|
2013
|
|
|
Edo, beste alderdi batetik hartua, Joanaren seme Henrike Nafarroakoa ere agertu izan zen, serioski, erregina Elisabetek izan zituen balizko senarren zerrenda luzean, kasu honetan Filipe Espainiakoaren kontrako koalizio protestante gogor bat antolatzeko xedetan. Izan ere, politika eta erlijioa beti eskutik
|
joan
badira ere, badirudi XVI. mende honetan inoiz baino estuagoa izan dutela harremana, eta fedearen eskakizunak oso gutxitan nagusitu dira realpolitik tristearen aldean. Joanarena, beharbada, harreman latz hori aztertzeko kasu nabarmen bat da.
|
|
|
Roelkerren jarrera garbia da: hitz hanpurusetatik haratago
|
joan
beharra dago, ekintzak epaituz. Ildo horretan, X. kapitulua(. Queen and administrator?) iruditzen zaigu liburuko interesgarria, bereziki gai horri dagokionez, hots, Joanaren jarrera tolerantzia erlijiosoaren auziaren aurrean.
|
|
|
Hori da behintzat Roelkerrek eskaintzen digun irudia, kasu batzuetan apur bat groteskoa suertatzen dena; honela, ez du arazorik biarnesa edo euskara patois gisa aipatzeko (egiten dizkien aipu bakanetan) edo Biarnoko separatismoa modu aski displizentean tratatzeko (xelebrekeriatzat); edo garaiko testuetan testualki agertzen denean jendea Biarnotik. Frantziara?
|
joaten
zela aipatzen denean,. Frantzia, hori kakotx artean emateko, hots, xelebrekeriatzat hartuz.
|
|
|
Xuxenortografia zuzentzaileak, Euskalbareta zenbait Corpusen ekarpenez ari naiz, nabarmen haziz doan euskarazkoez aipatzearren. Gure hizkuntza baino hiztun gehiago dituztenen aurretik
|
goaz
zerrendan, oraindik nabarmen hobetu eta aberastu beharrean bagaude ere. Wikipedia
|
|
|
Lehenik nahi nuke eskertu Deustuko Unibertsitateko errektoreordea, Roberto San Salvador jauna, egin digun harreraren gatik, utzi duelakotz guretzat gela eder hau. Eskerrik beroenak
|
doaz
ere goiz honetako mintzalariei: EHUko Roberto Mielgo irakaslea, Ana Toledo euskaltzaina eta Deustuko Unibertsitateko irakaslea, Andres Urrutia euskaltzainburua eta Deustuko Unibertsitateko irakaslea, Igone Etxebarria euskaltzain urgazlea, Labayru ikastegikoa, bai eta ere Miren Agur Meabe idazlea hautatu dituelakotz Eusebio Erkiagaren idazkietan zenbait zati interesgarriak, erakutsiz zein zabala den haren literatura eremua.
|
|
|
Bai, orduantxe hasita nengoen-eta nire lehen idazlanak taxutzen, ipuin sariketetara aurkezten, Sustraia herriko fotokopia aldizkari xumean nahiz Idatz & Mintz dotorean testuak argitaratzen. Amak, mostradore atzetik, keinu bategaz adierazi eustan
|
joateko
Eusebiogaz buelta bat emoten.
|
|
|
Bideak zehar basorantz
|
doa
kirrin kirrinka burdia,
|
|
|
Aita semeak basorantz
|
doaz
behi buztarridun burdiaz
|
|
|
Seme alaba txiki sendoak
|
joan
zirean eskolara,
|
|
|
Ta orain
|
goazan
, eskutxutik,
|
|
|
Modernitateak ernegazio puntua eragiten eutsan. Eta urteak
|
joan
ahala, idazkera ere soildu egin eban, hizkera errazteak herriko irakurleak erakarriko eutsozalakoan edo. Sanantolinetako programetan agertu zan, urtero, 1978tik 1989ra bitartean Eusebioren olerkiren bat, batean masta puntakoari, bestean elizari, hurrengoan Antzoriz lurmurturrari edo Karraspio Txikiri abestuz.
|
|
|
Gaztaroa eta helduaroa
|
joandakoan
, bizialdiaren zorabioan ezagututako guztia eskertu beharra igarrita, tristeziak irabazi eban tokia Eusebioren lerroetan. Baetorren agur baltza esateko ordua.
|
|
|
Hasiera batean, 40ko hamarkadaren erdialdera arte gutxienez, gidatzaile edo, dirigista? izan zen, eta gerora aldatuz
|
joan
zen, zer egin behar den esatetik zer ez den egin behar esatera pasatu zen.
|
|
|
|
Goazen
berriz ere ideologiaz eta tratabidez lagun izan zuen Aita Zavalarengana, ea zer zioen tolosarrak Auspoa saila ateratzeko A. Arruek emandako laguntzaz. Kontatzen du, lehenbizi, denok dakiguna:
|
|
|
Eztakizue asko, nola dabiltzan Metodo ori galdu naian. Ezta berealakoan azalduko, gauzak horrela ba
|
dijoaz
. Oien lana auxe besterik ezta:
|
|
|
Gizon ori eden utsa degu, ta komediante ederra gañera, bere burua euskaltzale agertzen maixu jende aurrean; baña pixka bat aztartu ezkero, politiko zikin bat besterik ezta.
