|
2005
|
|
|
Azentuerabereizgarriamendebaldeanbainoaskoz berriagoa da hemen. Zubereraz hitz batek azentuera markatua (oxitonoa) badauka, arrazoiaizandaitekebukaeranbokalbatgaldudela, ·gizoná (g) ek> gizonék,, fa/ habáa eta> alhabá kasu aipatuetan bezala (edo ta mendían > mendín berriagoan).
|
Modu
honetan hitzbatoxitonoa badazubereraz, kontraziobatpairatuduelasusmatudezakegu.Bainahonekmaileguzaharrakedo konposatu zahar fosilduak aurkitzeko ez digu laguntzen. Mendebaldeko azentua, aldiz, lagungarriagoa izan daiteke etimologia lanetan.
|
|
|
Daniloffeta Hammarberg (1973) autoreek, segmentufonetikobatekbesterenbateandueneragingisaeJkarrenondokoebakerenbatetortzemodu AHO BELARRIEN] ARDUERAMALGU MOLDAKORRETANBAOTEALDAGAIZTASUNIK, ruetan sinplifikatuz, ezkerrerakoeta eskuinerako koartikulazioa bereizten badaere, kontua askozerekonplexuagoa da; izanere, ezdabakarrikaurretik edoondorendatorrensegmentuari aurrehartzeaezaugarriak aldaraziz, askotan, errealitatean, artilukatzaileeneskutik (e.b., ezpainenaurreratzeetaborobiltzea) koordinatutakohainbat mugimendu morfema mugengainetikhedatzen dira aurreratuzartikulatzaileenjarreraondotik doazen segmentuetara, mugimendu horien guztien emaitza diren ezaugarri akustiko jakinakaldaraziz.Etahemendik datar, hizketan arigarenean, ahoskuntzorganoek oharkabean (bainaezimitazioz) behinetaberrizegitenduten mugimendu kontrolarenalderdikorapilotsua.Artikulaziozkoetaakustikazkodatuesperimentaletan aurkitzenden aldakortasunfonetikoarenarazoak, artikulatzailebakoitzarenmugimenduenoinarrian dauden kontrolprintzipioen arazoorokorra aztertzera eraman ditu jakitunak. Printzipio horretan oinarrituz ezartzen dituzte, aldebatetik, batasunmotorearendenbora eskemak, eta, bestetik, koartikulazioaren agindumotoreenberrantolatze
|
moduak
, artikulatzaile ezberdinek halakohelburu jakinbatiritsibehardutenean, egoeraezberdinetatikabiatuz.Azalpenaketaereduakugariizanikere', gertaerahonenesplikaziozehatzagoa etaosatuagoalortu nahibadugu, behartzen gaitufonetikan ez ezik, fonologian etaseguruenik hizkuntzarenbestezenbaitosagairenazterketa emaitzetaneremurgiltzera.Argihila, neure buruariezbesteri, egitendizkiodan galderakdira, hots,... ra, bata besteen ezaugarriak gainjarriz definitzendute; Lagefoged ek (1975,48) definitzen du.
|
|
|
...nezaugarribehinetakoa (eta nahitanahiezkoa) aldatzearena da; bestehorrenbestegertatzen danorizateri begira ere, elkarren arteanezberdin garaetahalagarelakomodu ezberdinean erantzuten duguzeinahiegoeraberritan.Hiztunonhizketaerealdakorra daezinbestean; aldebatetiklegokehiztunari berariatxikitzen zaionaldakortasuna: a) duenahoskuntzsistemarenezaugarriek, adinak, ohiturek... mugatzen dute artikulatze
|
modua
, hizketa abiadura, erritmoa... ; b) aurrekoarierabatlotuta dator hiztunarenizaerarilotutakoaldakortasuna, hauda, duen nortasunak, identitateak, sinesmenak, barne egoerak, hizkuntzazduena jarrerak... bultzatutakoa legoke; e) gizarte harremaneilotutakoak, lekuak, solaskideak, gaiak, barne egoerak... eragindakoa, alegia.
|
|
|
Halaetaguztizere, kasurikonenean,
|
modurik
gardenenean etazainduaneanesandakoak, eteneketapausaldiek bainoetetenezduten uhinakustikoetanazaltzen dencontinuum arensegmentazioa burutzea ikaragarri nekeza egiten hadaS, ezinkizunda elkarrizketa bizian esandakoaren segmentazioa
|
|
|
Hain zuzen lurretan, 1891an Dibarrartek aurkezten duelarik bere Eskualdunen loriak badator bertze kantu bat akrostiko
|
moduan
egina Ama euskarari (Akrostikoa) Zazpiak beti bat tituluarekin.
|
|
|
Ez da kalitate handiko hamalauduna, bainan azaltzen du giro berri bat, aldarrikatuz goraki eta akrostiko
|
modura
Zazpiak beti bat.
|
|
|
Euskaraz idatziz gero erra zaga sortzen da Euskal Herriarekiko begiradaren zirkulua beste mundu zir kuluen biran dagoela ahaztu gabe. Baina euskal subjektua esaten dugunean orri bat delakoaren bateratasuna ez diogu erantsi behar halabeharrezkoa balitz
|
modua
. Subjektua egin eta desegin egiten baita eten gabe historian barrena eta beharbada euskal subjektuez, pluralean, hobe legoke pentsatzea.
|
|
|
Hispanian jaio, bizi, hil zen den heinean, guzti horrek idiosinkrasia sortzen du eta horno Hispanicus delakoaren nabarmentasuna ageri agerikoa bihurtzen da historiaren subjektua bihurtuz.
|
Modu
horretan historiografía nazional espainiarra gorpuzturik dago Aro Berriaren atarían eta XVI. mendez geroztik garrantzia irabaziz joango da. Diego Catalánek arazo hau ederki adierazten du, historiografía nazionalen sorreraren jatorria azaltzerakoan9?
|
|
|
Vasconiaren notitia berez unibertso horren probintzia da eta unibertsaltasun horrekin komuntasuna lotu nahian edo, latinez idatziko du, berez probin tzia soil baten historia zena. Partikulartasuna eta unibertsaletasuna konbina tu nahi ditu
|
modu
horretan. Berez, Vasconiari, historiografian eta teoria poli tikoan existentzia berria eransten zion eta lurralde horrek aurrerantzean ber takoak definitzeko gaitasuna eragingo zuen, euskaraz euskaldunak Euskal Herrikoak zirela aski nabarmena baitzen.
