|
2000
|
|
|
Josebak lortu duen sintesia harrigarria da. Bere gramatika
|
sortu
du. Eta gramatika eta literaturaren arteko dialektika zuzenean, transgresioa eta araua arteko gatazkan bera dabil agintari.
|
|
|
Hitz justukoa eta lakonikoa da pertsonaien mintzaira, narrazio Borges zaleei dagokien moduan, baina egileak metafora eta sinboloen erabileraz hedatzen ditu, prosalan horietan mintzaira poetikoari hurbilduz. Horrela egoera horien dimentsioak eta atmosferak
|
sortzen
dituelarik, sarritan izialdura, malenkonia edo nostalgia sakonak eragin arren, irakurlearentzat beti hausnarketarako bidea bilakatzen dira.
|
|
|
Gerardo Markuletaren ustez, liburua poeta baten egunkaritik harturiko harribitxien antologia modura antolaturik dago: irakurketen harira, gogoeta zabalago baten barnean edota egunerokotasunaren lokatzen artean
|
sortutako
txinparta bat batekoak jaso, arnas poetikoaren iragazitik pasa eta bere hizketa poetikoaren fineziaz adierazi.
|
|
|
Hiztegi baten tankera du, baina ez da" hiztegia bakarrik, ipuin laburrak, saio tipi ugariz osatzen da" egileak berak dioenez," eta aforismoz, eta munduaren lau partetako ene auzokoen aipuek hornitzen dutela". Osagai ezberdin horien elkartzetik
|
sortzen
dena sorpresa da ordea: " Beraz eman dezagun, nobela luzea dela".
|
|
|
Sarrionandiak inoiz idaztea sinesgarri litzatekeen testuak dira berez, tankeraz, aipatzen dituen autoreengatik, erabiltzen dituen gaien taxuarengatik, baina ez dira idatziak dituen liburu horretakoen aipamen zuzentzat jo behar. Zehaztasunak, izenburu eta data zertzeladak emanez, sinesgarria den entorno literario bat
|
sortu
nahi du. Dena joko bat da, ordea, azken narrazio horretaraino iristeko.
|
|
|
Kritiko batek baino gehiagok esan izan du zerikusirik baduela autore honek duen arrakastan bere nortasun ez literarioak ere. Nolanahi ere, irakurle arruntarentzat Sarrionandiaren narrazio hauek beste gabeko erakargarritasuna dute, mundu fantastikoak
|
sortzen
ditu ipuinetako batzuetan, leiendazkoak sarritan, sirenak eta marinel zahar madarikatuak daude, eta desertuak, printzesak, gazteluak eta geltokiak neskatxa eder bakartiek habitatzen dituzte. Guztia ere, gainera, estilo narratibo poetikoaz eta dotoreaz emanik.
|
|
|
" Ene ustez gauza ezberdinak dira arazo honetan politika, etika eta idazkera" zioelarik. 1987an argitaraturiko Marinel zaharrak honetan, aldiz," badirudi planteamendu horiek denak hankaz gora joan zaizkiola," Literatura eta iraultza" izeneko poeman gure artean hainbat eztabaida
|
sortu
duen beste binomio fantastiko bat, torturaren errealitate ankerraren kontra txirtxilatu dira esparru sakratuak, Pessoa, Eliot, Chesterton eta beste kutun guztiak."
|
|
|
Bitakora kaiera, eta bertan agertzen da haurrek eta poetek duten argitasun horiez liburuaren helburu oinarrizkoak. Bidaia laberinto gisa antolaturik dago eta Sarrionandiaren poesiak heroi erromantikoak
|
sortzen
ditu, fantasia ugariarekin batera." (46 or.)
|
|
|
Bestalde sustraiak Miranderengan dituen hizkera poetiko interesgarri horrek" modernismoak
|
sorturiko
hizkera bat" dela esaten du, baina era berean Mirandez gain," Zuberoako herri kantetan agertzen denak osatzen dute hizkera poetiko honen tonua." (Lurra eta Luma, 73 or.) Hiru alderdi bereizten ditu hizkera horren baitan:
|
|
|
Aipamen berezia merezi du poesia itzulpenen artean, Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak liburuak (Pamiela, Iruñea, 1985). Izan ere, liburu honetan munduan barrena eta mendeetan gaindi
|
sorturiko
olerkigintzan, Sarrionandiak bere denboran irakurritakoen artean hurbilekoenak egin zaizkionen bertsioa egiten baitu liburu honetan. Horrela irekitzen da irakurlearen begien aurrean mundu zabaleko literatura askotariko horren mostra zabala, Sarrionandiaren" alter ego" diren idazle mota guztietako horien emaitza aurkezten digularik.
|
|
|
Zorabiatu egiten da eta orduan laberintoan lagunduko dion haria bilakatuko da kaiera hori, euskarri gisa balioko diona. Esan izan da, Jon Kortazarren lehenengo iruzkin kritikoak (Jakin, 1982) aipatzen zuen ez zituela liburuan zehar izu horiek sumatzen, baina agian horixe da egileak bilatzen zuena, itsasoan zeharreko nabegazio alderraiak
|
sortzen
dituen izuetatik gordelekuetan babestu, eta laberintoan zeharreko laguntzaile duen bitakora kaieraren hariaren soseguari atxiki. Izuen zentzuaren giltzetako bat Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak liburuan itzultzen duen poema batean dioenak argitu liezaguke" Zein bizimodu hautatu?"" Enparantzan burruka/ eta arazo zailak daude, etxe barruan ardurak/ Baratzean lan amaiezinak, itsasoetan izuak".
