zen, inor bestearen gainetik jartzeko tentaziorik ez izateko. Honela, bizikidetza derrigorrezkoa zela oharturik handik eta hemendik egoera deseroso horren justifikazio moduak sortuz joan ziren.
|
|
|
Beste inora begiratu gabe gizakiarengan jarri zuen konfiantza, eta konfiantza honetatik atera zitezkeen ondorio etiko guztiak zukutzen saiatu zen. Gizakia berez zerbait handia zen eta horrek duintasuna izateko arrazoiak
|
eman
zizkion. Moralerako gizakiak Jainkoa gutxieneko baldintza gisa onartu behar zuen.
|
|
|
Askatasuna onartu behar zen bezalaxe, Jainkoa ere bai, baina Jainko horrek gutxi agintzen zuen gizakiengan. Filosofia kantiarrak abiapuntu xume baina sendo hauei gorputza
|
eman
zien eta berebiziko hezurdura teorikoz hornitutako etika molde bat proposatu zuen.
|
|
|
Arrazoi praktikoen ondoren, eremuen zatiketa etorri zen. Azken honek, oraindik, ez zion bizikidetzari bide zabala
|
eman
, arazoak ezkutatu besterik ez baitzituen egin. Kantek auzia bukatu nahi izan zuen.
|
|
|
Kantek auzia bukatu nahi izan zuen. Gizakiari
|
eman
zion ahalmena baliatuz, moral autonomoa erdietsi ahal izan zuen, hots, inolako helburu zehatzik gabeko morala, nork bere helburuak erabiltzeko ahalmena ematen zuen morala, hain zuzen ere. Gainera, ongi jokatu beharra zegoen ongi jokatu behar hutsarengatik, ez beste ezergatik.
|
|
|
Sekularizazio prozesua pasa ondoren beste funtzio sozial batzuk hartu ditu erlijioak, eta funtzio identifikatzailea ez da gutxienekoa. Samuel Huntingtoek 1993eko artikulu ezagun batean (gero izen bertsuko liburu bihurtu zen The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order, 1996) historiaren interpretazio berri bat
|
eman
zuen. Komunismoa erori ondoren erlijioarekin lotutako zibilizazioek indar berezia hartuko zuten, eta estatu nazionalek jada ez zuten historiaren joana gidatuko.
|
|
|
J. Habermasek eta K. O. Apelek bihurgune berria
|
eman
zioten pentsamenduari. Giza arrazoimenean konfiantza mugagabea jarriz, metafisika berri bat eraiki zuten.
|
|
|
Askatasuna eta berdintasuna ez dira lortzen gauzak dauden bezala utziz, eta kulturen bizitza ere berdin. Kulturak gizakiari zentzua
|
eman
ohi diolako ez da ezer erdiesten dagoena egoten utziz.
|
|
|
Kymlickak ez dio bere proposamenari pisu filosofiko gehiegirik
|
eman
nahi. Ez, gutxienez, komunitarismoak duenaren tamainakoa.
|
|
|
Agerian dago eredu guztiek izango dutela zerbait onetik eta zerbait txarretik. Pluralismoak eta diferentziak elkarren ondoan ez dira lehen aldiz gizarte garaikideetan
|
eman
eta gizakiak beti izan du korapiloak askatzeko joera hori. Historian modu anitzetan jendeak bera bezalako beste batzuekin bizi behar izan zuen eta egoera horiek ezin ahaztu dira.
|
|
|
Katolikoek, ordea, Aita Saindua printzea baino gorago jartzen zuten. Ondorengo gerrek arazoari erantzun odoltsua
|
eman
zioten eta Europa aldaketa sakon batean murgildu zen.
|
|
|
Pluralismo erlijiosoari
|
eman
zitzaion lehen soluzioa ihesbide praktikoa besterik ez zen izan. Inperioko erresumetako eta printzerrietako buruak ziren erlijio askatasunaren jabe bakarrak.
|
|
|
Filosofian erlijioaren nagusigoa ahultzeko bidea egiten hasia zen, eremu sekularra indartuz, eta testuen interpretazio zabalagoa bultzatuz. Norbere iritzia ezezik, besteenak ere kontuan hartzekoak izan zitezkeen, arrazoimenaren erabilpenak emaitza diferenteak
|
eman
ahal zitzakeelakoan. Tolerantzia kontzeptuaren lehen harria jarrita zegoen.