|
|
|
Nahietaezkoa da interpretaziorako zioa izatea. Azken batean, Europako herrialde bakoitze an zientzia historikoaren oinarri berrien garaipena
|
modu
diferentean eman zen. Historialari profesionalen taldea osotzen joan zen, akademien bidez, elkarte berezien sorreraren bidez, unibertsitateko irakasleen bidez edo eta ar txibozan eta bibliotekarien artetik historialarik sortuz.
|
|
|
Baina 1956 arte, zalantza barik, bera dugu his torialari sozial garrantzitsuena. Los Vascos izeneko liburua, 1949an argitara tua, Annales aldizkarian, Parisen indartzen zegoen historiazko paradigma berriaren ispilu zena, historia egiteko
|
modu
berriaren erakusletzat aipatua tzan zen.Jakina, teoriari eta aukeraturiko ikerketa esparrura loturik du bere meto dologia. J.C.B.ren lana ulertzeko Pío Barajaren ideiak eta nobelak ezagutzea premiazkoa da.
|
|
|
Ikerketan aritzeko abiapuntu jakingarria berau. Azkenik datuak, informazioa
|
modu
zuzenean jasotzen ahalegindu zen, bai inguru fisikoan, ar txibategietan, literatur produkzioan. Guzti honek garaian garaiko kontzep tualizazioan murgiltzeko aukera ematen zion eta ekintzabideen, kontzeptuen, usteen tenporalitatea, tempus berezia aurkitu.
|
|
|
Espiritu etnografikoak dirau bai, baina hori ez da maila teorikoan ez duelako kezkarik, erredukzionismo antzuan ez erortzeko bidea baizik. Deskribapen soila eta formala gainditurik gelditzen da, ikerketa teori koan aukerak eginez, ez
|
modu
abstraktuan, enpirikoan baizik, berez etorri zetorren ondorioa modu naturalean agiriaz.Sozilogismo berriaren ekarpenak jasoko ditu 1950ean, aurkakoa, hurren go hamarkadan, sikologismoan murgilduz. Pertsonen, protagonisten nundik norakoan kezkaturik agertu zen beti, heldutasun intelektuala irabazi ahala.
|
|
|
Espiritu etnografikoak dirau bai, baina hori ez da maila teorikoan ez duelako kezkarik, erredukzionismo antzuan ez erortzeko bidea baizik. Deskribapen soila eta formala gainditurik gelditzen da, ikerketa teori koan aukerak eginez, ez modu abstraktuan, enpirikoan baizik, berez etorri zetorren ondorioa
|
modu
naturalean agiriaz.Sozilogismo berriaren ekarpenak jasoko ditu 1950ean, aurkakoa, hurren go hamarkadan, sikologismoan murgilduz. Pertsonen, protagonisten nundik norakoan kezkaturik agertu zen beti, heldutasun intelektuala irabazi ahala.
|
|
|
Pertsonen grinen garrantziaz ere jabeturik zegoen. Horregatik, genero bio grafikoaz gogoeta jakingarriak idatzi zituen bere bizitzaren azken aldian eta
|
modu
originalean aplikatu bere buruaren azterketara.Beraz, badugu bai zer ikasi, J.C.B.ren lanetan, ikerketa egiteko moduaz.AZKEN MENDE LAURDENAXX. mendean paradigma interpretatibo nagusiak, funtzionalismoa, alde batetik, aldaketarena, bestetik, non marxismoa barne kokatzen baitut, egon direla esango nuke. Ikerlariok, beraz, teoria ondo eta sakon ikasi behar genuen eta gero hori aurkitu errealitatean, datuak egokitu eskema teorikora.
|
|
|
Azpiegieturazko ikerlanen ondoan, nahietaezkoak ditugu diskurritzeko
|
modu
kontraesankorrak, horrek egiten duelako herria. Folklorean murgildu garenok badakigu tradizioa nahaste eta borraste guztien bilgunea dugula.
|
|
|
Edozein hizkuntzak bizirik irauteko funtsezkoa da aldaera komun edo estandar bat izatea eta esparru eta maila guztietan erabilia izatea. Euskararen historian zehar behin eta berriro idazleek agertu duten kezka da euskara batuaren beharra, baina euskalki bat edo zenbait euskalki literatur hizkuntza
|
modura
erabiltzeko saio ugari egin badira ere (ikus Villasante, 1970 eta Zuazo,
|
|
|
Benetako bortxakeriatik at, ukipe nean dauden hizkuntzei balioztatze politiko ezberdina ematea bera izan daiteke bazterturi ko hizkuntzak desagertzeko nahikoa arrazoi. Bigarrenik, goi mailako jendek erabiltzen dituen hizkuntzak dira eredu
|
modura
ezartzen direnak eta hizkuntza txikiak lan munduan baliogabe bihurtzen direlarik, modernitatearekin zerikusirik ez duten esparruetara muga turik geratzen dira (nekazarien gizartea, erlijioa, maila pribatua). Hizkuntza handiak dira aro modernoarekin hatera etorri diren teknologiaz, medikuntzaz, zientziaz, eta abarrez mintzatzeko erabilgarri diren bakarrak.
|
|
|
Hizkuntza arruntean nekez aurkitzen ditugun gertatu dateke, gertatu bide da/ zen eta gertatu zatekeen adizkien modukoak erruz erabiltzen dira euskara zientifikoaren zenbait esparrutan baieztapen kategorikoetatik alde egiteko. Omen partikula modala, aldiz, nekez erabiliko dugu euskara tekniko zientifikoan ematen dugun informazioaren iturria eta erantzukizuna ezkutatzea, honelako testuen betebeharren aurkakoa baita19 Hasteko, eginkizun nagusi
|
modura
perpausen edo paragrafoen arteko harreman logikoak argitzea duten testu antolatzaileak (beraz, hala ere, gainera, izan ere...) perpausaren hasie ran beteko dute hobeto eginkizun hori tartekatuta edo perpausaren bukaeran baino. Bigarrenik, mintzagai kontrastiboak azpimarratzeko eginkizuna duten aldiz, berriz, behin tzat eta ere bezalako antolatzaileak (Osa, 1990), mintzagaiaren eskuinean kokaturik gerta tuko dira argigarrien.
