|
2003
|
|
|
Bertan erreferentzia historiko zehatzik egiten ez den arren, bai goraipatzen dela iraganeko euskaldun ideal bat, egungo herritarrei haren bidea eredu gisa erakusten zaiela: , gabiltzan beti zuzen/ ta sendo fedean/[...] Ez alean guk galdu/ erriko legea/ eta antxinatik dogun/ geure euskerea/ gogoan beti euki/ lenengotik ona/ sartu ez dala arrotzik/ aginetan ona.? 61 Bertso tradizionalista bat da, nolabaiteko ikasketadun bizkaitar batek egina, eta duda gabe Antzinako Erregimeneko historiografia apologetikoak
|
sortutako
euskaldun arketipoa jaso eta herritar apalei zabaldu nahi diena (euskalduna inoiz ez dutela arrotzek menperatu, euskara oso zaharra dela, etab).
|
|
|
Lehen esan dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa beren historia ezagutarazi beharra zekusan. Propioki euskaldunentzako diskurtso historiko berezitu bat
|
sortu
barik, Probintziaren bizitza publikora, diskurtso historiko ofizialera inkorporatu nahi zituen herritarrak, baina herri hizkuntzan egindako narratiba baten bidez. Gainera Gipuzkoako biztanle hauen hizkuntza eta Probintziaren etorkizuna estuki loturik ikusten zituen:
|
|
|
Iztuetaren kondaira uniprobintzialarekiko aldea nabaria da. Aurreko ataletan aipatu dugun Iparraldeko historiografiak, Euskal Herri mailako ikuspegia
|
sortzen
nahiko arrakasta izan zuela ikus daiteke. Oihenart, Bela edo Sanadon ez gain, Hiribarrenek bere garaiko Iparraldeko historialariengan ere ikusiko zuen hau.
|
|
|
Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezala, euskaldunen inguruko ohiko diskurtso historikoa errepikatzan zuen: duela 6 mila urte gizona munduan
|
sortu
zela, ondoren uholde unibertsala gertatu zela, gero Babelgo dorrea eta hizkuntzen nahasketa, hortik euskaldunak Iberiara joan zirela, euskaldunak odol garbikoak zirela, kantabriar borroken kontuak, kartagotar, erromatar, godo eta arabiarrei aurre egitea, Nafarroako erreinuaren sorrera eta gorabeherak91, euskal herrialde bakoitzaren bilakaera historikoa, Frantses Iraultza, Napoleon, Gerra karlista... Ez dugu puntuotan gehiago sakonduko nahiz auziak lan espezifiko bat lukeen.
|
|
|
–Humbolt eta Ampero dire yakinetan [jakintsuen artean];[...] hekin hitzac cimendu hoberenac ditu;/ Hec dute adirazten Iberiar cela/ Europan lehen sorthu, populu bezala;? 92 Teoria tubalistatik teoria euskoiberistara igaro gara. Euskoiberismoa, zientzia gisa XIX. mendean Humboldten itzalpean
|
sortu
zen. Euskoiberismoa, ez zen ordura arteko tubalismoa bezala euskararen ustezko jatorri biblikoaz arduratzen, baizik garai historikoetako iberiarrak euskaldunekin erlazionatzera mugatzen zen93 Hiribarrenek, apaiz gisa, bere kontakizuna historia biblikoarekin hasten bazuen ere, euskaldunak Iberiar Penintsula osoan hedatzen zirela justifikatzeko, ez zuen jada Tubalen mito zaharkitura jotzen, Humboldt eta beste ikertzaile batzuen autoritate zientifikora baino.
|
|
|
urrun zegoen oraindik maila horretatik. Izan ere, XIX. mendean herritarren protagonismo politikoa haziz joan zen arren (horren haritik euren ustezko euskal, espainiar edo frantses iraganaz aipatu ditugun aurreneko narratibatxo idatziak
|
sortuz
euskaraz), oraindik ere Antzinako Erregimeneko eskema sozialak ziren gailen; eta Eliza moduko botere eta produkzio gune sendoaren babespean heziketa erlijiosoa (eta beraz euskaraz idatzitako historia erlijiosoa) guztiz nagusi izan zen zibilaren aldean.
|
|
|
Euskarazko historiografia bat
|
sortzeko
aurreneko baldintza, euskarazko kultura idatzi bat garatzea zen, euskarazko narratiba bat hastea. Narratiba hori, modu kontzientean gainera, Etxeparerekin abiatu zen XVI. mendean.
|
|
|
Eta euskaraz ez idaztearren mintzaira hau kultur hizkuntzen kontzertutik kanpo geratzen ari zen(, causa honegatic guelditzen da abaturic eceyn reputacione vague eta berce nacione oroc uste dute ecin scriba dayteyela lengoage hartan nola berce oroc baitute scribatzen beryan?). Etxeparek euskara beste hizkuntzan mailan ikusi nahi zuen; euskaldunak euskaldun gisa munduaren aurrean harrotasunez ager zitezela(, heuscara ialgi adi mundura?,, heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya/ Eci huyen lengoagia içanenda floria?,...). Finean, eta egungo hitzekin esanez, euskaldunentzako autoerreferentzialtasun bat
|
sortzen
ari zen, euskarazko narratiba bat hasten,, idazkerarik eta historiarik gabeko euskalduna, ren topikoa gainditzen. Ez da euskarazko historiografiaren hasiera, baina bai euskarazko historiografia abiatzeko beharrezkoa den hizkuntza idatziaren sorburua eta norberetasun kontzientziaren abiapuntua.