|
|
|
Aipagarri da bestalde, nortasun literario horrek alde askotatik bere horretan aldagaitz dirauela oraindainoko liburugintza osoan, gero eta bereagoa delarik bere literatur lanen izaera delikatua, haien fintasun estetiko hain sentsoriala. Munduak
|
sortu
eta egoerak azaltzeko gaitasun berezia du, sakontasunez nahiz erliebez aurkeztuz aldi berean, tentsio narratiborik edo extasi poetikorik eragin gabe, intrigaren edo sentimenduen exaltazio pizgarriaren premiarik gabe, patxadaz eta neurriz aurrera eginez zabalera nahiz sakonera, leguntasunez eta dotoreziaz.
|
|
|
Eleberriak irakurtzeko orduan ohituta gauden patroiarekin hautsi egiten du beste bat
|
sortuz
, baina berri honetan galtzeko arrisku handia dago. Irakurlea gogoz hasten da jostorratza eta haria jarraituz, baina hainbeste bira eta jira eman ondoren bidea galdu, interesa erori eta istorioa bera eleberriaren pisu guztia sustengatzeko arazoekin aurkitzen da.
|
|
|
Lehenengo maila narratiboan jarraipen kronologikoa nagusitzen da. Baina, bigarren maila narratiboaren pasarteak tartekatu egiten dira bertan, honela, kanpo analepsiak
|
sortuz
.
|
|
|
Edorta Jimenezek honela goraipatzen du Linazisororen lorpena: " Zein erraz hasten den kondatzen, eta gero zelan
|
sortzen
dituen hari berriak, halako moduan non irakurlea ikaratu egiten den, jakingo ote duenentz idazleak guztietatik armoniatsu tenk egiten. Jakin, jakin du, alajaina" (Egunkaria)
|
|
|
Hots, gogoetok hartuko dute garrantzia eta ez ekintzek, Luis Mari Mujikak aipatu bezala: " Ekintza baino gehiago nahiz aktibismoari loturiko ekintzak ez falta bertan (gertakariak baino harantzago)
|
sor
daitezkeen erreakzioak, andana intimoen ikuspegia eskaintzen digu, gehienbat." (Egan 50) Bestalde, Alvaro margolaria denez, askotan marrazkiek beteko dute bere gogoeten gidari lana. Hala ere, eleberri honetan barnekoitasunak duen garrantzia azpimarratzeko egokia iruditu zaigu Luis Mari Mujikaren hitzok bertaratzea:
|
|
|
Erzillaren lana zehazteko datu bat jakitea komeni da: Federiko Krutwigek
|
sortu
eta gidatzen zuen Jakintza Baitha taldeko kidea dela (edo zela; ez dakit sortzailea hilez geroztik taldeak jarraitzen duen); horrek gutxienez hizkuntza modu jakin bat hautatzera eraman du: hizkuntza kultua, periodo luzeetakoa, mailegu anitz darabiltzana, zehaztasun lexikal eta sintaktikoaren onetan, euskara batuaren arauak betez nolanahi ere.
|
|
|
Edozein modutan ere, oso argia da hizkera berezi hau
|
sortzeko
euskal literatura tradizionaleko zenbait testutara jo duela, eta" egungo osagarriekin eguneratzen saiatu", idazleak berak aitortu zuen bezala. (Iban, Amagoia:
|
|
|
Donostiarraren aburuz, honako hauek dira liburuan jorratzen diren gai nagusiak: batetik," Evak Paradisuan sugearekin izandako pasadizoari egiten dio erreferentzia izenburuak, erruaren eta zigorraren figurak baititu eleberriak ardatz nagusitzat"; bestetik," gizakion arteko komunikazioarena, gizakion arteko erlazioak eta hor
|
sortzen
diren ulertu eta ezin ulertuak" (Egunkaria XII). Olaziregik gizon emakumeen arteko inkomunikazioaz dihardu:
|
|
|
hasierako aipu batean, hitzak eta izenak zerbaiti eusteko beharraren ondorioz ezartzen ditugula aipatzen du. Hots, desorekaturikoa orekatzeko asmoarekin
|
sortzen
ditugun antolaketak direla. Desoreka eta orekaren arteko kontrastea egoki islatzen da eleberri honetan:
|
|
|
Arestian aipatu bezala, fikziozko istorioak kontatzea da eleberrigintzaren oinarria; hots, fikziozko munduak
|
sortzea
. Baina, fikziozko istorio hori geureganatu ahal izateko, eleberritik at ezaguna dugun errealitateaz baliatu behar dugu, eleberrian eskaintzen zaigun mundu hori irudikatu ahal izateko:
|
|
|
Itxura denez, irakurleok ez dugu fikziozko errealismoaren inguruan eraikitako mundua zientzia fikziozko mundua baino errazago irudikatzeko ahalmenik. Izan ere, biak
|
sortzeko
eleberritik kanpoko gure ezagutzatik hartzen ditugu erreferentziak. Baina, batzuetan fikzio horri egiantzekotasuna erantsi nahiz errealitateko munduko elementuei erreferentzia zuzena egiten zaie.