|
|
|
irakurtzeko
|
modua
; adibide bat ematearren,= ikurra berdin irakurriko da euskaraz, baina igual a gaztelaniaz, égal a frantsesez, equal ingelesez... Hona
|
|
|
Ikus daitekeenez, goiko segidan x ikurra ageri den bakoitzean ixa ira kurri behar dela azpimarratu dut, zientzialari eta irakasle askok ekis irakurtzen baitute hizki hori formula eta ekuazioetan. Hizkuntza baten hizkiak irakurtzeko
|
modua
hizkuntza komunari dagokion zerbait da eta hizkuntzaren
|
|
|
Euskaldun erdien artean hainbat motatakoak aurki ditzakegu26: batetik, ama hizkuntza euskara izanik ere, irakaskuntza osoa erdaraz jaso dutelarik, euskara estandarra edota beren lan esparruko euskara menderatzen ez dutenak; bestetik, euskara bigarren hizkuntza
|
modura
ikasi dutenak eta lagunarteko esparruetan edota esparru komunetan edota beren lan esparruetan erabiltzeko gai ez direnak, edo bestela, esparru hauetan guztietan erabiltzen badute ere, jabekuntza erabat burutu ez izanagatik hutsuneak dituztenak. Euskara erabat normalizaturik ez egoteak posible egiten du irakaskuntzaren esparru guztietan eta baita testugileen artean ere mota hauetako guztietako hiztunak egotea.
|
|
|
Oro har Euskaltzaindiak (1994) nor motako aditzekin bereziki tze atzizkia erabiltzea gomendatu digu baina badira erorketa bezalako izen zaharrak ere. Bestalde, finkatuta dauden izenetan esangura finkatuta egon ohi da; badakigu, esate baterako, geldiera izenak gertaera bat adierazten duela baina idazkera izenak aldiz idazteko
|
modua
adierazten duela; zer gertatzen da, ordea, aditzetiko izen berri bat sortu behar dugunean. Adibide bat ematearren, badugu drainatu aditza,' Lur eremu batean, lurpeko ubide baten bidez ur soberakina kendu' esan nahi duena.
|
|
|
den atzizki moduko zerbait aurkitzea espero dezakegu euskaraZ43? Esate baterako, pre aurrizkiak modifikatzaile
|
modura
jokatzen du prejuicio hitzean, beharrezko datuak izan aurretik egiten den juicio mota adierazten baitu hitz honek eta horren parean aurreiritzi dugu euskaraz. Prehistoria hitzean aldiz, pre aurrizkia da hitzaren burua, ez baitu historia mota bat adierazten historiaren aurreko garaia baizik.
|
|
|
Aurrekoadibideetan ikusdezakegunez, gaztelaniaren gramatikan de morfemarenbidez adieraztendirenakasko eta oso ezberdinak dira. Lehenengo etabehin, jabetzaadierazten da (3b), euskaraz (r) en (r) enatzizkiaren bidezematenduguna (3a), baina,
|
modu
berean, atzizkiak bezala, genitibo kasuaren beste hiru funtzioakere betetzen ditu: egiletza (4), osagarri zuzena (5) etaadjunkzioa (6). Horretazgain, gaztelaniazdeerabiltzen daeuskarazizen elkarketaerabiltzen dugunean (7), etaorobat (e) kopostposizioarenbidezadierazten ditugunak3 adierazteko, adjektiboa (8), jatorria (9), berez adjektibo batbainoezdena, etagaia (10) edonorabidea (11), nonpostposiziosintagmabat, zurezedoetxera, izenbihurtzendugun?. Amaitzeko, mugimenduaren jatorria adierazten duen de aurkitzendugu gaztelaniaz, euskaraz
|
|
|
Artikulua erantzi gabekosintagmak behinbainogehiagoikusditzakegu haurguztiengan (28) (Barreña1995) etazerikusihandiaduhaurrek euskal determinazioarekin jabetzen diren
|
moduarekin
(Idiazabal 1991e, Barreña
|
|
|
Ez da nahikoa multzokatze zuzena burutzea, multzoen arteko harremanak erezuzenak izan behardira. Mapamonolexematikoakbaztertuz multzokatzezuzenalortukoda, bainaez dainondik inora erelortuko multzoen arteko distantziak
|
modu
zuzen eta egokian agertzea.Distantziak gaindimentsionatutaagertuko dirahurbiltasu nenkaltetan.Errealitatean dauden bainourrunago agertukodira.
|
|
|
21 azpisailean puntuaren ezaugarriak aztertuko ditugu egoera arrunt
|
modura
, baina koma ere ikusmiran izango dugu 22 sailean. 23 sailean, berriz, bi puntuen eragina aztertuko da.
|
|
|
Bibliografian lokailu
|
modura
jokatzen duten juntagailuen berri badugu
|
|
|
a2) Esana dugunez, lokailuek, morfologi jatorri gardena dute eta horretan oinarriturik, hasiera batean perpaus mailako funtzio bat zutela pentsa daiteke, eta zenbaitetan gaur egun ere badute funtzio hori. Lokailu
|
modura
, ordea, testu mailako funtzio bat hartzen dute, horrelakoetan perpaus mailan ere nola edo halako funtzioa betetzen dutelarik.
|
|
|
Aurreko kontuak laburbilduz, bada, juntagailuek perpaus mailako fun tzio bat dute berez, bi perpaus elkartzen baitituzte goragoko perpaus bat ema teko; hala ere, zenbaitetan, aurrean daramatzaten prosodia ezaugarriak direla bide, lokailu
|
modura
joka dezakete; horrelakoetan, bada, testu mailako fun tzioa dute. Hau guztia, dena dela, gramatika kategoria bati dagokion banake ta ohiko bat besterik ez litzateke izango.