|
|
|
batzuek, exhortatu? ...rakusten du Nafarroa Beherean, beste hainbat lekutan bezala, humanismoak eta erreforma erlijiosoak bat egiten zutela erro sozio-kultural jakin batekin, euskalduna edo euskaltzalea kasu honetan, erret ofizialetan, gorteetan eta gazteluzainetan gorpuztua.19 Talde sozial honek, erreferentziatzat Nafarroa (Beherea), euskalduntasuna eta kalbinismoa hartuta, narratiba bat, idazketa bat, eta historia bat
|
sortzeko
ahalegina egin zuen.
|
|
|
Euskalduntasunaren gaineko erdarazko narratiba hauek
|
sortu
zuten kritikarik: –Burlatcen naiz Garibayez,/ bay halaber Echavez,/ Cenak mintzatu baitire/ Erdaraz Escaldunez.
|
|
|
Euskarazko narratiba bat
|
sortzeko
asmoan Leizarragaren oinordekoak izan arren, narratiba horren edukiei dagokionez, arras bestelako ikuspegia azaltzen zuten
|
|
|
eraginkorki sustatu nahian euskarazko erlijio liburuak argitaratzea onetsi zuen (zalantza batzuk gora-behera). Hola
|
sortu
ziren lapurtar eta zuberotar idazleak, zeinak historiaren ulerkera katoliko eta erregezalea agertu zuten, non Frantzia euskara errespetatzen zuen monarkia eleanitz gisa ageri zen (horixe adierazten dute Etxeberri Ziburukoaren 1627ko bertso batzuek: –Eçen Errefrauac dio Erregueen ohorea/ Dela, hañitz mihitaco sujetac içatea?
|
|
|
Gainera Etxaus bezalako euskaldun onak, kantabres finak, bere etorkiaren, bere arrazaren eta bere leinuaren ezaugarriei eusten zion denboran zehar. Goihenetxek dioen bezala, ikuspegi horretan garai historikoen bilakaera desagertu eta euskararen eta euskaldunen arketipo bat
|
sortzen
zen, Tubalen garaitik aldagaitza31 Axularrek ez zuen auzi hau gehiago landu, baina argi dago inplizituki diskurtso historiko kantabristarekin bat egiten zuela. Eta Iparraldean, laster ikusiko dugunez, ez zen bakarra izan.
|
|
|
Hortaz pentsa daiteke Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak bere bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun hori kantabrismo gisa ulertzeagatik. Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat
|
sortu
nahian. Hortaz, euskal idazle guztiak politikoki monarkia handi banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu zuten, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
Kantabriarren kontuekin hasi eta handik Bizkaiaren historiara (Andres Poza), Gipuzkoaren historiara (Lope Martinez Isasti) edo Arabaren historiara (Juan Arcaya) igaro ohi zen. Nafarroa Garaiak, ere bere historiografia berezitua
|
sortu
zuen (J. Moret, F. Aleson, etab).
|
|
|
Apologismoak, ere, bereziki Larramendiren eskutik, hizkuntzari garrantzia ematean, euskara hedatzen zen lurralde osoaren bateratasun kontzientzia areagotzen zuen (nahiz, ikusi dugunez, nahiko historikotasun gutxirekin). Eta 1765tik aurrera, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak elkarkidetza politiko kulturala sendotu zuten, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea
|
sortzean
(RSBAP). Erakunde horrek, Historia nacional bascongada bat idazteko asmoa izan zuen, baina azkenean gauzatu gabe.46 Gainera RSBAP a, aparteko aukera izan zitekeen arren, ez zen goi mailako euskarazko narratibentzako produkzio gune sozial bihurtu:
|
|
|
Euskal historia orokor bat
|
sortzeko
arazoez, ez soilik euskaraz baizik erdaraz ere ikus Goyhenetcheren gogoetak (1993: 139).
|
|
|
Baina aurrekoek ere ikertzea lukete, ziur erreferentzia historikoak jasotzen baitituzte. Adibide gisa aipa dezagun Joseba Agirreazkuenaga historialariak maiz gogora ekarri duen XIX. mende hasierako bertso bat, liberalen aurkako mobilizazio giroan
|
sortutakoa
,. Antxinako euskaldunen alabantzak, izenburuduna.
|
|
|
Nolanahi ere, poesia hauek idatziz jaso arren, normalean, jatorriz ahoz erabiltzeko
|
sortu
ziren (salbuespena XIX. mendetiko bertso-paperak izan litezke). Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har badezakegu ere.
|
|
|
Etxeberri Sarakoak, Egiategik, Iztuetak eta Hiribarrenek zituzten proiektu historiografikoak aztertzean, honako ezaugarriak aurki daitezke. Batetik erdaraz
|
sorturiko
euskal diskurtso historikoekiko menpekotasuna. Etxeberri Sarakoaren lana, adibidez, Hego Euskal Herriko apologisten mito tubalisten eta kantabristen molde berekoa zen.
|
|
|
XVIII. mende amaierako historiografia horren alde mitiko eta kontserbadoreak albo batera utziz, haren ekarpenik interesgarriena, subjektu historiko gisa Euskal Herri osoa hartzea zen (zazpi herrialdeak), marko probintzialak gaindituz. Mende erdi geroagoko Hiribarrenek ere, Pirinioen alde bietako Euskal Herria izan zuen gogotan, subjektu historiografiko honek Iparraldean jada tradiziotxo bat
|
sortu
zuela erakutsiz. Iztuetak aldiz, Iparraldeko ekarpenak ezezagun izanik, Hego Euskal Herrian nagusi zen kontzepzio historiografiko probintziala mantentzen zuen, soilik Gipuzkoaren historia landuz, eta bere obra Foruen inguruko polemikan kokatuz.