|
Joan
da lengo batean CCC' ko Zuzendariarengana, ta itz txukunekin auxe esan dio: NOS QUIERE METER POR LOS COJONES.
|
|
|
Ez dira ahaztu behar, halere, teoriagile horien inguruan eginiko berrirakurketak eta hausnarketak gaurko amatasunaren inguruan jardun ahal izateko.
|
Goazen
, labur bada ere, liburu horien eta haien ingurumarian esandako hainbat kontu lerro hauetara ekartzera. Simone de Beauvoirrek egindako amatasunaren azterketak balirudike alde ezkorrak baino ez dituela uzten agerian.
|
|
|
Mari Txuri bakarrik geratzen da; izan ere, seme bakarra aspaldi ezkonduta etxetik joana du. Baina amaren asmoen berri duenean, beste lagun batekin bizitzen jartzera
|
doala
alegia, berehala datorkio hitz egitera. Mari Txurik transgresioari beste koska bat eransten dio; izan ere, semeari kasurik egin gabe, bere nahiari jarraitzen dio.
|
|
|
Urretabizkaiaren gerraostea, eleberri honetan, bizitzan marra bat da, non hiru lagunek elkar ikusteari uzten dioten: lehena, lehen ahotsa eta protagonista nagusia (Mari Txuri), Euskal Herrian geratuko da; bigarrena, (Mari Gorri) erbestera
|
joan
beharrean izango da; eta hirugarrena, (Mari Handi) gerra irabazitakoekin, handiekin galduko da. Baina zahartzaroa etorritakoan, alargundutakoan, hirurek bat egitea bihurtzen da protagonista nagusiaren xedea.
|
|
|
Gorrik inskribatzen du liburu honen esanahi semantikoa, edota zahartzaroaren ikuspegi esanguratsua; Txurik, berriz, sintaktikoa, lehen esan dugun moduan, bera baita ahotsa, bera espazioa eta denbora, eta Handik suspensea jartzen dio, hasieratik bukaerara hutsune bat baita, irakurleak betetzen jakin behar duena. Beraz, irakurketan zehar literatur pertsonaia horren nondik norakoa osatzen
|
joango
da irakurlea, eta bukatutakoan ere ez du batere argi izango nor den Handi eta zer gertatu zen hiru nesken artean; izan ere, hiruren arteko triangelu harremanean erpin bat hutsik geratzen da, irakurleak nahierara osatzeko. Triangeluak itxiak badira ere, Urretabizkaiak ireki egin du, eta halaxe bukatu da eleberria, bukaera ireki batekin, eta, horretarako, literatur pertsonaiaz baliatu da.
|
|
|
Pertsonaien barne solasa testu atzekoa, zehar estiloa eta zehar estilo askea darabiltza narratzaileak, gehienetan aditza ezabatuz eta erritmo arinari eutsiz. Baina Olaziregik dio guztiarekin ere amatasunaren alderdi fisikoaz nahiz psikologikoaz haratago
|
joaten
ahalegintzen dela nobela hau, eta amatasunaren alderdi soziala edo politikoa ere azaleratzen saiatzen dela (Olaziregi, 2002: 107).
|
|
|
209). Komunikazio linguistikoaz haratago
|
doa
komunikazioa eleberrian, Gabilondoren hitzetan. Komunikazioa ere hibridoa da; izan ere, koaderno gorria euskaraz idatzia dago, baina irakurle gaztelaniaduna du.
|
|
|
Lizunkeriak, lehen lehenik, Jon Etxaiderekin egingo du agerrera: aurrena, Alos torrea elezaharrean (1950) eta Joanak
|
joan
(1955) eleberrian, gero. Nekez saihets zezakeen lizunkeria Etxaidek, Piarres Topet. Etxahun, en bizitzan oinarritzen zen eleberri historikoa moldatzean.
|
|
|
–konkista? berri bakoitzaren inguruko zertzeladak pilatuz
|
doa
kontalaria. Xehetasun gehiago edo gutxiagorekin harreman berri bakoitza aipatzea hautatu duen kontalariak beste jokabide bat hartzen du Araibarren bizibideari dagokionez:
|
|
|
ez gizakumea den pertsonaia nagusiak, ezta hiria bizileku duten emakume lizunek ere. Herri koxkor bateko baserritik hirira
|
joan
eta bertako arriskuak saihesteko behar besteko ahalmena erakutsi ez duena bihurtzen da biktima bakar. Hain zuzen ere, landa girotik birjina atera zena hautatzen da sakrifiziorako, eskaintza horren bidez Manu Araibar hiritar lizuna salbatzeko:
|
|
|
Hortik, aldaketa iragartzera igarotzen da kontalaria. Aldaketa uda sasoiaren amaiera aldera kokatu litzateke, droga kontrabandoan ari zela izandako istripuaren ondorioz klinikan delarik, bisitatzera
|
doakion
Agurneri egindako aitorpenetan:
|
|
|
Bizi izandako esperientziaren fruitu baino gehiago, bizitzako une jakin batean gertatutakoaren ondorio litzateke: ez da pertsonaia bilakatuz
|
joan
dela, baizik eta sentimendu berri bat erne zaiola. Sentimendu berri horrek dakar bat bateko aldaketa.