|
|
2019
|
|
|
Gerra zibil aurreko zerrenda ofizial horretaz baliatuta, korporazioaren berregituratze bat diseinatu zuen, berak faboratzen zuen" lapurtera klasiko" tik hurbilen zeuden Frantziako kidez osatua. Era berean, artean urgazleen gehiengoa ziren Espainiako abertzaleek agintari frankisten aurrean sor zezaketen arazoa saihesten zuen
|
modu
aski traketsean. Hala ere, Pirinio Behereetako idazleez zuen ezagutza oso eskasa zen, eta informatzaile bila hasi behar izan zuen berehala.
|
|
|
Bistan da A. Irigarayk, sortutako arazo politikoa gorabehera, ez zuela lapurtera literarioaren bidea amaitutzat jotzen, eta F. Krutwigek berak L. Villasanteri sarrera hitzaldia erbestean argitaratzea proposatu baino lehenago, prest zegoela idazlana BRSVAPen plazaratzeko, euskararen estandarizazio akademikoaren lehen urrats
|
modura
. Are Bilbon umezurtz geratutako Nuevo Ateneo-ren inguruko kideak ere baliatu nahi zituen lapurteraren aldeko giroari eusteko.917 Bistan dago A. Irigarayk GPD eta RSVAPeko kideekin zuen tratua, eta erbesteko abertzaleek salatzen zuten Akademiaren hutsaltasuna gainditzeko nahia.
|
|
|
Esan bezala, 1943ko" Ley sobre ordenación de la Universidad española" ri jarraituta, mintegia Valladolideko Unibertsitateari eta CSICi atxiki nahi zitzaion. Agerkari
|
moduan
, CSICen Gipuzkoako ordezkari zen BRSAVP erabiltzea proposatzen zuen presidentearen mozioak (SFVJU 1955: 35). 952
|
|
|
R. M. Azkuek gutunez erantzun zion Aurora eta Sol arrebak urte horretan hil zirela
|
modu
naturalean, baina euskaltzain guztiak bizirik zeudela, eta G. Maidagan Akademiako idazkariordeak ere lanean jarraitzen zuela Bilbon bestelako arazorik gabe. Azken berri horiek asko poztu zuten fraide kaputxinoa.
|
|
|
J. M. Seminarioren sarrera ekitaldiarekin, beraz, hamarkada osoan izandako soslai ia pribatuari amaiera eman nahi zitzaion, Euskaltzaindiari agerikotasuna emanez. Horrek, noski, aginte politikoaren kontrola ere
|
modu
nabarmenagoan erakustea zekarren. Euskaltzainburuak maiatzaren 31n baimena eskatu zion JCVri, sarrera ekitaldia probintzia jauregian egin ahal izateko.358 JCVk bideratu zuen ekitaldia egin ahal izateko baimenaren eskea.
|
|
|
Ikusi dugunez, A. Irigoyen ikasturtetik euskara eskolak ematen ari zen Euskaltzaindiaren egoitzan
|
modu
informalean. Akademiaren 1954ko irailaren batzarrean, Bizkaiko euskaltzainek" Resurrección María de
|
|
|
Azcue" [sic] katedra sortzea proposatu zuten, A. Irigoyen eta J. Peña bikoteak eta E. Erquiaga urgazleak urritik maiatzera ematen zituzten eskolak egonkortzeko. Katedraren programak SFVJUren eredua jarraitzen zuen
|
modu
askoz apalagoan: literatura ikastaroak, euskara eskolak eta hileroko hitzaldiak.
|
|
|
RSVAPek agindu eta" Monografías vascongadas" bilduman argitaratutako Apellidos vascos (1953b). Liburu hau, egilearen hasierako zalantzak gorabehera, mugarri izan zen euskal onomastika eta etimologia
|
modu
zientifiko batean aztertzeko eredu gisa. Berehalako oihartzuna eta arrakasta kormetziala izan zituen, eta 1955ean bertan agertu zen bigarren edizioa.1095 BRSVAPen ez ezik, lagunek iruzkin positiboak egin zizkioten Société de Linguistique de Paris-en edota CSICen aldizkarietan.1096 M. Agud Donostiako institutu katedradunak ere, L. Michelenaren gaitasuna goratu zuen BRSVAPen idatzitako iruzkinean.
|
|
|
F. Krutwigi arazoak
|
modu
kezkagarrian pilatzen ari zitzaizkion. J. M. Ruiz Salasek kexua adierazi zion Akademiari 1951ko abenduan R.
|
|
|
Baina Nuevo Ateneo-ren barruan ere istilu larriak zituen, F. Krutwig separatistatzat salatzen ari baitziren zuzendaritzatik. Hori guztia gutxi balitz, Gernika aldizkariaren arduradunekin hautsi egin zuen oso
|
modu
txarrean. 1951ko abenduan gutun bortitza bidali zion I. Fagoagari (Iztueta & Iztueta 2006:
|
|
|
728 ABA EUS: E. Erquiagaren gutuna L. Villasanteri, errepresalia
|
modura
, poliziara izen abizenekin jotzeko mehatxua berritu zion Gernikako J. Thalamási, bera politikoki erasotzen jarraitzen bazuten. Joko zikin horren bidez Gernikako mehatxuak neutralizatu zituen (Iztueta & Iztueta 2006:
|
|
|
J. M. Seminario, J. Gorostiaga eta N. Oleagaren hitzaldiak ere bidaltzen saiatuko zela agindu zion,
|
modu
horretara Euzko Gogoa bilakatu nahi zuela Akademiaren agerkari ofiziosoa, BRSVAPekin konkurrentzia arriskutsuan. J. Gorostiagaren" Bizkai zaharreko izenak" apirilean bidali zion F. Krutwigek eta 1952ko maiatzeko zenbakian agertu zen.736 Ez ordea beste bienak, seguru asko arrazoi politikoengatik:
|
|
|
Ithurryren idazlan klasikoa ez ezik, H. Gavelen Grammaire basque() bukatugabea edota P. Lafitteren Grammaire basque (1944) normatiboagoa ere bazeuden.484 Bestalde, argitaratzear zegoen S. Arotçarenaren Grammaire basque (1951) ikasliburua.485
|
Modu
horretara, bere proposamenak ez zuen hain arkaikoa ematen, baina aldi berean bazterrean utzi zuen P. Lafitteren gramatika berria. Bistan dago F. Krutwigen ezaxolakeria, batzarrean entzule zituelako P. Lafitte, J. Elissalde eta L. Dassance.486 1944ko gramatika horrek arrakasta izan zuen, 1.200 harpidedun eta 2.000 aleko argitaraldia izan zituelako.