|
|
|
Honela, hasiera eta amaierako bi ipuinek Berardoren istorioa kontatzen digute, eta beste guztiek Berardoren nobela amaigabearen zati lirateke. Beraz, besteak beste, ipuin arteko lotura istorio honek
|
sorturiko
marko narratiboan, ildo bereko gaia erabiltzean eta absurdurako duen joeran dakuskegu. Izan ere," azalpen bestelakorik gabe gertaera ezusteko bat aurkezten dute, sarritan absurdoa eta patuaren erruduna, pertsonaiak mugaegoera izugarri batean murgiltzeraino." (Egunkaria XII)
|
|
|
Trena dugu, hartara, liburu honetako pertsonaiarik nagusiena. Hausturak, bada, hemendik
|
sortuko
baitira. Trenak iragana, oraina eta etorkizunaren arteko aldea irudikatzen du:
|
|
|
Hona hemen arestian aipaturiko giro hori aukeratzeko arrazoiak: " Hegoaldea modelo sinboliko gisa hartu dut, hori ez da berria, Faulknerren kasua hor dago.(...) geografia intimo bat
|
sortu
dut; benetako errealitate geografikoa antzeman daiteke, baina ez dago asmo dokumentalik." (Argia 1561) Gainera, geografia intimo honi Izurkiz izena eman dio. Hots, sinbolismoz beteriko izena:
|
|
|
Hots, sinbolismoz beteriko izena: pertsonaien zimurdurak baitira ipuin hauetan kontatzen zaizkigunak, denboraren iraganak
|
sorturikoak
. Hau da, zimurdura horien atzeko iragana, bizitzaren igarotzearen zantzuak islatzen dira.
|
|
|
hizkera landua darabil bere lehen liburu honetan. Metaforak, konparaketak, erregistro ezberdinak,... erabiliz hizkera aberatsa
|
sortu
du.
|
|
|
Egileak liburua hiruki modura egituratu zuela azaldu zuen: batetik, basapiztia horien bizimoduaren inguruko gorabeherak agertzen dira; bigarrenik, basapiztia horien eta gizakien arteko harreman gatazkatsuen berri ematen da; eta azkenik, basapiztia horien inguruko mundu mitologikoa islatzen da; hau da, aimalia horien inguruan
|
sorturiko
sinesmen ezberdinak. (Zabala, Juan Luis:
|
|
|
Basapiztia horiek gure kulturan izan duten garrantziaren aldarrikapena ere badago liburuan. (...) Animalia horiek Euskal Herritik desagertu direnean, gure kulturaren zati bat ere desagertu da, horien inguruan sinesmenak, mitologia bereziak eta gisa horretako kontu asko
|
sortu
baita mende askotan. (Zabala, Juan Luis:
|
|
|
Elkarrizketa batean aipatu zuenez," ideiak adierazi baino, sugeritzen saiatu da, giroak
|
sortzen
" (Goikoetxea, Joxi: Argia 1372) Honela mintzatu zen idazlea:
|
|
|
eta hauengana hurbilduko gaitu narratzailea. Irudiak
|
sortuko
ditu, zineko kamera baten gisa.
|
|
|
Bietan ere pertsonaren barru borrokak azaltzen dizkigu." (Carrere, Joxemari: Gara VII) Zalantzaz beteriko mundu txikiak
|
sortuko
ditu.
|
|
|
Izan ere, ipuin asko oso laburrak dira eta horietan ez dago horrelako zehaztasunetan ibiltzeko lekurik. Haatik, espazioa zehazten duenean ere, leku urrunetara joko du (Tanger, Istanbul,...), honela amets eta irudimenezko munduak geografia egokietan girotuz, mundu iradokitzaileak
|
sortuz
.
|
|
|
Baina, zentzugabekeria hau irudikatzeko metafora iradokitzaileak, irudi bitxiak, konparaketa etengabeak,... darabiltza. Zentzugabekeriaren erabileraren bidez, interpretazio anitzeko irudiak
|
sortuko
ditu, irakurleon irudimena aktibaraziz.
|
|
|
Denborarekin lot ditzakegu arestian aipaturiko tristura eta melankonia: baita beldurra ere; izan ere, denboraren joana kontrolatu ezinaren aurrean
|
sortzen
den ikara azpimarratzen da. Gainera, bidearen irudia ere askotan darabil.
|
|
|
Arestian aipatu dugun bezala, Jasone Osorok ipuin tradizionalei buelta emateko zuen joera Legorburuk ere badu. Beraz, ipuin ezagun asko erabiliko ditu hauekin jolas bitxiak
|
sortzeko
: ohikotasunari ezohikotasuna erantsiz.
|
|
|
Bestalde, luzera ezberdineko ipuinak
|
sortu
ditu: batzuk, ipuin oso laburrak dira flash baten modura eraikiak; beste batzuk, ordea, garapen luzeagodun narrazioak dira.