|
|
|
Jakina da Rawlsi bere lehendabiziko lan mardulak, 1971ko A Theory of Justicek,
|
eman
ziola sona filosofia politikoan berdintasuna eta askatasuna ezkondu nahi izan zituelako, baina bere ibilbidean arazo berriak aurkitu zituen. Hango zuzentasunaren teoriaren gaizki ulertu batzuk azaltzeko asmoz ekin zion zuzenketari.
|
|
|
Baina, deigarriena da, bigarren ortodoxia horren abiapuntuan zer eta darwinismoa dagoela, zeren urte horietan uste baitzen hizkuntza batzuk bestetzuk baino hobeak zirela, garatuago zeudela, eta hautespen naturalaren ekintzari aupada
|
eman
behar zitzaiola, hizkuntza baldarrak albait arinen ezaba zitzan, euskara gure kasuan. Jakina, ikuspegi horretatik euskarak, traketsaren traketsaz, ez zeukan zer egiterik eta enbarazutik kentzea zen hoberena.
|
|
|
Hastapen guziek Jainkoa dutela lehen ithurri. Jainkoa da jautsi, munduaren ager arazteko, biziaren phizteko, gizonaren jal arazteko, graziarentzat
|
eman
bideari".
|
|
|
Dena dela, gotzaina egilearen familiaren adiskidea zen, Aizpururekin hartu emanik izan ez arren, eta eskutitz bat idatzi zion, adieraziz liburua onartu egin zitekeela puntu batzuetan aldatuz gero. Bizente Aizpuruk ez zuen amore
|
eman
, ez zuen hitz bakar bat aldatu, eta Gasteizeko elizbarrutiko buletin ofizialean kondena dekretua aurkitu zuen, 1931ko martxoaren 16an argitaratua, hemen euskarara itzulita emango duguna:
|
|
|
Kontua da baloi aerostatikoa bortizki lurreratu zela, eta bidaiari ausartok aski kolpatuta gelditu ziren, orientazioa galduta eta ilunpetan. Gaua otarrean
|
eman
zuten, baloi hustuaren oihalaz babestuta. Hurrengo goizean aurkitu zituztelarik, zizurtarrak trumilka hurbildu ziren, gehien gehienak emakumeak eta haurrak, gizonezkoak gerlara joanda baitzeuden.
|
|
|
Floreanan Darwinek topo egin zuen, ez Villamil jeneralarekin pentsa genezakeenez, baizik eta haren ordezkoarekin, Nicholas Lawson ingelesarekin, orduko gobernadoreorde eta preso koloniaren arduradunarekin. Berorrek hainbat argibide
|
eman
zizkion.
|
|
|
Esate baterako, Darwin baino bospasei urte geroago Herman Melville idazlea agertu zen irletatik. Egia esan, 1841ean
|
eman
zuen izena Acushnet baleontzian, eta Galapagos eta Ekuador artean arrantzatu zuen, hurrengo urtean desertatu arte. Moby Dick argitaratu zuen 1851n.
|
|
|
Bidelapurrak, matxinoak eta horrelakoak aparte utzita ere, edota erreumatismoa, tifusa, disenteria eta malariaz gaixotu zen aldiez gain, adi!, hiru biderrez pozoitu zioten tea. Izan ere, azken espedizioaren atzeneko partean hain txarto paratu zen, oleazio santua
|
eman
ziotela, hilzorian. Denetarik pairatu zuen, beraz.
|
|
|
Inolako zalantza barik bigarren espedizioa izan zen Armand Davidi ospe gehien
|
eman
ziona, berorretan egin zituen-eta aurkikunderik aipagarrienak. 1868ko maiatzetik 1870ko ekainera arte luzatu zen, eta Pekinetik abiatu eta Tibeterantz zuzendu zen, baina ez zen bertaraino ailegatu, Moupin eko printzerrian gelditu baitzen, gaur egungo Txinako Sichuan probintzian.
|
|
|
Bada, 250 espezie berri zeuden, Pariseraino iritsitako landare horien artean. Armand Daviden lagin naturalistiko joriak metatuz joan ziren Pariseko museoko karraju eta sotoetan, eta urte luzeetarako lana
|
eman
zien talde taxonomiko desberdinetako adituei, esate baterako, ugaztun, narrasti, anfibio eta arrainak sailkatu eta identifikatzeko, eta bai era askotako ornogabeak, batez ere tximeletak, kakarraldoak, armiarmak, barraskiloak, izainak, zizareak eta. Hau da, Armand
|
|
|
1826an jaio zen, eta Larresoro eta Baionako seminarioetan ikasi ostean, Parisera jo zuen 1848an eta apaiztu egin zen 1850ean. Gero hamar bat urte
|
eman
zituen Italiako iparraldean, Savonan, natur zientziak irakasten, harik eta Txinara bidali zuten arte.