|
|
|
F. Krutwigentzat, ordea, Ch. Ballyren bidetik, Aro Modernoko euskararen arkaismoa mesedegarri zitzaion batasunari, goi klaseek euskara arruntari zioten erdeinua saihesteko
|
modua
izan zitekeelakoan.
|
|
|
Euskaltzaindiaren biblioteka artxiboko zuzendari zenak, lehen eskuko informazioarekin, erakundearen historiako berri ugari bildu zituen, baina
|
modu
zatikatu eta asistematikoan (Arana Martija 1982; 1983; 1990; 1992a; 1992b; 1993; 2004). Beste horrenbeste esan daiteke Nafarroako Foru Diputazio frankistarekiko harremanaz argitaratutako artikulu bakanegiaz (Jimeno Jurío 1996).
|
|
|
Alde batetik, erabiltzen zuen eredu linguistiko arrotz eta artifizialagatik, baina batez ere hedatzen zuen ideologia antinazionalista eta liberalismo ateoagatik. Abertzaleak
|
modu
iraingarrian erreakzionario ezjakinekin parekatu zituenean, A. M. Labayen edota N. Ormaechea sutu egin ziren (Ormaetxea 1991b: 917).
|
|
|
Zalantzazkoen artean zegoen J. Etcheverry Ainchart diputatu ohia.450 Gure Herriak nagusiki frantsesez landu zituen kultura gaiak, baina Pirinio Behereetan euskal kulturaren aldeko ekintzek zuten bizitasunaren beste ezaugarri bat zen, euskal diputatuek Parisen lortutako emaitza politikoak bezala. " Loi Deixonne" izan zenari esker, diru laguntza ofizialak lortu ziren, euskara,
|
modu
prekarioan izan arren, hezkuntza publikoan sartzeko. Aldizkari erregionalistaren zuzendariak, bestalde, lehen zenbakiaren hitzaurrean, ez zuen aukera galdu diktadura frankistaren zentsura salatzeko:
|
|
2021
|
|
|
Kazetaritza piezen bilketa handi bat ere egin da, eta pieza horiek kronologikoki antolatu dira, ziklo nahiz alditan multzokatuz eta hainbat irizpideren arabera etiketatuz. Honela, ziklo eta aldi bakoitzaren inguruan datu kuantifikagarriak eskaintzeko
|
modua
lortu da, eta baita alderaketak eginez bilakaerak marraztekoa ere.
|
|
|
Etiketatze horrekin Del Moralek aipatzen duen" datuen homogeneizazioa" lortzen da. Aldi berean, historia serialak eskatzen duen bezala 150 urte baino gehiagoan argitaraturiko kazetaritza piezen etiketei erreparatzen zaienez(" homogeneización de los datos, repetidos sobre un lapso temporal dilatado"), eta datuok elkarrekin alderatzeko
|
modua
dagoenez(" comparables a intervalos concretos y regulares"), presentzia mediatikoa, eragiletza edo historia kulturalaren inguruko estatistikak eskaintzeko bidea irekitzen da.
|
|
|
Hermeneutika sakona deritzo metodoari, eta horren azalpenean analisi kulturalaz, ideologikoaz eta komunikazio masiboaren analisiaz ari denean metodo beraren abstrakzio maila ezberdinez ari da. Metodo orokorra analisi kulturala litzateke, ideologiaren analisia metodo hori kulturaren alderdi jakin bati aplikatzea, eta komunikazio masarena aplikazio hori praktikara eramateko
|
modu
zehatza.
|
|
|
Hedabideen analisiari dagokionez, lehen pauso honetan produkzio prozesua aztertu litzatekeela dio Thompsonek, eta ahalegin berezia egingo da horretan. Azken zikloetako bertsolaritzaren hedabideratzeari dagokionez gehiago sakontzeko
|
modua
egongo da, kazetari nahiz eragileei eginiko elkarrizketa sakonen edota medioen kasu azterketen bidez. Denboran urrunago gelditu diren zikloetan, Lore Jokoetakoan eta Euzko Pizkundearenean, azterketa kuantitatiboak eman ditzakeen datuak lan historiografikoarekin osatuz moldatu dugu (sinadura eta hedabide nagusiak, horien ezaugarri biografiko nagusiak, ideologia eta abar).
|
|
|
Interpretazio lanetarako hedabideen analisian hedabideen eskaintzak daukan harrera kontuan hartu behar dela gaineratzen du estatubatuarrak. Hor ere egingo da ahalegina, lehen zikloetan orokortasun batzuk baino askoz gehiago eskaintzeko
|
modurik
egongo ez bada ere.
|
|
|
lehentasuna poesia idatziari eman nahi zaio. Edozein
|
modutan
ahalegin horrek ez zuen arrakastarik izan garaiko euskaldunen baitan: "[...] idatzizko poesia hobestearen saio hori ezinezko eta porrotatu bezala historizatu behar da halaber, euskal poesiak ahozkotasunarekin eta performatibitatearekin duen lotura ez historikoaren ondorioz" (Gabilondo, 2009:
|
|
|
Gizarte
|
modu
hartan bozgorailu ideologiko gisa zuen garrantzitik ere eratorri zen bertsolaritzak Lehen Pizkunde horretan izan zuen zentralitatea: " bertsogintza palanka ederra zitekeen herriengana iristeko, eta herria eritziz eta sentimenduz hornitzeko, jokabide sozial politikoen zerbitzuan.
|
|
|
Esan liteke paisaiarekin batera azaltzen zirela, ohartezinak zirela. Mendeko kinka horretan, oro har 1850etik 1935era doan horretan, arreta
|
modu
berria agertu zen gizarte joera horiekiko. Arian arian, bat bateko olerkigintza antzeman, aipatu, lekuz aldatu eta ikuskari gisa aurkeztu egiten da.