|
|
|
Antza denez, egoera arrunten alde ezkutuak azalarazi nahi izan ditu: hots, eguneroko egoerak bere testuingurutik kanpo aurkeztuaz joko bitxiak
|
sortu
ditu. Are gehiago, askotan ezagunak ditugun egoerekin jolastu egiten du beste ikuspuntu batzuetara bideratuz, honela, errealitateari so egiteko bide ezberdinak erakutsi asmoz.
|
|
|
Hala ere, estilo aniztasuna nabaria da. Gure ustez, bada nolabaiteko gradazioa (edertasunetik gordintasunera), hasieran amaieran baino irudi ederragoak baitarabiltza (beti ere errealitate mingotsarekin kontrastea
|
sortzeko
): ametsetako hondartzak, gau izartsuak, naturaren aipamen etengabea, sinestesiak Bestalde, ipuin gehienetan errepikatzen diren irudiak ere badira:
|
|
|
Datozen ipuin bilduma hauetan gai ezberdinak jorratuz bada ere, guztietan heriotzaren gaiak leku berezia bereganatzen du: batean eldarnioaren bidez, bestean desioaren bidez, eta hurrengoan oroimenak
|
sorturiko
ezinegonaren bidez.
|
|
|
Haatik, eldarnioaren sentsazio hori lortzeko bide ezberdinak jorratuko ditu ipuin bakoitzean. Izan ere," errealitate arerioak gizarteak eta pertsonaiak eginikoabakardadea, gaixotasuna desamorioa, heriotza, suizidioa, erahilketa
|
sortzen
ditu errealitate hori eldarniagarri bihurtuz." (Egan 49) Bestalde, pertsonaien inguru eta egoerek eramango dituzte horrelako ezinegona jasatera:
|
|
|
Biziki desiratzeak errealitatea eta desioa nahastera eramango ditu, Jasone Osororen pertsonaien antzera. Honela, fantasiazko mundu batean bizi dira pertsonaia hauek, desioak ez lortzearen beldurrak
|
sorturikoa
.
|
|
|
Izan ere, itsaso giroko hiztegia ez da asko landu eta horregatik, batik bat, itsaso zabaleko kontuei buruzko hiztegia aukeratzean izan ditu zailtasunak. Gainera, metaforak
|
sortzeko
garaian itsasoko elementuak erabili ohi ditu.
|
|
|
Antza denez, pertsonaiak gertaera xelebre batzuk aurkezteko aitzakiak besterik ez dira. Are gehiago, ez du pertsonaien jarrerak ulertarazteko ahaleginik egiten, pertsonaia lauak
|
sortzen
baititu. " Oro har, pertsonaiak ere definituegiak daude eta, askotan, gauza gehiegi kontatzeko nahiagatik edo, soberan dauden pertsonaiak ere badaude." (Egunkaria XII)
|
|
|
Idaztankerari dagokionez, hizkera zuzena eta erraza aukeratu du pasarte zoro hauek
|
sortzeko
. Garako iruzkingilearen aburuz," askotan zuzenegia, eta horrek dakarren ankertasuna" (Gara II) azpimarratzekoa da.
|
|
|
Honela, bizitza eta heriotzaren arteko jauzi txikia edo mugarik eza irudikatuko luke. Naturak ere leku berezia du, honen bidez giroa deskribatzeko irudi ezberdinak
|
sortzen
baititu: urtaroei erreferentzia eginez, eguraldiari erreferentzia eginez (haizea, euria, eguzkia,...),...
|
|
|
Laburpenerako joera hau sentimenduetan ere nabaritzen da, ez bere istorioek
|
sortu
dezaketen zirraran hori bakoitzaren sentipenetara eta sentitzeko moduetara mugatzen da, Arretxek bere istorioak kontatzeko duen eran baizik. Orain arteko grina, bere alderdi ezkutu hori ez erakustea izan da.(...) Honela, sentimenduek murritzak eta nahikoa laburrak izaten jarraitzen badute ere, Arretxeren luma aberastu egin da oraingoan, eta lehenagoko isiltasunak orain adierazpenarekin lotzen ditu.
|
|
|
Burutik eta adimenetik baino gehiago, bihotzetik eta adimenetik datoz orain sentimenduak. Eta aldaketa hau bai estiloan eta baita
|
sortzen
dituen zirraretan ere nabaritzen da. (Egunkaria III)
|
|
|
Genero beltza11 20ko hamarkadaren hasieran Ipar Amerikan
|
sorturiko
generoa da. Eleberri poliziakoen generoarekin harreman estua duenez, bi genero hauen artean antzekotasunak badira:
|
|
|
Bi eleberrietan, bestalde, kanpo fokalizazioa darabil gertaeren berri emateko. Izan ere, pertsonaia lauak baitira
|
sortzen
dituenak: " zintzoa beti zintzoa, maltzurra beti maltzurra." Hau da," Pertsonaiak eskematikoak dira:
|
|
|
Kokapenari dagokionez, lehen eleberrian mundu irrealak
|
sortu
ditu: espazioa, nekazari mundu asmatua.