|
|
|
Araibar zalduna ez da ez pertsonaia gatazkatsua, ezta bilakaera duena ere. Euskal eleberrigintza ehotzen
|
joan
den tradizioan txertatuz, pertsonaiak bilakaerarik gabea izaten jarraitzen du. Araibar zalduna aldatuko da:
|
|
|
lizunkeriara emana bizi izatetik, senar eredugarri izatera egingo du jauzi. Zinez, jauzi baten berri ematen du kontakizunak, eta ez eginaz
|
joan
den bide baten berri. Araibar ez da aurkezten, birjaioz?
|
|
|
Hirurogei urtez eraikitzen
|
joan
den tradizioan txertatzen da Erkiagaren eleberria, zalantzarik gabe. Eleberrigintza horrek erabilitako teknikak darabiltza, eleberrigintza horrek bezala giza jokabideak arautu nahi ditu, eleberrigintza horrek adierazitako mundu ikuskera adierazten du...
|
|
|
Erkiaga da, XIX. mendearen bukaeratik ehotzen
|
joan
den tradizioan sustraituz, pertsonaia nagusia hirian kokatzen duen lehen eleberrigilea. Tradizio horretan, Etxaide izan zen lehena eredugarria ez zen pertsonaia nagusiari bizitza ematen; Erkiaga, berriz, eredugarria ez zen pertsonaia nagusia hirian kokatzen.
|
|
|
EUSKARAREN INGURUKO HAUSNARKETA. Mokauadiskoa lasai hasten da, eta musikak jo ahala gogortzen
|
doa
. Lanak bildu dituen 11 abestietako batzuk berriak dira; besteak, ordea, Logela Multimediarekin egindako lanen moldaketak dira.
|
|
|
a) aurreragoko diskurtso atal bat berrinterpretatzeko prozesu batean parte hartzea (baliokidetzatik zuzenketaraino
|
joan
daiteke berrinterpretazioa);
|
|
|
a) esplikatiboak (hau da, alegia, hots?); b) zehaztaileak (hobeto esanda, zehazkiago, zehatz mehatz?); c) laburbiltzaileak (laburbilduz, labur esanda?; azken batean, azken finean?); d) urruntzaileak (edozein modutan ere, nolanahi ere, dena dela, hala ere?); e) zuzentzaileak (hobeto esanda, (edo) hobeto?). Hots, eskala horretan hurrenez hurren urruntze maila handiagoa adierazten da aurreko formulazioari buruz, parafrasitik zuzenketaraino
|
baikoaz
birformulazioan. Geroago ikusiko dugunez, birformulatzaile esplikatiboen erabilera gehienak, baina ez guztiak?
|
|
|
Baina bideratutako dirua Europako batez bestekora hurbiltzen
|
joateko
eskatu zuten; hau da, Barne Produktu Gordinaren %3 ingurura hurbiltzeko. [EPD prentsa, Berria]
|
|
|
ondorio subjektiboa, emaitza, dedukzioa? Halakoetan, atal birformulatzailearen hasieran paratu ohi da markatzailea eta identifikaziotik edo baliokidetzatik harantzago
|
doa
bi atalen arteko lotura: birformulazioa ez da oinarritzen parafrasian, inferentzian baizik.
|
|
|
Informazioaren egituraren aldetik, iruzkin berriak ez du errepikatzen lehengo mintzagaia, baizik eta aurreko enuntziatutik ondoriozta daitekeen zerbait gaineratzen du: ondorengo testuan, esaterako, birformulakizunean adierazten denetik harantzago
|
doa
birformulazioa. Gehienetan, aurreko enuntziatutik ondoriozta daitekeen zerbait gaineratzen da atal birformulatzailean.
|
|
|
23). Erabilera aposatu gabean, atal birformulatzailea ez
|
doa
aposaturik (koma artean) edo tarteki gisa (gidoien edo parentesien artean), baizik eta perpaus berri bat osatzen du. Bestalde, ez da egoten paralelismo funtzionalik birformulakizunaren eta birformulazioaren artean eta ez da iruzkintzen mintzagai bera atal birformulatzailean.
|
|
|
(58) Kasu honetan, Estatuko epai sistemaren erpinean dagoen auzitegira
|
joatea
eskubide bat da herritarrentzat: Auzitegi Gorenak ezin du aukeratu zein kasu ezagutu nahi duen eta zein ez; beste hitz batzuetan, derrigorrezko eskuduntza dauka (mandatory jurisdiction), legeak helegitea aurreikusten duen guztietan auzitegiak helegite hori ezagutu behar duelarik [ZCP Ak, Amerikar Estatu Batuetako auzitegi antolaketa: Lerro nagusiak (1), I. Ordeñana.
|
|
|
Eusebio Erkiaga zena jaio zela ehun urte bete dira, eta honezkero hil zela ere hainbat urte
|
joan
dira, ezagutu genuenok ere zahartzen goazen seinale.