|
|
|
diskurtso historikoa gorpuzteko forma narratibo erakargarri bat aurkitzea, bereziki ikasketa handirik gabeko herritarrengan pentsatuz. Iztuetak prosa erraz eta atsegina
|
sortu
bazuen, aldika bertsoak tartekatuz, Hiribarrenek, soluzio herrikoi bat lortu nahian, bere kontakizun osoa bertso (erromantze) eran aurkeztu zuen, genero historiografikoaren ohiko moldeetatik irtenez. Eta XIX. mende erdialdetik gisa bereko poema historiko gehiago agertu ziren.
|
|
|
Beraz XVI XIX. mendeen artean historia euskaraz garatzeko saio aitzindari sakabanatu batzuk aurki ditzakegu, inondik ere ez zutenak lortu hizkuntza honetan tradizio historiografikorik abiatzea. Hola, eta euskal historiografiaren hurrengo epeak (1876tik honakoa) aztertzeke baditugu ere, jada aurreratu dezakegu, egungo euskarazko historiografia ez dela Iztueta edo Hiribarren modukoen jarraipenetik
|
sortu
. Aitzitik saio ahul eta kalitate eskasekoak izanik haiek, ia ezezagun izan zaizkigu egun historia euskaraz lantzen dugun gehienoi.
|
|
|
gaiak ez duela berez, barne izate sendoegirik; baina guk, aurrerantzean autoerreferentzialtasun minimo bat behintzat izan dezala nahiko genuke5 Eta ikergai guztiak beren garaiko errealitate, gurari eta beharrizanetatik abiatuz formulatzen diren bezalaxe,, euskarazko historiografia? gaia ere guk boluntarioki
|
sorturiko
konbentzio bat da (beste edozein ikergai den legez, berdin. Alemaniako historiografia?, zein, espainiar literaturaren historia, edo, emakumeen historia?).
|
|
|
Euskal historiografiaren kasuan, aurrekariak, hau da, iraganean ondutako euskarazko historia lanak, aurkitu ditugu, baina tradizio historiografikorik gutxi azaldu zaigu: aurrekariak horixe izan dira, kronologikoki lehenago egin diren lanak, baina eskolarik eta jarraitasunik (tradiziorik)
|
sortu gabe
gehienetan.
|
|
|
Lehenari dagokionez, argi dago euskarazko historiografiaren agerpena ezin uler daitekeela euskal letren bilakaera orokorretik kanpo, hots, euskarazko narratibatik kanpo: hizkuntza idatziaren garapenak eta finkapenak ahalbidetuko du haren baitan espezializazioak
|
sortzea
, esate baterako historia arloko generoak agertzea. Hortaz euskarazko historiografiaren nondikoak azaltzeko euskal letren bilakaera orokorra present izan dugu.
|
|
|
227) aipatu izan du euskarazko historia produkzioak autoerreferentzialtasun itxi baten arriskua saihestu duela. Dudarik gabe, autoerreferentzialtasun endozentriko hertsi bat kaltegarria da, baina horren antipodetan egotea, hots, inolako erreferentzialtasunik
|
sortu gabe
, ez da askoz hobea. Izatez Aizpururen ustez (2002:
|
|
|
Alostorrea baladak, esate baterako, musulmanen aurkako guduen berria aipatzen du besteak beste (Behe Erdi Aroko datuak bada). Baina honelako baladek, ahoz
|
sortu
eta askoz beranduago idatziz jarriak, konbentzio literarioen eraginez, oso itxuraldaturik gorde zituzten iraganeko gertaerak: berri historikoak zehatz eman barik Mendebaldeko Europako hainbat baladetan ohikoak ziren motiboetan tokiko gertaerak txertatzen ohi zituzten13 Bertso itxurako kontapoesietan, gertaeren narrazioak garrantzia handiagoa zuen.
|
|
|
XIV XV. mendeetako bando gerren gertaerek ere hainbat kantu sortarazi zituzten. Euskarazko kontapoesiak, kantu epikoak eta emakumezkoen hileta eresiak, maiz gertaeren unean
|
sortu arren
(eta beraz iragana barik garaiko momentua oroitarazteko asmoz), herri tradizioan zenbait belaunalditan zehar mantentzean, azkenean ahozko nolabaiteko historiografia itxura hartu zuten.14. Ahozko historiografia, genero hau, genero literario gisa, geroagoko bertso eta bestelako herri literaturaren bidez egundaino luzatu da.
|
|
|
San Prudentzio zen patroitzat hartua zuten santua, elkarte debozional bat
|
sortzeko
, baimena 1765ean prokuradoreak eman zielarik txostenak ikusi ostean24 Hala ere, hermandade honek urtero sei hautagai aurkezten zizkion udaletxeari, hango justiziak bi aukeratzen zituelarik veedores edo ikuskatzaile lana betetzeko. Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik.
|
|
|
Santiagoren Hermandadea edo kofradia 1753ko martxoaren 20an
|
sortu
zen, merkatua haientzat bakarrik ixteko asmoz, eta monopolioa lortzeko, horrela.
|
|
|
San Joseren kofradian, berriz, 1581ean
|
sortu
zuten, eta, berez, ofizioz, egurginentzat sortu zen; XVII. mendearen bigarren hamarkadan zabaldu zen beste lanbideetako partaideetara, eta, bertan, ezkogileak sartu ziren, hargin, igeltsero, liburugile eta abarrekin batera. Gremiala zen kofradia, ohikoak ziren kondizioekin (partaideei asistentzia?).
|
|
|
San Joseren kofradian, berriz, 1581ean sortu zuten, eta, berez, ofizioz, egurginentzat
|
sortu
zen; XVII. mendearen bigarren hamarkadan zabaldu zen beste lanbideetako partaideetara, eta, bertan, ezkogileak sartu ziren, hargin, igeltsero, liburugile eta abarrekin batera. Gremiala zen kofradia, ohikoak ziren kondizioekin (partaideei asistentzia?).