|
|
|
Hortaz, Europako egonaldia amaituta, 1872ko urtarrilean Marseillatik Txinarantz abiatu zen atzera ere, indarberrituta eta darwinismoaren ideiaz gogoberrituta. Horrela delarik, faisaiek
|
eman
zizkioten Armand Davidi darwinismoaren ondadea onesteko behar zituen datu zehatzak: faisaiak giltzarri suertatu ziren.
|
|
|
Dirudienez, aberatsena beste euskaldun bat izan zen, hain zuzen Manuel Antonio Luzarraga Etxezurria (1796) mundakarra, armadore eta bankaria besteak beste, Ekuador osoko lehen fortuna bildu zuena. Nolanahi, Leon Uthurburuk ere bide egokia urratu zuen orduko Ekuador nahasi eta gora beheratsuan, eta aurrerapauso azkarrak
|
eman
zituen portu famadun hartan, negozioak alor oso desberdinetara hedatu zituelarik, esaterako, kostaldean perla eta koralen ustiaketan aritu zen, eta bai urre erauzketan Napo eta Pastaza ibaietan. Gora egin zuen Guayaquilgo gizartean:
|
|
|
kontura gaitezen, darwinismoarekiko areriotasun hori eliza katolikoaren sektorerik jantzienean aurkitu zuen Armand Davidek. Kongresuko jazokune horrek min sorgorra
|
eman
zion, eta gogora ekarri zizkion Txinan barrena misiolari ezjakinek egin iseka eta burlak. Zalaparta gorabehera, Armand Davidek beste behin argitaratu zituen bere ideia eboluzionistak, baina beldurrez bezala, murritz.
|
|
|
Alde horretatik oso nabarmena da Vinsonek ez zuela inoiz salatu eraztunaren erabilera Euskal Herriko eskoletan. Areago, 1879an sostengua
|
eman
zion publikoki, errient errientsei eskoletan euskara erabiltzea debekatzeko prefekturako aginduari. Vinsonen aburuz, irakaskuntzaren lehen helburua frantseskume zibilizatuen ekoizpena zen, eta zeregin horretarako euskara oztopoa zen, poxelu, harresi.
|
|
|
Bestetik, hizlari entzutetsu eta seduzitzailea omen zen, eta pilotalekuak eta antzokiak jendez gainezka egoten ziren haren ele ederraren indarra aditzeko; horixe ikus daiteke, esate baterako, Bilboko frontoian 1933an egindako mintzaldi baten argazkian. Dena dela, niri orain Iruñean 1926an
|
eman
zuen hitzaldi ziklo dibulgatiboa interesatzen zait, zeren Larreko mediku nafarrak argitaratu baitzuen hitzaldi horien kronika laburra Eskualduna astekari baionarrean.
|
|
|
Kontuak kontu, 1926ko martxoaren azken egunetan aita Laburu Iruñetik ibili zen, biologiaren gaineko hiru hitzalditarako, eta Larreko k beraien kronika
|
eman
zuen Eskualduna astekarian, eta besteak beste hauxe zioskun:
|
|
|
Aita Laburuk 1928ko urtarrilean beste hitzaldi bat
|
eman
zuen Iruñean, eta haren karietarat Larrekok beste argibide hau agertu zigun Baionako astekarian:
|
|
|
Jose Migel Barandiaran edadetu bat ezagutu nuen nik neuk Udako Euskal Unibertsitatean, Iruñean, 1978ko uztail beroan, poliziak German Rodriguez hil zuen udan. Bertan euskal etnologiaz
|
eman
zigun hitzaldiaren eskuizkribua gorde zuen Jesus Mari Txurruka irakasleak. Orain ez daukagu astirik dokumentu interesgarri hori aztertzeko, baina laburtzearren esango nuke" apaiza" nabarmentzen dela, fededuna agertzen dela alde guztietatik orrialde horitu horietan:
|
|
|
Xabier Amuriza kartzelatik irten berri batek plazaratu zuen liburu arraro hori, parte bitan banatua, lehena hainbat poemaz osotua eta azkena bertsoz, tartean hain ospetsu bihurtu zen" Euskal Herritik aparte, mila legua bitarte, beso ta hanka loturik preso, Zamoran gauzkate...", jakina, Zamorako espetxean ondua. Xabier Amuriza 1965ean apaiztu zen, eta 1968tik aurrera zazpi urte
|
eman
zituen preso Francoren diktadurapean, gose greba bat zela-eta. 1976an utzi zuen apaizgoa.