|
|
|
Eusebio Erkiaga zena jaio zela ehun urte bete dira, eta honezkero hil zela ere hainbat urte joan dira, ezagutu genuenok ere zahartzen
|
goazen
seinale.
|
|
|
Uda amaitzeko zegoen eta Eusebio Lekeition zegoen oraindino; beraz, telefonoz izan genuen lehenengo harremana. Hortik aurrera, ostera, dena
|
joan
zen guztiz ondo,, arima bikiak, ginela esaten zuen berak.
|
|
|
Berak erantzun dotore eta zehatza emango zuen, baina ez da erraza orain hori asmatzen hastea. Gazte gaztetan hasi idazten eta mendearen joanean aldiak, aroak, gustuak eta pertsonak aldatzen
|
joan arren
, berak ez zion idazteari utzi azkeneko eguneraino. Horrez gainera, burua beti argi eta zabalik eduki zuen, ikasteko prest.
|
|
|
Literatura joera guztiak irakurri eta ezagutzeko zalea zen Erkiaga, gustuak gorabehera. Prestakuntza aldetik autodidaktatzat definituko nuke, irakurri eta irakurrita bere bidea egiten
|
joan
zen, aldian aldiko joeretara gutxi gorabehera egokituta, baina beti bere bidetik aldendu barik. Hizkuntzaren olgetaria da Erkiaga, gai sakonak nahiz eguneroko gauza txikiak olerkigai bihurtzen ditu, zentzu guztien bitartez jaso eta adierazita.
|
|
|
Endaitz eta Erkiagarre batez ere. Urteak
|
joan
ahala eta mendean aurrera egin ahala, bere izenez sinatzen ditu, prosazko lanetan moduan.
|
|
|
Hauek dira: Gizonaren aldia (1990, Ikasbide Grupo Cooperativo Mondragon, Donostia, 70 orri), Jose Maria Arizmendiarrietaren omenez egindakoa, eta Ez zaitez Gernikara
|
joan
, Lauaxeta (1989, Idatz & Mintz Literatur Atalen Sorta, 18 zk., separata, 31 orri), Lauaxetari buruz.
|
|
|
Omenaldiaren ostean, urtebete inguru, hil arteko guztia eman zuen Erkiagak lana prestatzen buru belarri. Berak zehatz gordeta zeuzkan testuak batu, atondu, berrikusi, ordenan jarri eta edizioaren nondik norakoak zehazten
|
joan
zitzaion denbora hori.
|
|
|
–Kristautasuna. Sabino Aranarenetik datorren euskal abertzaletasunean ohikoa den moduan, euskaldun fededun bikotea elkarri lotuta
|
doaz
. Jaungoikoa, fedea, sinesmena, aginduak, Aste Santua, Gabonak?
|
|
|
Batzuetan olerkien forma aldetik jostalaria da, berbak dantzan baleude moduan eta irudiak eginez jartzen ditu eta. Irudiok, gainera, esanahiarekin lotuta
|
doaz
.
|
|
|
–Erritmoari eta musikaltasunari lotuta datoz bertso neurri asko. Egitura lotuetan mamia horren martxan
|
doa
, baina gura badu beste efekturen bat adierazi, ez dauka eragozpenik neurri lotu hori hautsi eta indar berezia emateko, edo nahi den eran molde bat aldatzeko. Esaterako, estrofa bati lerro batean berez ez dagokion neurria ematea.
|
|
|
Zer edo zer azpimarratzekotan, hizkuntzaren erabilera zehatz gozatsua gogoratuko nuke. Idazleak hitzekin jolastu egiten du, baina beti ematen die lotura egokia, berez berez irakurtzen
|
joan
ahal izateko.
|
|
|
Dinamikoa, hain suertez, etengabe aldatzen delako, bizirik egotean, bizidunenaren antzeko jokamoldea duelako. Hiztunon tresnak direnez gero, konbentzioak ere, zertan esanik ez, aldakor eta dinamiko dira, eta aldakortasun hori garrantzizkoa da hitzak esaldietan antolatzeko manera langaitzat erabiltzean, urtea
|
joan
urtea etorri, hiztunak, kulturak eta gizarteak aldatzen direlako eta, haiekin batera, eta ezinbestean?, hizkuntzazko konbentzioak. Beraz, hizkuntza baten barruko hitzen ordena aldatuz doala onartu beharra izan dugu, bai hizkuntza une jakin batean aztertzeko orduan, bai, mintzagai dugun liburuak legez, estrategiak proposatzean; arrakasta izango badugu, aldi baterako baino ez direla onartu besterik ez dugu izango eta.
|
|
|
Hiztunon tresnak direnez gero, konbentzioak ere, zertan esanik ez, aldakor eta dinamiko dira, eta aldakortasun hori garrantzizkoa da hitzak esaldietan antolatzeko manera langaitzat erabiltzean, urtea joan urtea etorri, hiztunak, kulturak eta gizarteak aldatzen direlako eta, haiekin batera, eta ezinbestean?, hizkuntzazko konbentzioak. Beraz, hizkuntza baten barruko hitzen ordena aldatuz
|
doala
onartu beharra izan dugu, bai hizkuntza une jakin batean aztertzeko orduan, bai, mintzagai dugun liburuak legez, estrategiak proposatzean; arrakasta izango badugu, aldi baterako baino ez direla onartu besterik ez dugu izango eta.