|
|
|
XVI. mendean txokolategileak, gutxi batzuk elkartuak zeuden, eta ezkogile nahiz gozogileekin nahastuta zeuden, kontuan hartu behar baitugu, erabiltzen zituzten lehengai eta materialak nahiko berdinak zirela. Txokolatearen kontsumoa orkortu zenean beharrezkoa gertatu zitzaien txokolategileen lanbidea
|
sortzea
eta geroago gremio edo kofradian elkartzea.
|
|
|
Festa horiek
|
sortzen
zituzten eskaera hazia betetzeko, planifikazio handia behar zen.
|
|
|
Prestaketari zegokionez gordinik (hasieran dena), egosita eta erreta izango ziren jana prestatzeko sistema erabiliak. Lehen janari errea, baso erreketa natural batek
|
sortuko
zuen (tximistaz edo) eta sutean hildako animalia janez gertatuko zen. Zeramika ezagutu aurrez, egosketa lortuko zen, harri beroak sartuz urez betetako egur edo larruzko ontzietan (zeramikaz egosketa tenperatura altuagoak lortzen ziren ondoren, jakina).
|
|
|
Egoera larri honen aurrean hiriko oligarkiak kezkatzen hasi ziren. Horrela pobreak kontrolatzeko legeak
|
sortu
ziren (lehenengo adibidea Ingalaterran daukagu), baina pobreei ez zieten laguntza handirik eman, baizik guztiz kontrakoa, pobreak giltzapetu zituzten eta oso gaizki tratatzen zituzten.
|
|
|
Espainiaren egoera ekonomikoaren ezaugarri nagusiena feudalismo garatuaren iraupena zen. Gainera, haustura
|
sor
zezakeen taldea, hots, burgesia, merkataritzaren eta jarreren bidez elite noblearekin bat eginda zegoen. Ondorioz, ez zeukan sistemaren aurka aritzeko asmorik, gehienez ere, elitearen barnean sartzen saiatzen zen, hau da,, nobletzen?.
|
|
|
Testuinguru gozozale honetan, K. a. 75 urtean Ponpeio-k Pompaelo, Iruñea,
|
sortu
zuen. Erromak gozogintza garrantzitsua zuenez eta Pompaelo Erromatik eraginda zegoenez, pentsa dezakegu gure Pompaelon elikagai gozoak egongo zirela.
|
|
|
Gozogintza eta ezkogintza esku lanbide berean elkartuak zeuden, baina arrazoia oraindik ez dugu ezagutzen. Beharbada jatorri bereko lehengaia erabiltzearengatik izango zen, hots, erleak
|
sortutako
eztia eta argizaria.
|
|
|
Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen joateko beste arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da. Gainera, hildako gehien
|
sortzen
zituen epidemia, izurritea mendearen hasieran desagertu zen Mendebaldeko Europatik. Nahiz eta oraindik bigarren erdialdean tokian tokiko agerpen batzuk izan ziren.
|
|
|
Urte berean, ministerioen bidezko gobernua hasi zen, erregearen gobernu pertsonalaren ordez, baina gatazka desberdinak izan ziren gobernarien inguruan. Mendearen bukaeran Frantziako Iraultzaren ondorioz
|
sortutako
gatazkak gehituko ziren testuinguru honetara (Konbentzio Gerra?).
|
|
|
XVIII. mendearen bukaeran, Erregimen Zaharraren krisia nabaria zen Euskal Herrian ere, arlo ekonomiko eta politikoan zein gizartean. Frantses Iraultzaren ondorioz
|
sortutako
guduengatik lehen unean?. Liberalismoaren eta tradizionalismoaren arteko borroka nabaritzen hasi zen.
|
|
|
Donibane Lohizunen 1973an Udako Euskal Unibertsitatea lehen aldiz antolatu zenean Historiak presentzia izan zuen bertan eta ez nolanaikoa, ikasgai horren azpian bost hitzaldi bildu baitziren: Piarres Narbaitzen. Nafarroako erreinua nola eta norekin
|
sortu
den, Juan San Martinen. Lehengo euskal edergintza: Harri Aroko edergintza, Erdi Arokoa eta Pizkunde arokoa, Joseba Intxaustiren Ipar Euskal Herria 1870etik 1914rat, Jose Luis Lizundiaren Geografia politikoaren ixtorioa eta J. Larramendiren Gaurko euskal edergintza.
|
|
|
Gai bat nabarmentzekotan agiritegiei buruz emandako hitzaldi sorta aipatuko dugu. Bi izan ziren, ordea, ikastaro horrek erakutsitako ahuleziak; bata, sailaren behin behineko topagune izaera, bertan bildu zirenek ez zirelako gai izan lan-talde iraunkorra
|
sortzeko
. Alde horretatik, egokiagoa izango zen, Historia Ikastaroari buruz hitz egitea eta ez Historia Sailari buruz, baina ohiturak legea egiten duenez, Saila deitu zitzaien UEUko ikastaroak antolatzen zituzten pertsona edota taldeei eta hala jarraitu zitzaien deitzen.
|
|
|
Alde horretatik, egokiagoa izango zen, Historia Ikastaroari buruz hitz egitea eta ez Historia Sailari buruz, baina ohiturak legea egiten duenez, Saila deitu zitzaien UEUko ikastaroak antolatzen zituzten pertsona edota taldeei eta hala jarraitu zitzaien deitzen. Kontuan izan behar da, egoera ulertzeko, UEUren baliabide urriek ez zutela aukera handirik ematen egitura sendoak
|
sortzeko
. Euskal Herriak, Franko hil ondoren, bestetik, bizi zuen aldaketa giroak eta politika lanek zuten lehentasuna askorentzat eta horrek ez zuen lagundu saila trinkotzen.