|
|
|
Estiloari gagozkiola, eleberri arina
|
sortu
duela aipatu behar da. Bi eleberrietan, estilo erraz eta biziaren aldeko apostua egin du.
|
|
|
Ezer baino lehen (1992) liburuan hamazazpi ipuin eskaintzen zaizkigu; eta Lehenago zen berandu (1995) bilduman, ordea, hamahiru. Bi bilduma hauetako ipuinok gai eta estilo bera erabiliz
|
sortu
ditu. Amodioa, edo zehazkiago, giza harremanak dira ipuin hauetako ardatz nagusia.
|
|
|
Umorearen erabilera ere nabarmena da. Aitzitik, honen guztiaren bidez giro malenkoniatsua
|
sortuko
du:" Testu gehienak tristeak dira sentimendu hits eta goibela islatzen dute. Badira pare bat baino gehiago tragikoak direnak, hasieratik bukaeraraino.
|
|
|
Estiloa ere
|
sortu
duela esango genuke. Juan Luis Zabala, Bukowski, garai bateko Montoia, Enrico Brizzi eta beste batzuk datozkigu burura, Iturriagaren lehen nobela hau alderatzerakoan, baina ez da erraza antzekorik topatzea.
|
|
|
Azken batean, bizitza ere horrelakoa da. Gauza absurdo batengatik eztabaida gogorra
|
sor
daiteke eta beste batzuetan gauza serioak arin tratatzen ditugu. (Argia)
|
|
|
Garai zehatz baten islada eskaini arren, garai historiko horretan girotutako fikzioa besterik ez da Udarbe eta Urtuella lekuko nobela. Idazleak
|
sortutako
fikziozko pertsonaiak, Euskal Herriko errealitatean bizi izan zen bizi ohi den zenbait auzi planteatzen badituzte ere, fikzioa baino ez dira, fikzioari baino ez dagozkio. (Grandes, Leticia:
|
|
|
Idaztankerari dagokionez," idazleak, ohi bezala, hiztegi aberatsez eta zehetasun handiko deskripzioz (hainbatetan astunegiak izango zirenak, istorioak berak pizten duen interesagatik izango ez balitz) baliatu da aurreko elaberrietan
|
sortutako
antzeko egoera eta pertsonaiak eratzeko orduan." (Egan 49) Bestalde, elkarrizketei egiantzekotasuna eransteko, errejistro ezberdinak erabiltzen ditu: " Aita Goierri aldean jaioa denez, hango errejistroan daude bere jardunak.
|
|
|
Arestian aipatu bezala, ez du batere estilo erraza erabiltzen: esaldi labur eta trinkoak erabili ohi ditu, paradoxa nahiz kontraesan etengabeak
|
sortuz
. Idazleak sorturiko irudi iradokitzaileetan, paisaiak leku berezia du, eta batik bat euriak.
|
|
|
esaldi labur eta trinkoak erabili ohi ditu, paradoxa nahiz kontraesan etengabeak sortuz. Idazleak
|
sorturiko
irudi iradokitzaileetan, paisaiak leku berezia du, eta batik bat euriak. Azken honen aipamena etengabea da, idazlearen egoera animikoarekin bat eginez.
|
|
|
Antza denez, askatasun aldarrikapen hori eleberriaren egiturara hedatu du, denbora zein espazioak askatasunez aldatuz, eta mundu iradokitzailea
|
sortuz
. Horregatik, zenbaitetan giro ilun eta lausotua eratu du, interpretazio anitzerako bideak zabalduz.
|
|
|
Bi eleberri hauetan antolaketa eta idaztankera bertsua darabil. Izan ere, bi eleberriak jazz eta blues musikaren erritmoak gogoan izanik
|
sortu
dira; eta jazz musikaren sorreran blues musikak garrantzi handia izan zuenez, bi eleberrien arteko antzekotasunak ugariak dira.
|
|
|
Hala ere, Canok elkarrizketa batean aipatu zuen bezala bi eleberri hauen arteko ezberdintasunak ere ugariak dira: batez ere, eleberri bakoitzean
|
sorturiko
giro eta mundu txiki hori batetik bestera zeharo aldatu egiten delako. Hona hemen Canoren hitzak:
|
|
|
" Liburua digresioz josita dago, edozein gai dela eta. Batzutan ekintzak noiz gertatzen diren ahaztu bide zaio idazleari, anakronismoak
|
sortuz
." (El Correo 1997VIII).
|
|
|
Denborari bagagozkio, eleberriaren hasieratik amaierara arte garapen kronologikoa nagusi den arren, bigarren atal honetan kartzeleratzearen berri ematean, kanpo prolepsi baten bidez
|
sortzea
lortzen du. Haatik, garapen kronologiko honetan zenbaitetan denbora bera errepikatu egiten da, gertaerak beste ikuspuntu batetik emanez.