|
|
|
Hipotesi moduan pentsa dezakegu laguntza (SOS) eskatzen duten pertsona guztiek antzeko mekanismo psikolinguistikoek bultzatuta antolatuko dituztela berbak munduan barrena, komunikazio eraginkorra lortu ezean, porrot eginez gero, heriotza letorkiekeelako laguntza deia modu ez komunikatiboan igorriz gero. Beraz, komunikaziorako eragile edo eragingarri ez diren hurrenkerak hizkuntzetatik berez desagertuz
|
joango
dira (batez ere ahozkotik, idatzizkoan komunikazioa lortzea beti ez delako lege nagusia, bestelako helburu batzuk ere izaten direlako, esate baterako, estetikoak). Aipatu unibertsal horiek euskarari ere ez zaizkio arrotz, eta linguistikak onartzen duenaren arabera, hiru motatakoak izan daitezke:
|
|
|
Berbalduna (eta eleketarien erkidegoa) ere bizirik dago, eta etengabe galtzen ditu eta sortzen hizkuntz osagaiak. Beraz, zilegi bekigu korolario moduan aldarrikatzea hizkuntza aldakorra bada, berbak antolatzeko moduak ere aldatuz
|
joango
direla sasoia joan sasoia etorri, eta une jakin batean arau edo beharkizun dena aukera bihur daitekeela eta, alderantziz, aukera dena arau edo beharkizun.
|
|
|
Berbalduna (eta eleketarien erkidegoa) ere bizirik dago, eta etengabe galtzen ditu eta sortzen hizkuntz osagaiak. Beraz, zilegi bekigu korolario moduan aldarrikatzea hizkuntza aldakorra bada, berbak antolatzeko moduak ere aldatuz joango direla sasoia
|
joan
sasoia etorri, eta une jakin batean arau edo beharkizun dena aukera bihur daitekeela eta, alderantziz, aukera dena arau edo beharkizun.
|
|
|
Bertsio hauek Aitor Aranak Aitagurea (2006) liburuan jasotako moduan
|
doaz
.
|
|
|
Urteak
|
joan
dira Begoñako Elizan azken agurra eman genionetik. Haren gomuta, alabaina, bizi bizirik dago gure artean, jardunaldi hauek egoki frogatuko dutenez.Mila esker, eta has gaitezen lanean!
|
|
|
Itzultzailearen oharra: Itzultzailea ia beti ilunpean ezkutaturik geratzeko ohitura oso zabalduaren kontra, ezin naiz geratu liburu honen itzulpenean lagundu didaten pertsonei beren ahalegina aitortu gabe; horregatik,
|
bihoakie
nere eskerrik zintzoena Lurdes Auzmendi, Joseba Butron, Marianna Massimello, Anna Mª San Felice eta Imanol Zurutuzari.
|
|
|
Biak ala biak Literatura Unibertsalabildumaren azterketa zabalago baten bi piezatzat har daitezke.
|
Bihoakie
nire esker ona Mari Jose Olaziregi irakasleari, emandako aholkuengatik, eta Isabel Etxeberria eta Iñigo Roque adiskideei, orrazketa lanengatik (testuan egon daitezkeen akats guztiak egilearenak dira, noski).
|
|
|
30). Ikusten denez, Intxaustiren azalpena lehenagoko lekukotasunetan ohikoa den kalitate onarpenetik pauso bat urrunago
|
doa
, Arrutiri egozten baitio hein batean(, en buena parte?) Olerkariek gauzatuko zuten poesia moldearen, aurrerapena?. Gai horri helduko diogu artikulu honetan.
|
|
|
Ez dago zalantzarik, beraz, hirurogei urteotako kultur eta literatur giroa Lore Jokoei hertsiki lotua dagoela. Baina ziurrenik posible da harago
|
joatea
, litekeena baita Lore Jokoak epizentrotzat zituen mugimenduak garaiko literaturaren ezaugarriak errotik baldintzatu izatea.
|
|
|
Ordutik, Gillaume Apollinaire, Blaise Cendars, Vladimir Maiakovski, Henry Bataille, Filippo T. Marinetti eta beste hainbat izan dira trena, trenbidea, bagoia, geltokia edota abiadura bera irudi poetiko sinboliko gisa erabili dutenak. Esan gabe
|
doa
Antonio Arrutiren poema zerrenda honetan gehitu beharrean gaudela. Areago, azpimarratu behar da Arrutiren poema 1909an argitaratzen dela, eta data hau bereziki goiztiarra dela.
|
|
|
¡ Thalassa! poeman poeta trenean
|
doa
eta, leihotik begiratuz, begien aurrean itsasoa nola agertzen eta ezkutatzen zaion kontenplatzen du. Paisaiaren behatzeak gogoetan murgilarazten du poetaeta gogoeta hauen zati handi bat oroitzapenek, nagusiki haur zenekoek, hartzen dute.