|
|
|
Ikastaroen helburu nagusiak arlo horietan honako hauek ziren: egindakoaren eta egiten ari zenaren berria jaso, taldeen arteko harremanak erraztu, Batxilergoa eta Unibertsitatearen artean etena eragotzi, erdal unibertsitateetan eta zientzia elkarteetan egiten ziren lanak euskalgintzara erakarri eta «Ahal dela, Unibertsitaterako lanak burutzeko, taldeak
|
sortu
eta indartu». Helburu horiek, neurri batean bakarrik, bete ziren; lan horietako asko ondoren Gordailu taldea eta UZEIren bidez gauzatu baitziren eta ez, zuzenean, UEUren Historia sailaren eskutik.
|
|
|
Hurrengo urteetan Agustin Azkarate izan zen Historia Sailburua, Joseba Agirreazkuenaga Iker azpisailaren arduraduna, Ramon Amundarain Irakas azpisailarena eta Joseba Intxausti Lexikografia azpisailarena. 1981an kaleratutako Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren lehen alean (sailaren produkzio idatziaren lehen emaitza zuzena) esaten zaigunez sailaren helburuak Historialari sakabanatuak elkarganatzea eta euskal historialarien arteko koordinakuntza indartzea; Historiarako euskara normalizatu bat
|
sortu
eta finkatzea eta Historiaz euskaraz egiten diren edo egin litezkeen lanak bizkortu eta zabaltzea ziren. Ez dira gehiegi aldatu gaur egun arte.
|
|
|
hauetako batzuei ezinezkoa izan zitzaien dedikazio osoz jarraitzea sailaren zuzendaritzan. UEUko barne eztabaidek, azkenik, izan zuten bere pisua, historia saileko hainbat kide EHUrekiko harremanen aldekoak zirelako eta elkarrizketak porrot egin ondoren ezinegona
|
sortu
zelako UEUren barruan. Talde horren emaitza izan zen Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren bigarren alea, 1982ko data izan arren, 1983an atera zena.
|
|
|
Hitzaldi sistemaren mugaz jabeturik, lanen argitalpena kezka handia izan da. Horren lekuko dugu 1990an kaleratutako Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren hirugarren tomoa eta urte berean
|
sortutako
Uztaroaldizkariaren erredakzio batzordean historiak duen ordezkaritza. Produkzio idatzia bultzatzeko ezintasuna da, dena den, talde horren hutsune nabarmenena:
|
|
|
Euskal Herriko Historia eta Gaur Egungo Munduaren Historiari eskainitakoak. Duela hogei urte plazaratutako terminologia arazoak bere horretan jarraitu zuten, historialarien sakabanaketak eta lehentasun desberdinek bigarren mailan utzi dituztelako, irakasle, ikerle eta ikasle bakoitzak bere erara erantzun baitie lanean
|
sortutako
kezka eta galderei.
|
|
|
Errusiar iraultza, iraultza propio bezala ulertu zuten, hau da, euren iraultza artistikoa izango balitz bezala. Eurek
|
sortzen
ari ziren arte berri horretan, kalean eta ideologian sortzen ari zen egoera eta pentsaera berriaren isla ikusten zuten. Aurreko erregimenean artista iraultzaile hauek baztertuak egon baziren, erregimen berrian, margolari ofizialak eta arte berriaren igorle izango zirela uste zuten.
|
|
|
Errusiar iraultza, iraultza propio bezala ulertu zuten, hau da, euren iraultza artistikoa izango balitz bezala. Eurek sortzen ari ziren arte berri horretan, kalean eta ideologian
|
sortzen
ari zen egoera eta pentsaera berriaren isla ikusten zuten. Aurreko erregimenean artista iraultzaile hauek baztertuak egon baziren, erregimen berrian, margolari ofizialak eta arte berriaren igorle izango zirela uste zuten.
|
|
|
1920.urtean arte eta teknika tailerrak
|
sortu
ziren Moskun. Institutu hauetan, artistarik ospetsuenek ere egingo zuten lan.
|
|
|
Arte berri hau, XIX. mende bukaeran
|
sorturiko
estiloak berreskuratuz Daumier edo Toulouse Lautrec bezalako artisten lanetan oinarrituko zen. Errealismoaz ari gara hain zuzen.
|
|
|
Kartel, Pankarta edota monumentu erraldoien bitartez hedatzen zen estilo berria. Nahi nagusia ikuslearengan eragina
|
sortzea
zen. Zoritxarrez, une konkretuetarako egiten ziren lan ez iraunkorrak izanik, haiek burutzeko lehenago egindako bozetuak edo proiektuak soilik ailegatu zaizkigu askotan.
|
|
|
Beste batzuk, ordea, iraultza eta haustura idei berri horiek abstrakzio eta abangoardietako artearen bidetik egin zitezkeela uste izan zuten. Hauek esperimentazioan arituko ziren, proletalgoa klase berria izanik, honentzako lengoaia berri bat
|
sortu
nahian.
|
|
|
Inor mindu nahi ez izateak edota iruzkina ondo baino hobeto egin gurak ere (liburu aipamena testua ahitu behar duen ebazpen definitiboa izan balitz bezala) jende asko desanimatzen du gisa honetako idazkiak egitetik. Eta hola, maiz, liburu baten inguruan
|
sortutako
gogoeta interesgarriak adiskideen arteko konfidentzia soilean geratzen dira, historialarien komunitate orokorrarentzat ezezagun. Egoera hau gogotan Kondairaaldizkariko erredakzioak, hurrengo zenbakietarako jasotzea espero dituen liburu aipamenen zain?
|
|
2004
|
|
|
Etorkin kopurua zela medio berehala
|
sortu
ziren etxebizitza arazoak, bereziki 50eko hamarkadan. Etorkin kopuruari aurre egiteko azpiegitura gabe aurkitu zen Hernaniko herria.