|
|
|
610). Eta saio horietan baliatzen diren
|
moduen
errepikapenak tradizio moderno baten sorrera ekarriko du (id: 611).
|
|
|
Kulturgile belaunaldi berria abertzalea izango da foralista izan beharrean, eta kulturgintzaren eta aberrigintzaren arteko lotura erabat barneratu eta garatu duen eragiletza bati ekingo dio: bertsolaritza nazioaren ikur eta ideologiaren eroale gisa baliatzeko asmoa
|
modu
are gordinagoan adieraziko da. Bestalde, eragiletza hori, nolabait esateko, profesionalizatu egingo da:
|
|
|
Kultura bizitzeko
|
modu
berri bat ere ekarri zuten klase jasoek. Kode moral eta estetiko berriei jarraikiz, kode horiek betetzen zituen emanaldia galdatzen zuten; bufoiak, esaterako, gorteetatik desagertu egingo ziren.
|
|
|
41 Generoaren urrezko araua, kontatu beharrekoa bertatik bertara jaso izana, nahikoa
|
modu
heterodoxoan betetzen da kasu honetan Zavalak eskaintzen duen xehetasun zaporetsuaren arabera: " Iztueta, bolara artan, Tolosa’n zan, bañan kartzelan: 1801’eko abenduaren 6’an preso artu, eta 18’an Tolosa’ra eramana[...] kartzela udaletxean baldin bazan, plaza zarrean alegia, etzegoan Iztueta bertsolariengandik urruti[...] an egongo zan gizarajoa, belarriak erne erne, illunpe artatik bertsoak entzun naiean[...] Kontu polita au ere:
|
|
|
" (At. de Hernandorena, el enamorado del bertsolari euskaldun)". Lasak zizurkildarrak burututako bide erakusle lanaren eskertza
|
modura
ikusten du eskaintza hau (2008: 586587).
|
|
|
Belaunaldi berri batek hartua zuen euskal kulturgintzaren buruzagitza eta egiteko
|
modu
berriak hobetsi zituen. Aldizkarien alorrean gertatu zen erreleboa lehenik, aurreko olatuaren ikur zen Euskal Erria 1918an itxita.
|
|
|
¡ Tamalgarria bai, mila bider esanda ere! ¡ Zenbat egin zezaketen beste
|
modu
batez jokatuta! (El Día, 1933/XII/22.
|
|
|
Hala ere, ez dio inoiz bertso mundua proiektu jakin batera lerratzeko ahaleginari uko egingo: " Asko lezakete beste
|
modu
batez jokatuta. Zuk zeniozun bezela, erria piztu arazteko bideak artu bear ditugu[...]"
|
|
|
Antzerkiaren edota poesiaren inguruan antolatu dituzten Egunak aipatzen ditu jarraian tolosarrak," loratzen asi berritako kimatxo bildurti" baino ez direla zehaztuz eta bertsolaritzarekiko arreta zorroztera eraman duen olerkariekiko desengainua nahikoa
|
modu
gordinean adieraziz:
|
|
|
12). Ez dirudi, ordea, bere gaztetasuna zela medio, Poxpolineko final haren aurretik plaza asko egiteko
|
modua
izan zuenik. Txapelketara nolatan apuntatu zen azaltzerakoan behintzat, ez du soberako asko zeukanik adierazten:
|
|
|
Juan Mari Lekuonak, esaterako, nahikoa
|
modu
lausoan iradokitzen du: " Jendeak susmoa zuen barnetik bilatzen zen zera hura pertsona konkretu batengan gauzatua ikusi zela:
|
|
|
141 Haren arrakastaren adierazle gisa El Diario Vasco beraren aurreko erreakzio
|
modura
sortu zela aipatzen du Altzibarrek (1996: 471).
|
|
|
148 El Día, 1933/III/07," En el aniversario de las emisiones euskéricas" (biei eginiko elkarrizketa). El Día, 1934/I/27," Radio euskera" (Luzearri eginikoa). eskaintzen ziren edukien arrastoa jarraitzeko
|
modua
ematen dute (Izagirre, 2002: 17; Ordozgoiti; 2012:
|
|
|
Formatu berria estreinatu berritan, lehen euskal filmtzat har daitekeen horretan, bertsolaritzak bere tartea aurkituko du, bada, fenomenoak hedapen bide modernoetan oso
|
modu
goiztiarrean sartzeko izan duen ahalmena erakutsiaz, beste behin.
|
|
|
Jolasaren plazer soila aipatuko da, oso
|
modu
loratuan bada ere, bertsotarako motibazio nagusi gisa, eta euskararen bertsogintzarako egokitasuna ere seinalatzen da hainbat pasartetan:
|
|
|
Gerora hainbeste azpimarratuko den ideia dator ondoren, aurretik Boucher de Crèvecoeurrek oso
|
modu
arinean aipatua: bertsolaritzaren dimentsio historikoa eta bertsolariak kronikari gisa betetzen duen funtzioa.
|
|
|
Aitzindari gisa urratutako beste bideekin gertatu bezala, bertsoen prentsako argitalpenaren honetan ere, hasieran ez du jarraitzailerik izango. Sustraia aldizkaria izango da, 1852an, Arieletik kanpo bertso sorta bat argitaratuko duen lehena, eta
|
modu
jarraitu batean egingo duena, bost sorta argitaratuz, Irurac Bat aldizkaria izango da, 1859an. Mende hartako 60ko hamarraldian La Gazette de Bayonnek argitaratuko ditu beste hainbeste, eta 70ekoan Diario de San Sebastiánek.
|
|
|
Finean jendarte
|
modu
oso bat da gorde nahi dena, galbidean ikusten diren euskal kultura nahiz bizimodu tradizionala, eta Bidartek azpimarratzen duenez modernitateak dakartzan hausturekiko babesleku gisa baliatu nahi dira, ahaleginaren buruzagitza Elizari esleituz.