|
|
|
Paisaiaren behatzeak gogoetan murgilarazten du poetaeta gogoeta hauen zati handi bat oroitzapenek, nagusiki haur zenekoek, hartzen dute. Bestalde, trenak aurrera
|
joaterakoan
sortzen duen etengabeko mugimenduak, zeina mugimenduaren deskribapenaz gain itsasoaren agertze ezkutatze jokoan islatzen den, narratibitate gradu bat eransten dio poemari. Esan daiteke kontrastea funtsezkoa dela poeman, trenaren abiadura(, veloz?) poetaren gogoeta pausatuei kontrajartzen baitzaie.
|
|
|
Poeta trenean egiten ari den bidaiak, horrela, bi gradutan irudikatzen du poetaren itzulera: batetik, fisikoki, Zarautza
|
doalako
; bestetik, oroitzapenen bidetik iraganeko bizipenak berriz bizitzera iristen delako.
|
|
|
Isillik
|
doaz
... Ta au balitz dana!
|
|
|
Aitzolek ere ontzat ematen zuen Lizardiren poesian sentimentalkeriarik ez egotea: horren ordez fantasia eta gogoeta daudela dio Aitzolek eta, bere irakurketa poetikoa literaturatik harago
|
badoa
ere, Lizardiren poesiaren ezaugarrien deskribapenean zuzen dabil Aitzol: –Fue preocupación de Lizardi el imprimir a sus poesías la idiosincrasia del espíritu vasco.
|
|
|
Nik ere
|
juan
nai diat, antxe zenkadat gela!
|
|
|
Baina Arrutik ahapaldiaren bigarren atalean kontrastea bilatzen du berehala. Kea, alde batetik, desegin zaion bizitzaren irudia da, baina bestetik, zerura
|
joateko
modua ere bada. Modu horretan saihesten du Arrutik poema etsipen edo auhen kantu bihurtzea.
|
|
|
Horrela bada, bertsopaperek edo aldizkari, liburu eta Lore Jokoetako bertso idatziek ez zuten estatus berbera, ez maila poetikoari zegokionean ez eta hedapenari zegokionean ere. Teorizazio horretan areago
|
joatea
zilegi da ziurrenik, iduri baitu ahozko generotik idatzizkora dagoen jauzian literaturaren instituzionalizaziorako pauso garrantzitsu bat identifika daitekeela. Puntu horri heltzen dio, hain zuzen, Patxi Salaberri Muñoak Iraupena eta lekukotasuna (2002) lanean eta, Jesus Mari Lasagabasterri segituz, honela adierazten du bertsolaritza idatziaren bilakabidearen garrantzia:
|
|
|
Amaitzeko, Iñaki Aldekoaren hitzek gogoetarako aukera zabaldu digutenez gero?, beti? hitza erabiltzen duelarik?, galde genezake ea
|
joan
ote gaitezkeen haratago ondorio orokor honetan, eta ea pentsa genezakeen badagoela joera orokor bat euskal poesiaren baitan deskribaturiko ibilbidea nagusiarazten duena, poesia lirikoaren bidea nolabait itotzen duena kolektibitatearen indarra dela-eta.
|
|
|
Aita bertakoa zuen eta ama Oikiakoa. Oikian pasatzen ditu, hain zuzen, haurtzaroko lehen urteak, baina hamabi urterekin zurtz geratuta, Zarautza
|
doa
bizitzera, aitonarenera. Zarautzen, Frantziskotarretan ikasi eta apurka familia erlijiosoari lotzen zaio.
|
|
|
1898an Bermeora
|
joaten
da eta handik hilabete gutxira Arantzazura. Han filosofia ikasten du, eta orduan hasten da kulturaren esparruan mugitzen.
|
|
|
Garai honetan ez du euskararik lantzen frantziskotarren artean, eta zeharo galtzen ez badu ere, hizkuntza klasikoak eta gaztelania ikasiz, bazterturik geratzen zaio euskara. 1902an Erriberrira
|
joaten
da: sei urtez egongo da bertan ikasle, eta garai honetan bereganatutako literatur jakintza bere gaztelerazko poesian islatuko da zuzenean.
|
|
|
1909an, fraide eskolako gazte eruditu bilakaturik, Erromara
|
joaten
da goi ikasketak egitera. Hiru urte pasatzen ditu bertan eta Teologiako titulu gorena eskuratzen du; bestalde, Erroman dagoelarik pizten zaio Arrutiri lehenago ez bezala sorterriaren falta.
|
|
|
1914an, Zarautzen pare bat hilabete pasa ondoren, Forura
|
joaten
da, non euskal giro kulturala gertuagotik ezagutzeko aukera duen. Arrutiren itsumena gero eta larriagoa da, ordea:
|
|
|
irakasteko ez ezik, irakurtzeko eta idazteko ere lan handiak izan bide zituen. Foruan hiru urte baino gehiagoz bizi ondoren, 1918an, hobekuntza txiki bat medio, Arruti Zarautza
|
joaten
da. Lau hilabete eta erdi bakarrik pasatzen ditu han, ordea; urrian, gripe espainiarrak jotakoei laguntzera bidaltzen dute Tolosara, eta gripe horrexek jota hiltzen da hogeita hamasei urterekin, 1919ko urtarrilean.