|
|
|
maitasuna, gorrotoa, adiskidetasuna, menpekotasuna, gezurra, mesfidantza, jeloskortasuna,... Izan ere, pertsonaia ezberdin hauengan
|
sortzen
diren sentimendu ezberdin hauek guztiek zeharo nahastuko dituzte. Gainera, eleberri honetan" Sentimendu hitza funtsezkoa da, gertakizun guztien gidaria" (A.A.A.:
|
|
|
Egunkaria) Hots, bere asmoa irakurleek pertsonaiak egunero kalean ikus ditzakeen horien modukoak direlako ustea beregana dezaten nahi izatea da. Argumentuaren kokalekua egiantzekotasunez deskribatzeaz gain, pertsonaien jarrerak ere egiantzekotasuna
|
sortu
nahian irudikatzean datza lorpen hori.
|
|
|
Honelako nobela bat idaztea irakurlegoaren aurrean eranztea bezala da"; bigarrenik," irakurleari errealismoaren sentsazioa txertatzen saiatu naiz"; azkenik," abertzaletasuna bete betean tratatu dut. Pasarte batzuek polemika
|
sor
dezakete"
|
|
|
Irudimenarekin batera ironia zorrotza aurkituko dugu sarritan. Egileak berak bigarren eleberriaz mintzatzean aipatu zuen bezala," pesimismoa gehi ironia berdin optimismoa edo" (Argia 1739)
|
sortzen
omen da. Bestalde, jazz musikaren erritmora egokitu ditu bere hitzak:
|
|
|
Hori segituan nabaritzen da liburuan. Hitz, metafora eta sinboloz soilik osatutako liburua baino gehiago, Harkaitz Canok oraingo honetan irudietara eta horiek
|
sortzen
dituzten erreferentzi jokoetara jo du. Gure irudimena gramatikaz asetzeaz gain, Canok oraingo honetan irudiz ere hornitzen du.
|
|
|
Azkenean, kazetari hau bidaltzen dute berri honen inguruko gertaerak ikertzeko. Gobernu indartsuenek eta Kazakhstango gobernuak gertaturikoa ezkutuan mantendu nahi dute, arazorik ez
|
sortzearren
. Isidorok korapilo honen erdian nahasturik aurkituko du bere burua, bera izango delarik hau askatzeko ahalmena izango duen bakarra:
|
|
|
Gai honekin Luis Mari Mujikak eleberri interesgarria
|
sortzea
lortu du. Pertsonaiak eta gertakariak askotarikoak badira ere, hari narratibo bakarrean biltzen jakin du.
|
|
|
izan ere, ipuinok espetxe giroan kokaturik daude (are gehiago, espetxean bertan idatziak). " Hala ere, Gaztelumendiren kasuan, adibidez, ezinezkoa da kartzelaren zertzelada hori ahaztea, egoera hori baita kontakizun guztiz gehienen kokaleku eta motore, baita seguru asko idaztearen akuilu ere." (Jakin 112) Beraz, kartzelak
|
sorturiko
sentimendu, bizipen, egoera, hausnarketak,... deskribatzen saiatu da. Errealitate honi fantasia erantsiz ipuin bilduma osatu du.
|
|
|
. NARRATARIO: narratzaileak
|
sorturiko
diskurtsoa norbaiti zuzendua egon ohi da. Istorioa kontatzen zaion horri deritzogu narratarioa.
|
|
|
Narratzaile mota honek oro har hirugarren pertsona badarabil ere, batzuetan lehenengo pertsonara igaro daiteke. Mota honetako narratzaileak askotan autoritate eztabaidaezina
|
sortzen
du. Narratzaile mota hau maila estradiegetikoan (ik.) kokatu ohi denez, egile eta narratzailearen arteko identifikazioa erraztu egiten da.
|
|
|
Egineko gehigarria gerora Igandegin() deitu zen. Gara
|
sortu
zenean, 1999ko urtarrilaren 30ean, Mugalari gehigarrian argitaratzen hasi ziren literaturari buruzko iruzkinak. Deian, bestalde, 1994 urtean aurkitu ditugu lehen iruzkinak hasieran Igandeia() gehigarrian, gerora Ortzadar (1997) gehigarrian; eta El Correo Españolen 1996tik aurrera asteazkeneroko Territorios gehigarrian (III).
|
|
2001
|
|
|
Aldiz, Barru eta KanpoFokalizazioaren arteko desberdintasunik nabarmenena fokalizatuan egongo litzateke. Horrengatik, gure iritziz, Bal ek proposaturiko bereizkuntza honek argitasun ugari ematen dio arazoari, eta hasiera batean hemen erabiltzen den hitz mordoak zailtasunik
|
sor
badezake ere, azterketa praktikora pasatzen garenean argigarri gertatzen da.
|
|
|
Dena dela, Bal en teoria onartuta ere, uste dugu agian terminologiaren aldetik zenbait aldaketa lagungarri gerta lekizkigukeela. Gainera, narratzaileari eta fokalizatzaileari dagozkien ezaugarriak hain loturik egonik (pertsona gramatikalaren aldaketak fokalizatzaile aldaketa
|
sortzen
duela gehienetan da), bien arteko terminologiak bateratzeari bidezkoa deritzogu. Hau onartuz, Genette k" Ahotsa" ren kapituluan proposatzen duen terminologia fokalizazioaren alderdirako erabiltzea interesgarria iruditu zaigu, bi instantzien arteko lotura azpimarratzen duelako.