|
|
|
Deigarria suertatzen da baita, Hernanikoaz zerbait gehiago sakontzeko
|
modua
ematen duen lehen testua epaiketa baten kronika izatea. Diario de Navarrak dakar 1916/X/31 datarekin" Tribunales" izenburupean, eta, Mikel Tabernaren arabera, (2018:
|
|
|
Diario de Navarraren testuak eta Tabernaren ikerketak urte haietako gutxiespena gogorren pairatu zuen bertsolari
|
modu
baten profila osatzeko baliagarriak suertatzen dira. Horrela, Txirritak gaztelaniaz ez zekiela berresten da, auzitegiaren jakinarazpenak itzultzaile bidez helarazi baitzitzaizkion (Taberna, 2018:
|
|
|
Horrela, oinarritzat hartu den aldian() joera gorakorra izango du bertsolaritzaren presentzia mediatikoak, gailur gisa hartu diren hamarkadetan() eklosio bat gertatuko da, eta mende berriarekin() fenomenoaren desprestigioak ekarritako joera beherakorrak ziklo amaiera adieraziko du. Edozein
|
modutara
ere, urteak joan urteak 158 etorri, presentzia bat finkatzea lortuko da: zikloa irekitzen duen hamarkadan baino bost aldiz kopuru handiagoa izango da zikloa ixten duen hamarkadan.
|
|
|
Ricardo Becerro de Bengoa gasteiztarra() lehen postuan ageri bada, neurri handi batean Iparragirreren kronikari ofizial
|
modura
funtzionatu izan zuelako da. Espainiako Gorteetan senatari, Gasteizko kronikari ofizial, Fisika eta Kimikako katedratiko, Historia eta Arte Ederretako Errege Akademiako kide...
|
|
|
Antzekotasun handiak dituzte euren artean, lehen biak Donostiako Udal Liburutegiko zuzendari izan baitziren, eta hirurek ekarpen garrantzitsua egin baitzioten hiriko garaiko kultur bizitzari: Arzakek Orfeoiaren sortzaile gisa, Lopez Alenek pintore
|
modura
eta Loyartek musika hamabostaldiaren sortzaile gisa. Garaiko kulturgileei zegokien gisan, hirurek egin zuten euren bidea literato gisa ere, eta hainbat kultur akademiatako kide izan ziren.
|
|
|
Bata zein bestea prentsako sinadura gisa agertuko zaizkigu gainera. Iparragirrek eskutitz
|
modura
hainbat testu argitaratuko ditu medioetan bere itzuleraren inguruko gorabeherak edo" Gernikako Arbola" ren egiletzaren ingurukoak argitu nahian. Eta Otañok bertso jarriez gainera fikzio laburren bat edo Fernando Amezketarraren pasadizoren bat argitaratuko ditu.
|
|
|
Badira askoz ere
|
modu
puntualagoan landutako beste gai batzuk ere, hala nola santa eskea, bertsolari emakumeak, atzerriko gisako fenomenoak edo bertsolaritzaren inguruko hitzaldi baten iruzkina.
|
|
|
96 Lehen bertso kronika Manterolaren kronika hauek baino goiztiarragoa da: Julien Vinsonek Revue de Linguistique et de Phiilologie Comparée aldizkarian, ikerketa
|
modura
frantsesez argitaratua 1870ean. Euskarazko lehenengoa ere, Klaudio Otaegiren" Bertsolariak Ondarribian" egun gutxigatik bada ere aurreratu egingo zaio gaztelaniazko lehenengoari, Manterolaren" Una fiesta euskara" (biak Euskal Erria aldizkariaren 1880ko bigarren liburukian argitaratu ziren, baina Otaegik irailaren 2an sinatzen du testua, eta Manterolak irailaren 26an).
|
|
|
Guztiak ere" Neguko arratsetan su ondoan kontu kontari" izenburu orokor berarekin eta sinadurarik gabe, Fernandorena izan ezik. Klaudio Otaegik sinatu zuen azken hori, euskarazko lehen bertso kronikaren egileak, eta, frogatzeko
|
modurik
ez dagoen arren, guztiak ere zenbaki berean eta izenburu nagusi berarekin agertzen direnez, izan liteke guztien egilea bera izatea.
|
|
|
211). Edozein
|
modutara
, Amezketarrari buruzko istorioak pilatuz doaz, eta bilduma lanak hasten dira. Honela aipatzen du lehenengoa Euskal Erria aldizkariak:
|
|
|
32). Aranak berea abiarazi zuenean ere, indarrean ziren planteamendu horiek; esaterako, bizkaitarrak eredu
|
modura
erabili ahal izan zuen Alemaniakoa: " En Alemania, la manía de la pureza lingüística alcanzó su cénit a principios del siglo XX. Ya en 1885 se había fundado una academia encargada de la defensa del alemán[...]" (Burke, 2006a, 130) 114.
|
|
|
Ilustrazioan sostengatu zen intelektualki estatuaren bulkada hori, eta kulturaren sorkuntzan eta birsorkuntzan
|
moduren
batera edo bestera eraginen bat izan zezaketen hainbat instituzioren arauketa modernoaz baliatu zen: inprenta, burokrazia, auzitegiak, armada, merkatu kapitalista, eta, azkenik, XVIII. mendearen bigarren erdian orokortu ziren eskolaratzea, trenbidea eta prentsa (Briggs & Burke, 2002; Burke, 2006a; Calvet, 2005).
|
|
|
Horrela, gutxiengoen —edo mendebaldarra ez denaren— irudikapena ‘iraganean’ kokatu da sinbolikoki. Beraz, ‘beste kulturala’ ez da onartu garaikide
|
modura
garaikide izan arren, ez moderno gisara baizik. (Larrinaga, 2007b, 138)
|
|
|
Datuok funtsezkoak suertatuko dira hainbat ekarpen egiteko: ...rofilek, esaterako, bertsolaritzaren inguruko proiektuen profila zehazten lagun dezakete; sinaduren eta eragileen arteko loturak proiektu horietan hedabideratzeari ematen zitzaion garrantziaren arrasto gisa funtziona dezakete; edota bertsolari mediatikoenak edota albistegarritasun gehien aitortzen zaien gertakariak zein ziren jakinda, bertsolaritzaren inguruan eraikitako irudikapenera gerturatzeko
|
modua
legoke.
|
|
|
Bestelako formulak ere eskaini ahal dira, noski, baina ikerketa honetan azaldu nahi den historiarako egoki ikusi da kontakizuna oinarria gailurra haustura gisako ziklotan banatzea, continuumaren ideia eta aldaketarena uztartzeko
|
modua
eskaintzen baitu.