|
|
|
Izan ere, azken batean, mendeen eraketa filologikoak onartzen du badela, euskal izpiritu nazional bat? ahistorikoki jaio eta hedatzen dena, eta, beraz, mendez mende haziz eta hedatuz
|
doana
, gatazkarik gabe, betiere mendez mendeko jarraitutasun nazionalista teleologiko arazo gabean.
|
|
|
Dokumentazio horren arabera, Lazarragaren eskuizkribuaren aurkikuntzak hiru mende luzetan aurreratzen badu ere euskal kontakizunaren jaiotza, ordutik XIX. mendearen azken herenera arte itxaron da genero horrek jarraipena izan dezan. Zalantzarik gabe, XVI. mendean bertan euskal kontakizunaren sorrera kokatzea ez da huskeria, aditzera ematen duelako euskal literaturan berau inguratzen duten literaturetan bezalatsu hasi zirela gauzak, baina, dirudienez, haiek bezalatsu garatuz
|
joatea
ez zuen lortu: hiru mendetarako desagertuko da idazketaz baliatzen den kontakizuna.
|
|
|
Jazoera politikoek eragina dutela literaturan ukaezina da. Urrutiago
|
joan gabe
, ikusi besterik ez dago 1936ko gerraren ostean Hego Euskal Herrian datorren isilaldia. Hala eta guztiz, onargarri da aldi berean egoera politiko desberdinen menpe bere ibilbidea egin duen eta egiten ari den hiztun komunitate baten literatura aldietan banatzeko?
|
|
|
Berpizkunde horrek ez ote du beste eragilerik? Dela denborak aurrera egin ahala gero eta haur gehiagorengana heltzea eskolatzeko modua izatea, dela Erromantizismoak hizkuntza gutxietsiak balioztatzea eta hizkuntza gutxietsien alde egindako aldarrikapena, dela giro horretan XIX. mendean zehar euskararengatik interesa erakusten duten hainbat euskalariren lanarekin batera hizkuntza prestigioa berreskuratzen
|
joatea
... Aipatutako alderdiek, nola aipa gabe gera zite (z) keenen bat (zu) ere, ez ote zuten lagundu berpizkunde hori ahalbidetzen?
|
|
|
Poetika desberdinak dituzte euskarri. Poetika desberdin horiek lizentzia metrikoen erabileran edo baliatutako erriman hasi, eta oraindik askoz harantzago
|
doaz
: figura erretorikoak eratzeko hautatutako langaien artean dauden aldeak direla, giza tipoa oinarri izatetik gizabanakoa oinarri izatera igarotzea dela...
|
|
|
XIX. mendeko euskal letretan argi gelditzen da, erdaraz bada ere, irakurtze idazketen ikasketa jendarteratzen
|
doala
,, gehiengoetako, batzuei behintzat, lehenbiziko aldiz kulturan parte hartzeko gonbita luzatzen zaiela.
|
|
|
Ez dago bertso egilerik bertso libururako jauzia egiten duenik, elkarrekin harremanetan dagoen bertso multzoa moldatzea xede duenik. Lotura bertso soltera murriztu eta bertso solteak pilatuz
|
doaz
.
|
|
|
Honela bada, mende luzetan, XVII. mendetik XX. mendera arte bertso soltearen esklusibotasuna salbuespenen batek baino ez du hausten mundu profanoan. Bertso solteak ontzean, oraintxe heltzen zioten nola alegiari, hala erlijioari, nola satirari, hala gabon kantari... eta, jakina, bere identitatea galduz
|
zihoan
giza komunitate bateko partaide ere sentitzen ziren eta galerak agerian utziz identitatea finkatu eta aldarrikatzeari nahiz, ni, batek barnean ezin gorde zitzakeen sentimenduak kanporatzeari ere ekin zioten.
|
|
|
poesia eta prosa narratiboa jorratzen dira, errefrauak biltzen dira... Lehen urrats hauek sendotuz
|
joan
ordez, ahulduz doaz. Euskal Herrian hitz egiten ziren hizkuntza ofizialak indartu ahala, indargabetuz doa euskara, XIX. mendean gizarte baldintzetan datozen aldaketek (haurren eskolatzea hedatu, hizkuntza prestigioa irabazten joan...) berriro normalizazioranzko biderantz zuzentzen duten arte.
|
|
|
poesia eta prosa narratiboa jorratzen dira, errefrauak biltzen dira... Lehen urrats hauek sendotuz joan ordez, ahulduz
|
doaz
. Euskal Herrian hitz egiten ziren hizkuntza ofizialak indartu ahala, indargabetuz doa euskara, XIX. mendean gizarte baldintzetan datozen aldaketek (haurren eskolatzea hedatu, hizkuntza prestigioa irabazten joan...) berriro normalizazioranzko biderantz zuzentzen duten arte.
|
|
|
Lehen urrats hauek sendotuz joan ordez, ahulduz doaz. Euskal Herrian hitz egiten ziren hizkuntza ofizialak indartu ahala, indargabetuz
|
doa
euskara, XIX. mendean gizarte baldintzetan datozen aldaketek (haurren eskolatzea hedatu, hizkuntza prestigioa irabazten joan...) berriro normalizazioranzko biderantz zuzentzen duten arte. Jarrera horri eutsiz eta areagotuz, behingo batean, kantitatez ez bada ere,, eremu urriko hizkuntza baita euskara?