|
|
|
Dakigunez, nobela honetan militante baten ihesaren azken ehun metroak kontatzen zaizkigu eta horren inguruan
|
sortzen
diren iruzkin eta gertakizunak. Fabula mailako eduki hori plano desberdinetan aurkezten zaigunez, plano bakoitzaren fokalizazioaren azterketa egingo dugu1 a) Iheslearen planoa
|
|
|
Zentzu honetan, Saizarbitoriaren nobelen oinarrian dagoen poetika ulertzeko, ezinbestekoa zaigu mende erdialdean Frantzian
|
sortu
zen Nouveau Roman delakoaren berri izatea. Aurreko nobelagintzari oldartuz agertuko den korronte honek forma/ edukia arteko dikotomia apurtu zuen.
|
|
|
Egia da, batez ere bigarren nobelaren kasuan, ikuspegi inmanentetik egin diren azterketek etekin izugarriak
|
sortu
zituztela. Nobelaren literaturtasuna, edo berezkotasuna, hizkuntza literarioaren bigarren mailako kodetzearen nolakotasunean dagoela baieztatzen duten metodologiek aurkitu duten" pagotxa" aparta izan da:
|
|
|
Narratzaileak ihesaren kontaketa kanpo/ barru fokalizazioaren alternantziaz azaltzen digunean, heriotzaren hurbiltasunak pertsonaiarengan
|
sortzen
duen aldaketa/ eragina azaleratzen digu. Heriotza gertakizun fisiologiko gisara aurkeztuz, jazoera dramatiko honen misterioa irakurleon begien aurrean jartzen zaigu.
|
|
|
Edozein modutan ere, garaian literatura, eta konkretuki, nobela mailan eragin ziren aldaketa horiek euskal irakurleriarengan
|
sortu
zuten etendurari, euskal munduak bizi zuen egoera erantsi behar diogu: zenbat irakurle alfabetatuk irakur zezakeen Ene Jesus bezalako nobela bat?
|
|
|
Alabaina, Scherezadek bere burua salbatzen badu ere, Malone eta Ene Jesus eko protagonistek ezin dute: istorioak ez dira
|
sortzen
, guztia esanda dago.
|
|
|
Abiapuntu hori onartuta ere, ulergarria da 100 metro nobelaren kontateknika oparotasunak kritikari bat baino gehiago liluratu izana. Egileak historia maila testuratzeko darabiltzan estrategiak hagitz aberatsak baitira eta hortxe baitauzkagu Frantzian mende honen erdialdera
|
sortu
zen Nouveau Romanen ezaugarri nagusiak: ikuspuntu behaviorista; narratzaile oparotasuna (3 eta 2 pertsona narratiboen konbinaketatik sortua); maila narratibo desberdinen konbinaketak; adjektibo antropomorfikoen desagerpena; orainaldiaren nagusitasuna (flash-back teknikaz lehenaldirantz egiten diren erreferentziak salbu); mundu estereotipatu eta faltsua salatu nahi duten hizkera eta errepikapenak (egunkari, gida turistiko,... eta abarretik hartutako pasarteak); kronologiaren etengabeko apurketak (aurrerantz eta atzerantz egiten diren saltuekin); semantikoki adierazkorrak diren izenez soilik definitzen diren pertsonaiak (poliziak, apaizak,)... eta abar.
|
|
|
Hori onartuz, Egunero hasten delako irakurtzera animatzen den edonor segituan ohartuko da nobela honetan ukitzen diren gaien gaurkotasunaz. Lehenengo begirada batean antzemango dituen erreferentzia literario nahiz soziohistorikoek (dela Sartre eta De Beauvoirrek 1945ean
|
sortutako
Les Temps Modernes aldizkariari egindakoa; dela J. Prévert, A. Huxley, Sartre edo Heideggerri egiten zaizkien aipuak) 60ko hamarkadan puri purian zeuden arazo eta eztabaidetara eramango badute ere, laster bere begirada gaur egun ere gertukoak ditugun gaietara lerratuz joango zaio. Izan ere, nobelan aipatzen diren arazoak (arrazakeria, matxismoa, birjintasunaren inguruko usteak,...) edo abortoaren inguruko auzia, tamalez, oso gaurkoak ditugu.
|
|
|
Sekuentzia hauek hainbat lekutan kokaturik daude: ...l, Marga), parkean (Abel, Marga), zineman (Abel, Marga), etxean (aita, ama, K eta D), bulegoan (K, eta D), eta lehen esan bezala, atzerantz egindako anakronia gisara aurkeztuta daude. c) Pertsonaia dagoen gelatik abiatuz, bertako objektuen deskribapenak (sapaiko ispilua, aluminiozko potoa, barrote gurutzatuez osaturiko leihoa) edo gelaren beraren (marroez akoltxatutako hormez osatua) deskribapenek
|
sortzen
dutena. Inbentarioak...
|
|
|
Dudarik ez dago, gehienetan hala gertatzen baitzaigu, luzaroan zerbaiten esperoan gaudenean gure espektatibak ez direla betetzen, edo espero genuen horrek ez gaituela erabat asetzen. Ez da hau, inondik ere, orain argitara emandako Saizarbitoriaren azken nobelak, Hamaika pauso k, irakurle honengan
|
sortu
duen inpresioa.