|
|
|
Auzo hauek langile auzoak izan ziren nagusiki. Emigrazio fenomenoaren protagonista izan zirenek oso gogoan dituzte hasierako etxebizitza arazoei aurre egiteko
|
sortutako
«bat bateko erantzunak», etxea elkarbanatzea ohiko, eta ezinbesteko, bihurtu baitzen. Hector Extremaduratik lanera etorri zen etorkina da.
|
|
|
Hector Extremaduratik lanera etorri zen etorkina da. Hernanira iritsi zenean zuzenean bizi izan behar izan zituen etxebizitza gutxi egoteak
|
sortzen
zituen arazoak:
|
|
|
Hizpide dugun denbora tarte honetan anitzak dira Hernaniko emakumeek eginiko ekarpenak. Frankismoarekin
|
sortzen
den «familia idealean» senarrak betetzen zuen «ogi irabazlearen» rola, eta emazteak «etxearen zaindari eta kudeatzailearena». Baina, Pilar Pérez Fuentes ek10dioen moduan, familia eredu hau, genero sistema hau, kontraesan sakon baten gainean eraiki zen, eta idealaren eta errealitatean gertatzen zenaren artean distantzia handia zegoen.
|
|
|
«Soilik» etxeko lanaz arduratzen zen emakumearen irudia «ideal» bete ezin bat izan zen. Errealitatean senarraren soldata osatzeko eta etxeko lan taldearen ongizatea bermatzeko ondasun eta zerbitzuen produkziora bideratutako emakumeez osatutako bigarren mailako merkatu bat
|
sortu
zen, estatistika ofizialetan agertzen ez zen «isilpeko merkatua».
|
|
|
Lan honetan autoreak Bizkaiko Lehen industrializazioa aztertzen du. Azterketa honen atal nagusi bat industrializazioarekin emakumeentzat
|
sortzen
diren, isilpeko merkatu, paraleloen analisiari dagokio.
|
|
|
Geografikoki eta historikoki Hernaniko II. Industrializazioatik urrun dagoen arren, bere interpretazio eredua gure ikerlanean erabilgarria da. Izan ere, frogatuko dugun gisan, Hernanin ere II. Industrializazio honekin emakumeez osatutako merkatu garrantzitsu bat
|
sortu
baitzen.
|
|
|
Industrializazioaren prozesua lantegiak ugaltzen direnean hasten da. Eta lantegiak
|
sortzen
eta ugaltzen dira, industrializazioaren aurreko garaietako egoerarekin alderatuz, ekonomiaren produktibitateak orokorrean gorakada nabarmena jasaten duenean. Honek lanaren zatiketa eragiten du.
|
|
|
Gerra ondorengo lehen urteetan papergintzara bideratu ziren bi enpresa
|
sortu
ziren Hernanin, Urumea ibaiaren ertzetan, La papelera de Zikuñaga (250 langile) 1941 urtean, eta Papelera del Norte (100 langile) 1944an. Industria kimikoek ere garrantzi handia izan zuten bigarren industrializazio honetan, 1947an Policloro S.A. (90 langile) sortu zen, eta urte batzuk beranduago, 1949 urtean, Electroquímica de Hernani (60 langile).
|
|
|
Gerra ondorengo lehen urteetan papergintzara bideratu ziren bi enpresa sortu ziren Hernanin, Urumea ibaiaren ertzetan, La papelera de Zikuñaga (250 langile) 1941 urtean, eta Papelera del Norte (100 langile) 1944an. Industria kimikoek ere garrantzi handia izan zuten bigarren industrializazio honetan, 1947an Policloro S.A. (90 langile)
|
sortu
zen, eta urte batzuk beranduago, 1949 urtean, Electroquímica de Hernani (60 langile).
|
|
|
50eko hamarkadan berriro ere papergintzaren sektorea indartu zuten bi enpresa
|
sortu
ziren: 1950ean Danak Bat S.A. eta 1952an Transpakar S.A. (40 langile).
|
|
|
Beraz, 1940tik aurrera
|
sortutako
fabrika esanguratsuenak ondorengoak direla esan daiteke: Zikuñaga (paper fabrika), Papelera del Norte, Policloro S.A. (kimika industria), Electroquímicas de Hernani S.A., Danak Bat S.A. (paper fabrika), Orbegozo y Cia (industria metalurgikoa) eta Unión Española de Abrasivos (40 langile).
|
|
|
gizarte harremanen eta egituraren aldaketa, famili egituraren eta funtzionamenduaren aldaketa, genero harremanen aldaketa, balio eta balore sistemen aldaketa.... Inondik inora ere industrializazioaren fenomenoa fenomeno konplexua da, eta bere azterketak zailtasunak
|
sortzen
ditu.
|
|
|
pertsonetan zentratu behar naiz, pertsonetan bakarrik, bai ordaindu didatenetan eta baita ez didatenetan ere. Zerbait desberdina
|
sortu
zuen eta bere argazkiek pertsona baten aurpegian bizitza oso baten istorioa islatzea lortzen zuten.
|
|
|
National Industrial Recovery Actsortu zuten produktu industrialen prezioak arautu, lan orduak gutxitu, soldata minimoak erabaki eta lanpostu ugari
|
sortzeko
. Praktika monopolistak bultzatu eta sindikatuak indartu zituenez Auzitegi Gorenak baliogabetu egin zuen.
|
|
|
Tratu berria gehiegi sartzen omen zen ekonomian. Askatasunerako Liga Amerikarra
|
sortu
zen, partaideak negozio gizon aberatsak ziren eta goi kargu demokrata batzuen laguntza zuten; New Deal ak enpresa libreen sistema mehatxatzen zuela zioten.
|
|
|
Aurreko tratuaren jarraipenak zeuden eta kapitalismoa zaintzeari garrantzia eman zioten. Roosevelt emaitzak jasotzen hasi zen, Work Progress Administration
|
sortu
zuen, ondoren Work Projects Administration (WPA) bihurtuko zena. WPAk langabezia gutxitu nahi zuen, horretarako proiektu ezberdinak martxan jarriz.