|
|
|
Lehen urrats hauek sendotuz joan ordez, ahulduz doaz. Euskal Herrian hitz egiten ziren hizkuntza ofizialak indartu ahala, indargabetuz doa euskara, XIX. mendean gizarte baldintzetan datozen aldaketek (haurren eskolatzea hedatu, hizkuntza prestigioa irabazten
|
joan
...) berriro normalizazioranzko biderantz zuzentzen duten arte. Jarrera horri eutsiz eta areagotuz, behingo batean, kantitatez ez bada ere,, eremu urriko hizkuntza baita euskara?
|
|
|
223). Horrenbestez, erran gabe
|
doa
bat berarekin esaterakoan euskal antologien barrutia antologia egileen planteamendu eta ikuspegiak bezaindibertsoa eta askotarikoa dela. Egileak paraje edo lurralde bat ezagutzera emateko gida moduko bat da antologian irakurleari egiten dion proposamena, baina ez da beste gabeko, erakuste?
|
|
|
Bestetik, Jon Kortazarrek eta Miren Bilelabeitiak Alfaguararentzat eginiko haur eta gazteentzako euskal poesiaren antologiek ere (2004, 2005), aurretik aipaturikoak bezala, helburu didaktikoari erantzuten diote, eta ildo beretik
|
doa
Juan Kruz Igerabidek Anayarentzat (1997) eginikoa ere. Asmo funtzional bera dute testuen edizio elebidun diren beste zenbait antologiak, hala nola, Patri Urkizuk UNEDentzat eginikoa (2009), edota Garcia Trujillo eta Gonzalez Langarikak lau hizkuntzatan argitaraturiko poesia hautapena (2010).
|
|
|
Ez da dudarik, guda aurretik garaturiko euskal sistema literarioaren osagai guztiak suntsituak ikusteak berebiziko inpaktua eragin zuela gudaosteko kultur eragileen animoan. Haien jarrera erresistenteen ereduak eta iturriak gudaurreko Pizkundeko belaunaldiak garaturiko poetikan eta diskurtso kulturaletan babesten ziren, haietan hartzen zuten arnasa, baita hogei urte
|
joanda gero
ere.
|
|
|
Zorionez, berrogei urte
|
joan
dira Atxagak lehen urratsak eman zituenetik eta gurean urtero 2.000 liburu argitaratzen dira, horietatik 300 inguru literatura arlokoak. Atxagak modu adierazgarrian esan zuen moduan,, el imposible, el hircocervo, esta siendo vencido, o al menos toreado?
|
|
|
Antologiako 500 testutik gorako egileen hizkuntz eredu garbizaleak ez bide zuen egokitasunik literatura hizkera eredugarri gisa, euskara batuaren ereduaren aurkako norabidean
|
zihoan
argiro eta hamarkada hartako tentsio gunearen erdi erdian kokatzen zen, euskararen patrimonializazioaren tirabiran. Hizkuntz eredu funtzionalagoa zuen gogoan Mitxelenak, esate baterako, urte gutxi barru Txillardegiren lehen nobelan edota Arestiren poemetan mamitu zena (1957 eta 1963).
|
|
|
Juaristi, K. Linazasoro), belaunaldi galdua? deitu zutena; urrats bat harantzago
|
joanez
, I. Zaldua kritikoak" porrotaren belaunaldia" eta" belaunaldi ikusezina" izena eman zion, edota" tropela" ere bai (Zaldua, 2005a). Era batera edo bestera, literatura produkzio multzo baten zailtasunak deskribatzen dituzte izen horiek.
|
|
|
Periodizazioa eraikuntza kontzeptuala da, nahiz denbora
|
joan
arau garai batean, begien bistakoa eta egia borobila bilakatzen den garai bereko haren erabiltzaile gehienentzat. A posteriorieraikitzen dugun muntaketa da, parametroak molde anitzez erabiliz eta etengabe berriz definituz.
|
|
|
Gaurko euskal literaturaren historiagileek kontuan hartzen dituzte azken urteetan literaturaren eremuan gertatu diren aldaketa nagusiak, agertu diren obra eta idazle berriak. Erran nahi baita sarrarazten dituztela beren historietan gaurko sorkuntza eta idazle garaikideak; praktikan, beren liburua bukatzen duen garaiaren produkzioraino
|
doaz
. Joera hori erabat zabaldua da euskal eremuan eta, iduriz, adostasunezkoada.
|
|
|
Eredu kontinentaletik, erran nahi baita, Europaren mailatik, Robert Cutiusek 50eko hamarkadan egin zuen bezala latinez idatzitako Erdi Aroko literatura europarrarentzat? Ala, harago
|
joanez
, P. Casanovakproposatzen duen bezala, eredu mundialean murgilduz, alde bat desagertzeko kezka haizatuz?
|
|
|
Gogoetak sendotuz
|
doaz
, baina eztabaida ez da oraindik trenkatzeko heinean. Bizkitartean, eztabaida beharrezkoa da eta, aurkako kontaketak edo kontrako ereduak sortuko dira, dudarik gabe, beharrezkoak direlako.
|