|
|
|
Bere hurrengo nobela noizko zen galdetuz behin eta berriro gogaitu dugun nobelagile honek, urteak daramatza ditxosozko liburuaren gaineko espekulazioei aurre eginez. Lagun batek gogorarazten zidanez, dagoeneko 1984ko Durangoko Azokan nobela honen argitalpenik ezak
|
sortutako
hutsuneaz hitz egiten zitzaigun (edo gogoratu, bestela, autoreak berak telebistako programa batean iragarritakoak edota, adibide bakar bat aipatzearren, 1986ko elkarrizketa batean (Argia, 1100 zb, 1986ko apirilaren 20koa argitaratzear zegoen nobelaz esandakoak).
|
|
|
Pragako estrukturalisten hitzetan: " artefakto literario" honek
|
sortuko
dituen" konkretizazioak", hots, irakurketak, ugariak izango direlakoan gaude.
|
|
|
Horrelako baieztapenen atzean nobelagintza mota honek bere hastapenetan Frantzian izan zituen arazoen oihartzunak entzuten ditugu. Nouveau Romaneko idazle eredugarriena kontsideratu izan den Alain Robbe Grillet (1922) idazleak bere kritikariei esandakoak, gure artean
|
sortutako
hainbat eztabaidari erantzuteko egokiak suerta daitezke: " Le Nouveau Roman s´adresse a tous les hommes de bonne foi" 5.
|
|
|
Forma eta egitura literario berri bat egiten saiatu da egilea, bere hitzak erabiliz" abentura literario" berri bat. Ildo honetan, jarraian datozen puntuetan, nobela honek gure baitan
|
sortu
duen irakurketa argitzen saiatuko gara, abiapuntua goian esandakoa izango delarik: testu bakoitzak irakurle bat irudikatzen duela onartuz(" irakurle inplizituaz" hitz egiten digu Wolfgang Iser ek6) nobela honen irakurlea nolakoa datekeen esaten saiatuko gara.
|
|
|
Eta Errealismoaz hitz egin nahi badugu laugarren nobela honek eduki ditzakeen arriskuak aipatzeko da. Izan ere, nobela honetaz 1995eko elkarrizketa batean egileak berak esandakoek nolabaiteko" igurikimen" errealistak
|
sor
baititzake zenbait irakurlerengan7.
|
|
|
8" Lehenengo nobela bilinguea" izendatu zen nobela honetan euskara eta gazteleraren erabilerak izugarrizko asaldapena
|
sortu
zuen garaiko irakurle eta kritikarien artean. Arazoa itxuraz sinplea zen:
|
|
|
Guziarekin ere, nobelaren" forma" hizkuntzazkoa den heinean, nobela oro," ahots desberdinez osaturiko koru baten moduan", bizi duen garai sozio historikoaren eta aurreko testu literarioen oihartzunez betea dago. Terminologia bajtinianoa erabiliz, nobelaren polifoniaz edo dialogismoaz hitz egiten dugunean, nobela
|
sortu
den gizarte egiturak nobelaren beraren egitura formalarekin duen erlazioa adierazi nahi dugu.
|
|
|
Garaiak aldatu direla guztiz adierazgarria suertatzen da nobelan ematen zaizkigun zenbait daturi esker: zazpi urteren buruan lagunak Juliaren etxean elkartzen direnean euren arteko harremanak, aukera politikoak desberdindu ahala, zaildu egiten dira. Zail bihurtzen da politikaz lasai hitz egitea eta Jon Igartua bezalako pertsonaia bat Kongresurako zerrendatan bigarren aurkezteak zeresanik
|
sortzen
du. Egoera sozio-politiko horren erakusle nabarmenena:
|
|
|
Emazteak adarrak jarri dizkiola jakitun denetik, deliriora eramango duten obserbazio eta antsietateak guztiz ezkutagaitzak suertatuko zaizkio protagonistari. Desiratutako objektuak ihes egiten diola pentsatzeak beragan
|
sortzen
duen urrikaltasun eta ziurtasunik ezaren adierazle ditugu bere buruaz dituen irudi penagarriak. Protagonistak kiratsa besterik ez dio somatzen bere buruari (linimento eta sardin usainaren nahasmendutik eratorria, 86) eta zakur deslai baten modura abandonatzen da etxean (121).
|
|
|
• Urte horietan sendotu eta ugaritu ziren urte batzuk lehenago etxe partikularretan eta klandestinitatean
|
sortu
ziren ikastolak. 1960an 60 ikasle bakarrik bazebiltzan ikastoletan, 1978 ikasturterako 53.268ra igo zen kopurua.
|
|
|
• 1959an, ETA
|
sortu
zen.
|
|
|
Ingurune honetan, euskal argitaletxe berriak (Etor, Gero, Lur,...) eta lehenago
|
sortutako
aldizkariak (Jakin, Zeruko Argia, Anaitasuna,...) sendotu egin ziren. Dakusagunez, berrikuntza garaiak dira, besteak beste, lehenago aipatu dugun G. Arestiz gain, K. Mitxelena filologo ospetsuak() edo J. Oteiza (1908) eskultore ezagunak eragindako berrikuntza urteak, hain zuzen.
|