|
|
|
WPAk langabezia gutxitu nahi zuen, horretarako proiektu ezberdinak martxan jarriz. Proiektu hauen artean, egitasmo bitxiak ere bultzatu ziren, halanola lan gabeko artista, musikari, idazle eta aktoreei laguntzeko
|
sortutakoak
.
|
|
|
1935ean Social Security Act
|
sortu
zen, zahartzaroko derrigorrezko pentsio sistema nazionala eta langabezia sistema federal estatala biltzen zituen. Puntu askotan lege akastuna zen, baina berrikuntza ugari ekarri zuen.
|
|
|
Ideia Robert Wagner senatorearena izan zen, Wagner legeak sindikatuei eta sindikatutakoei lagundu zien. Laneko Harremanen Batzorde Nazionala
|
sortu
zen, eta hola, harreman industrialetan, gobernuak zuen papera, sindikatuen boterea eta afiliazioa handitu egin ziren.
|
|
|
Hine k CNTI n (Haurren Lanaren Batzorde Nazionalean) lan egin zuen. Elkarte hau umeen lan esplotazioa bukatu nahi zuten biztanleek
|
sortu
zuten 1904an. Hine zenbait aldizkaritan ere aritu zen, ikerketa soziologikoetan laguntzen adibidez; baina umeen lanaren inguruko ikerketak sakondu zituen batez ere.
|
|
|
1929ko crackaren eta Depresio Handiaren ondorioz makinaren aurkako susmo eta mesfidantza handitu zen, egoera horren eragile gisa ikusten baitzen. Makinaren eta lantegiaren zorigaiztoko eraginari aurre egiteko erantzun berriak behar ziren; horrela, 30 hamarkadan dokumentu pastoral antzekoak
|
sortu
ziren bizitza era tradizionalak erakusten zituztenak irudi bukoliko eta arkadiarrekin. Baina gauza guztien gainetik gizabanakoen erretratuak ziren, mundu tradizionalaren aurpegi indibidualak.
|
|
|
AEB aurrera ateratzeko politikaren barnean artisten lana ezinbestekoa izan zen, politika berriak literatura, pintura, argazkigintza eta filmeen bidez zabaldu eta ezagutzera eman baitziren. Horrela, 1935ean Franklin D. Roosevelt-ek Resettelment Administration (RA) (Berrezarpen Administrazioa) izeneko erakundea
|
sortu
zuen Depresioari aurka egiteko saiakeren artean eta landa edo baserri munduaren arazoez arduratzeko. Interes baxuko maileguak ematen zituzten, landen berreskurapena indartzeko aholkuak ematen zituzten eta nekazari herrien sorrera bultzatu zuten.
|
|
|
Interes baxuko maileguak ematen zituzten, landen berreskurapena indartzeko aholkuak ematen zituzten eta nekazari herrien sorrera bultzatu zuten. Hemen informazio sail bat
|
sortu
zen,. Sekzio Historikoa, deiturikoa, argazkigintza proiektuaz arduratu zena.
|
|
|
FSAko argazki hauek Nekazari Saileko liburuxketan eta prentsan argitaratu ziren. 1937an,
|
sortu
berria zen Lifealdizkarian, gai honen inguruko zenbait artikulu idatzi ziren, Lange, Shahn eta Rothstein en argazkiekin batera. 1938an FSAko argazkilariak landa munduko argazki baikorragoak ateratzen hasi ziren, hasierako programa zabalduz eta gaia gizartea bere orokortasunean bihurtuz.
|
|
|
Zailtasun handiko garai hauetan Agindutako Lurraren ideiek bizirik jarraitzen dute eta argazki hauetan amerikarren bizitza erakutsiz iragarritako promes hori salatzen dute; erreal eta idealaren arteko lotura argi eta garbi ikus daitekeelarik. Zenbait iruditan amerikarren egoera latzaren atzean hitz hau sinbolizatzen duten publizitateko panelak agertzen dira eta benetan efektu hunkigarria
|
sortzen
du, pobrezia larriaren eta gizarte kontsumista baten konbinaketa ikusten baita.
|
|
|
Kritika askok argazki arriskutsuak zirela uste zuen. Arthur Rothstein en argazki batek (ikus 10 irudia) eztabaidak
|
sortu
zituen erakusketa batean eta heriotzari dei bat bezala uler zitekeela seinalatu zen. Metafora desberdinak ikusteko ondorengo adibideak egokiak izan daitezke:
|
|
|
1938an Pottsvile ko meatzariei buruzko saiakera bat egin zuen, Roosevelt-en gobernuak
|
sortutako
Arteen Proiektu Federalaren diru laguntzaz. Lan honen erakusketa Paul Strand ek ikusi eta goraipatu zuen; kritika honek New York era joatera bultzatu zuen eta bertan Irene ezagutu zuen, gero bere emaztea izango zena.
|
|
|
Langabetuen laguntza udal gobernuen, federazioko estatuen eta ongintza pribatuaren esku egon behar zela errepikatu zuen behin eta berriro. Laguntza federalak aurrekontuak ez-egonkortuko zituela uste zuen, eta halakoak emanez gero laguntza publikoaren menpe biziko zen eta errespontsabilitate pertsonala galduko zuen gizarte talde bat
|
sortuko
zela zeritzon Hoover ek, nazioaren zuntz morala apurtuz.