|
|
|
nor eta Stephen Jay Gould eboluzionista puntakoa eta zientzia idazle paregabea hurbildu zen gure artera, Eibarrera Prosa zientifikoari buruzko biltzarra zela eta, Andolin Eguzkitza lagun maitagarri zenaren eraginez eta Euskal Idazleen Elkartearen eta Elhuyarren babesaz. Ametsetan bezala
|
eman
genituen egun gogoangarri haietako orduak, oreka taidunen kontzeptuaren bultzatzailearen ondoan, Eibarren eta Durangon, Aizarnan eta Zumaian.
|
|
|
Urte horietan, darwinismoaren azalpenerako eta eztabaidarako oso garrantzi handikoak suertatu ziren eskola formaletatik kanpoko ekintzak. Nire ustez, ezin argigarriagoa izan zen karrerako azken urtean Zientzi Fakultatean antolaturiko Encuentros en Evolucion hitzaldi zikloa, zeinean hainbat irakaslek sakon eta era erakargarrian erakutsi baitziguten kuestio osoa alde askotatik, eta jakina, gogo
|
eman
genion.
|
|
|
Jardunaldi hori Iruñeko ikastaroetan burutu zen uztaileko azken astean, berrogeita hamar partaidetik gora batu zirelarik. Kontua da UEUko lagunek hitzaldi baten ardura
|
eman
zidatela niri, eta ganoraz prestatu gura izan nuen. Halandaze, gauza asko eta asko irakurri nituen, besteak beste Espezieen jatorria, artean euskaratu barik zegoena.
|
|
|
pauma ikusgarri bat, faisai gorri bat, eta, herriko elizari, esmaltezko gurutze ezin ederragoa, printze errusiar tximeleta bildumari batek emanikoa, Tibeteko Armandia thaidina pinpilinpauxa zoragarriaren trukez. Azken bisitaldi horrez gainera, nik dakidala 1874, 1879 eta 1882an egon zen Euskal Herrian, eta Folin markesak 1873an fundaturiko Baionako Zientzi Elkartean hiru hitzaldi
|
eman
zituen, mintzagai beti ere Txinako ibilaldiak hartuz, eta frantsesez jakina. Entzuleen artean, besteak beste, Julien Vinson euskalari famatua egon zen lehen aldian.
|
|
|
Entzuleen artean, besteak beste, Julien Vinson euskalari famatua egon zen lehen aldian. Orduko kroniken arabera, Armand Davidek hitzaldi dibulgatibo horien haria ez zuen eboluzioaren gaira eroan, ezta hurrik
|
eman
ere.
|
|
|
Bakearekin, 1851n Buenos Airesera joan zen medikuntza ikasketak egitera, baina gerora ganadu hazkuntzan aritu zen bete betean Soriano departamentuan eta etxagun boteretsu bihurtu. Hor
|
eman
zion aterpe bere lehengusuari, Jose Maria Iparragirre bertsolariari, zeinak Ordoñanaren artaldeak zaindu baitzituen 1859 tartean, harik eta Montevideora aldatu zen arte, oso laster erreka jo zuen Gernikako Arbola ostatua gobernatzera. Esan bezala, Domingo Ordoñanak Uruguaiko Elkarte Errurala sortu zuen 1871n laborari eta ganaduzaleen interesak babesteko.
|
|
|
Itsatsita neukan xaguaren intziria gogoan. Eta Adrian bera ere dudakoa zen, kolegiokoa gertatu ondoren inolako ageririk
|
eman
ez zuelako. Eta Virginia ezin nuen sartu, ez neukan berarekin benetako harremanik.
|
|
|
Berak eta beste guztiok zerrenda bat osatzen genuen laukiaren marretako baten paraleloan. " Zure aitak asko daki —arrapostu zion Martinek zakartasunez— Baina hobe zuen bere garaian txertoa
|
eman
balio. Frantzian ume eta gazte guztiei ematen diete.
|
|
|
Ezin izan nion neure buruari eutsi. Martinengana oldartu eta laukitik kanpora bidali zuen bultzada bat
|
eman
nion. " Uztak jendea bakean!", egin nion oihu, ukabila altxatuz.
|