|
|
|
XV. mendean, Erdi Aroaren eta Aro Modernoaren arteko zubi gisa, Errenazimentua jarri zen abian, nagusiki artearen baitan teozentrismotik antropozentrismorako lehen pausoa emanaz. Handik gutxira inprenta agertu zen, ezagutza eta kultura hedatzeko
|
modu
berri bat. Kapitalismoaren lehen garapena, lehen Estatu Modernoen sorrera, ezagutza zientifikoaren iraultza, Erreforma protestantea eta Ilustrazioa etorri ziren jarraian, guztiak ere, neurri batean inprentaz baliatuz, pixkanaka giza arrazoia ezagutza eta kulturaren erdigunean jarriko zutenak.
|
|
|
Ezagutza zientifikoa eskaintzen zioten liburuak irakurriz, eskolatuek19 ordura arteko hainbat sineskeria bazterrean utzi zituzten20 Hainbat tratatu sortu ziren, jendartean portatzeko
|
modu
egokia finkatzen zutenak, eta horiek irakurriz (Castiglioneren Gortesaua aipatzen du Burkek) modu horiek finduz joan ziren. Dantzari buruzko tratatuekin manera berriekin bat zetozen dantzak jorratu zituzten; literaturari buruzkoekin arrazoian oinarrituriko kanonen arabera eraikitako eskaintza literario berri bat eta abar.
|
|
|
Ezagutza zientifikoa eskaintzen zioten liburuak irakurriz, eskolatuek19 ordura arteko hainbat sineskeria bazterrean utzi zituzten20 Hainbat tratatu sortu ziren, jendartean portatzeko modu egokia finkatzen zutenak, eta horiek irakurriz (Castiglioneren Gortesaua aipatzen du Burkek)
|
modu
horiek finduz joan ziren. Dantzari buruzko tratatuekin manera berriekin bat zetozen dantzak jorratu zituzten; literaturari buruzkoekin arrazoian oinarrituriko kanonen arabera eraikitako eskaintza literario berri bat eta abar.
|
|
|
Ziklo honetan, lehen pausoak Amurizak markatu arren, eta gerora bertsogintzaren buru Egaña nabarmenduko den arren, Elkartearen sorreratik belaunaldi oso batek hartuko du proiektuaren gidaritza: " 93ko txapelketa Andonik irabazi zuen, eta berarekin batera belaunaldi oso batek, bertsolaritza eta bertsogintza ulertzeko
|
modu
berri batek. Talde kontzientzia bizia duen belaunaldia da, auto antolamendu projektu zehatz batekin konprometitua, bertsotan egitez gainera bertsogintzaz eta bertsolaritzaz etengabe hausnarrean diharduena" (Garzia, 1998:
|
|
|
Xede horri, berebat, bertsolaritza hedabideratzeko apustua lotzen zaio. Aurreko zikloetan ere apustu hori barneratzen zuen bertsolaritzaren inguruko proiektuak, baina ziklo honetan askoz ere
|
modu
kontzienteagoan jorratuko da. Egindako ahaleginaren zenbaterainokoa erakusten du Egañak bere belaunaldia definitzeko elementu gisa baliatu izanak:
|
|
|
1985ean, gaztetxearen lehen urteurrenaren ospakizunetan antolatutako bertso saioa329 eta bertan argitaratzen zen Peste fanzinean saioaz egin zen kronika; bigarren fanzine batean, Karkaxan, urtebete geroago Ardantzari jarritako bertso saila; Bap! taldeak kontzertuen hasieran beti abesten zuen lauko txikia, eta 1986ko maketan argitaratu zuten ‘Atzera begira’ kantuko bertsoak Ximorra taldeak punk
|
modura
kantatzen zituen bertsoak... (Irazu, 2017a:
|
|
|
" Peñagarikanok egundoko parranda bota du, eta etxera bueltan, emaztearen ohean sartu ordez, Egaña amonaren ohean sartu zara". Egañaren bertsoak molde klasikoan entzuten ziren, eta Peñagarikanorenak Muguruzak rap
|
moduan
emanak.330 1990eko ekainean atera zen Negu Gorriaken lehen diskoak zekarren, baina urte bereko abenduan single modura ere kaleratu zen eta haren azalean taldeko kideak eta bi bertsolariak ageri ziren kupel baten aurrean sagardoa edaten. Bertsolarien ausardia seinalatzen du Maiak:
|
|
|
" Peñagarikanok egundoko parranda bota du, eta etxera bueltan, emaztearen ohean sartu ordez, Egaña amonaren ohean sartu zara". Egañaren bertsoak molde klasikoan entzuten ziren, eta Peñagarikanorenak Muguruzak rap moduan emanak.330 1990eko ekainean atera zen Negu Gorriaken lehen diskoak zekarren, baina urte bereko abenduan single
|
modura
ere kaleratu zen eta haren azalean taldeko kideak eta bi bertsolariak ageri ziren kupel baten aurrean sagardoa edaten. Bertsolarien ausardia seinalatzen du Maiak:
|
|
|
Hazkunde horrek berak bertsolaritzaren prestigiatze bat ere iradokitzen du. Beste aldagai batzuei erreparatuaz, ordea,
|
modu
zuzenago batean hauteman daiteke arrakastaren alderdi kualitatiboago hori.
|
|
|
1980an Euskal Gaiak deitutako atala da daturik altuena ematen duena. Deiak" Euskal Deia", Eginek"" eta El Diario Vascok" Gure Artean Nere Bordatxotik" eskaintzen zioten egiteko
|
modu
horri. Testuen% 40 bertan aurki daiteke.
|
|
|
gaztelaniaz eskaintzen da oso osorik, bertsolaritzari, txapelketari eta finalari buruzko testu esplikatzaileekin, gaiari buruz ezer gutxi dakienari zuzendua eta ikuspegi historiko bat eskainiz. Nabari da Elkarteak erdal komunitatearengana heltzeko ahaleginak eta ohikoan El Correo Españolek gai honi buruz aritzeko erabiltzen duen tonuak nahiz
|
moduak
elkar hartu dutela.399
|