|
|
|
Depresioaren hirugarren negura arte (1931) Hoover ek ez zituen bere uste boluntaristak aldatu, eta orduan pixka bat bakarrik aldatu zituen. Ekainean esportazioak indartzen saiatu zen, Kongresuari plan bat proposatu zion enpresei laguntzeko eta 1932ko urtarrilean Reconstruction Finance Corporation (RFC)
|
sortu
zuen beharrizanean zeuden banku, aseguru etxe eta beste instituzio batzuei laguntza emateko. Ekimen ezberdinen ostean finantza egitura finkatu zen baina ekonomia ez zen mugimenduan jarri.
|
|
|
Conservation Civil Corps (CCC), langabetuak lan publikoan enplegatzeko, horrekin batera Public Works Administration (PWA)
|
sortu
zuten lan publikoa administratzeko. Errepideak, eskolak, etxebizitzak, zubiak, juzgatuak... egin zituzten.
|
|
|
Agian Eusko Jaurlaritza jabetu egin zen batxilergoko bigarren kurtsoak euskal historia ikasteko eskaintzen zuen aukera aski mugatua zela, zeren 2003 urtean Euskal Herriaren historia izeneko ikasgai bat
|
sortzeko
dekretua onartu zuen, batxilergoko lehen kurtsoan nahi zuten ikasleek hautazko gisa hartzeko aukera emanez11 Ikasgai guztiz berria da, ez dena ezein espainiar dekreturen moldapena, beraz euskal historia ikuspegi propioz lantzeko aukera ona izan zitekeen. Hori da beraz aztertuko dudana.
|
|
|
Kuriosoa da Batxilergoko bigarren kurtsoko espainiar Historian euskal edukiak txertatu baino bi hilabete lehenago aurkeztu zela Euskal Herriaren historia ikasgai honen dekretua. Eusko Jaurlaritzan beldur ote ziren zituztela nahi zituzten moldapenak egin espainiar historian eta beraz alternatiba gisa
|
sortu
ote zen euskal historia hau. Kuriosoa da halaber Euskal Herriaren historiahonen edukiak ez zituztela aprobetxatu gero Batxilergoko bigarren kurtsoko Historiaren edukiak moldatzeko orduan:
|
|
|
gaia, ezagutza historikoaren ezaugarri orokorrekin batera lantzeko aukera egongo zen. Agian ez izen horrek iradokitzen duen kutsu akademikoarekin, baina bai eskematikoki, ezagutza historikoa nola
|
sortu
den eta zer funtzio duen aztertuz, beti ere Euskal Herriko historiografiaren adibideak lagin gisa jarriz13.
|
|
|
Eta memoria indibiduala lantzen den bezala, hala jorratzen dela memoria kolektiboa ere: gure familia nola osatu zen jakin nahi dugu, gure kirol taldeak iraganean lortutako garaipenak ezagutu gura ditugu, bikotearekin irteten hasi ginen eguna ospatu, gustatzen zaigun musika taldea noiz eta zelan
|
sortu
zen ulertu... Historiaren abiapuntua identifikatzen gaituzten nortasun desberdinen iragana ezagutu nahia baita.
|
|
|
Oro har historiak nortasun jakin bat indartzeko balio izaten du, prestigiatzeko eta legitimatzeko. Funtzio horrekin
|
sortu
zen historiografia, talde desberdinen ospea, boterea eta zilegitasuna bermatzeko, adibidez errege dinastiena. Euskal Herrian ere, talde eta interes desberdinak defendatzeko asmoz hasi ziren historia idazten Erdi Arotik:
|
|
|
Egitarau ofiziala, hola hasten da: . Nafarroako Erresuma
|
sortu
eta finkatu zenekoa. Islamiarrak Euskal Herrian:
|
|
|
hizkuntza honen (eta beste edozeinen) aipu guztiak desagertu egin dira egitarau ofizialetik. Euskal literatura idatzia garai honetan
|
sortu
zela aipatzea ez legoke gaizki.
|
|
|
–Guerra de la Independencia? izena espainiar historiografiak
|
sortu
zuen geroago, eta egun izendapen horren egokitasuna zalantzan jarri izan da16 Katalan historiografiak, adibidez, izendapen horren kutsu espainolista saihesteko. Frantsesaren aurkako gerra, deitzen dio epe horri.
|
|
|
Industrializazioaren gaitik Euskal Autonomia Estatutura ere zuzenean salto egiten da, arteko erregimen politikoen aipamenik egin gabe (Errestaurazioa, Primo de Riveraren diktadura, II. Errepublika). Ez dut esaten erregimen guzti horiek xeheki azaldu behar direnik, baina uste dut industrializazioa edo euskal estatutua zein testuingurutan azaldu ziren aipatu litzatekeela, airean zintzilik
|
sortu
zirela eman ez dezan.
|
|
|
Inplizitu doa Euskal Herria izeneko lurralde bat dela, nahiz gero ez den bere hedadura inon zehazten eta de facto Hego Euskal Herrira mugatzen den kontzeptuen egitarauan. Ikasgai honek susta ditzakeen euskal balioen artean. Euskal Herriaren historia hobeto ezagutzeko interesa eta jakin mina
|
sortzea
–lauso bat eta, ondare historikoa ezagutu eta kontserbatzeko interesa piztea:
|
|
|
Historia, beraz, modu askotara idatz daiteke, eta historialariaren ideologiak izugarri baldintzatuko du emaitza. Hola bada, historialariaren ikuspegiaren arabera, iraganeko gertaeren interpretazio oso desberdinak
|
sor
daitezke, batzuk ideologikoki oso markatuak beste batzuk ez hainbeste. Adibidez, batzuek Espainiaren historiatik ondorioztatuko dute Espainia beti egon dela batuta, oso katolikoa izan dela, inperiala etab. Beste batzuk batuta egon dela, baina esentzialki liberala izan dela, aurrerakoia, etab. Beste batzuk Espainia beti egon dela zatituta, esentzialki plurala izan dela, etab. Eta hola pertsona adina irakurketa egin daitezke.
|