|
2003
|
|
|
Adierazgarriro, hola hasten zen aipatu dugun bertso saila: . Zabaldu belarrijak,/ euskaldun maitiak,/ entzuteko gozaro/ zuben albistiak? 63, eta ondoren euskaldun
|
horiek
aurrera zeramatzaten balentria miresgarriak kontatzen ziren.64 Herritar euskaldunei garaiko historian protagonismoa aitorturik, logikoa zen iraganeko historia ere jakinaraztea, nahiz aipu historiko oso xume bat baino ez izan sail honetakoa.
|
|
|
Izan ere, herritarren kontzientziazio, bai linguistikoa, bai historikoa, beharrezkoa ikusi bide zuen Iztuetak. Xede
|
horiekin
koherentzian eskolan euskara erabili beharra ere aipatzen zuen. Hala ere, bere historialari gaitasun apalaz jabetzen zen, eta premia larri bati erantzun beharrez idazten zuen,, uste oso osoarequin, ezen, izango aldala Guipuzcoatar ernairen bat, nic esaten ditudan moldacaitzqueri ta uts aldiac egoquitu ta beteric, igoco dabena condaira balioso au goienengo mallara.? 71
|
|
|
Llorente, RAH, Aranguren y Sobrado, Novia de Salcedo, eta
|
horien
polemikaz ikus, adibidez, Mañaricúa (1971).
|
|
|
Eredu
|
horiekin
, Hiribarrenek Euskal Herri mailako diskurtso historiko bat osatu zuen, edukia gauza askotan Iztuetaren antzekoa izaki. Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezala, euskaldunen inguruko ohiko diskurtso historikoa errepikatzan zuen:
|
|
|
zuen Altabizcarreco Cantua (Karlomagno eta euskaldunen arteko borrokez); Xahok idatzitako Anibalen kantua (1845); Francisque Michel-en Abarkaren Kantua (1859), eta Klaudio Otaegik idatziriko Beotibarko Kantua (1882). 97 Hauek guztiek oso oihartzun urria izan bide zuten herritar euskaldunen artean. Nolanahi ere, (guk aztertu ez dugun) bigarren gerra karlistako bertsoen ikerketa egitea on litzateke, ideia historiko hauek 1876rako herritarren artean zenbat hedatu ziren ikusteko98 Halaber, espainiar eta frantses nazionalizazioek garai horretan aurrera egin baitzuten, interesgarria litzateke ere erdal historiografia
|
horietako
topikoak euskarazko bertsoetan nola islatzen ziren ikustea. Txema Larreak nazionalizazio prozesu horren testigantza zabala bildu du garaiko bertsoak aztertuz.
|
|
|
Alta, euskarazko kulturak izan zituen babes
|
horiek
urriegiak izan ziren. Errege erreginak, Europa osoan kultur sorkuntzaren gunea markatzen eta babesten zutenak, sekula ez ziren Euskal Herrian kokatu.
|
|
|
Euskarazko kantu sasihistorikoez ikus P. Urquizu (2000: 27, 48), bertan bibliografia kritiko gehiago aurkituko da balada apokrifo
|
horien inguruan
.
|
|
|
Esaldi xume
|
horietan
, Hegoaldeko euskal apologisten ideiak laburturik errepikatzen ziren. Hasteko, euskara hizkuntza nahasgabea, bere lehenbiziko garbitasunean mantentzen zela zioen Axularrek, iraganeko jatorri sakonei erreferentzia eginez.
|
|
|
Erromatar eta greziar historia kontuak era landu zituen, baina batik bat euskal historia urrunaz aritu zen. Liburuaren lehen zatia, iragan urrunaz ziharduen hura, galdua bada ere, haren atalburuak gorde dira; eta titulu
|
horiek
argi erakusten digute historiaren ikuspegi kantabrista tubalista zerabilela: –Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen.
|
|
|
Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. ...n ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa gero eta gehiago sartu zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztelaniaren hegemonia bere hartan mantentzen zelarik) 37 Hortaz, euskal erakunde publikoek, Iparraldekoek zein Hegoaldekoek, eliteen esku egonik, ez zuten euskaraz idatzitako kultur produkzioa sustatzeko interesik agertu, auzi
|
horietarako
erdara nahiago baitzuten. Eta, hola, euskarazko historiografia, eta oro har euskara idatzi oro, produkzio gune sozial laiko gabe geratu zen Antzinako Erregimenean.
|
|
|
Printzipioz Eliza zen herritarrei euskarazko produkzio idatzia eskaini ohi zien erakundea, baina izatekotan ere historia erlijiosoak kontatzen zizkien (santuen bizitzak eta holakoak).
|
Horiek
aurrerago ikusiko ditugu. Herrialdeen historia, historia profanoa, estamentu eta korporazio publikoei loturik zegoen (noblezia, erregea, herrialdeak, etab.). Historiografia, tresna legitimatzaile gisa, elitez osaturiko korporazio desberdinek erabiltzen zuten beren interesak defendatzeko.
|
|
|
Euskal Herrian Frantses Iraultzarekin hasi ziren aurreneko mobilizazio publiko masiboak, milaka herritar armada batean edo bestean borrokatzean. Konbentzio Gerraren ondoren Napoleonen gerrak etorri ziren, eta gero Hego Euskal Herrian gerra karlistak (tartean hainbat mobilizazio militar txikiagorekin gerrilletan etab.). Gatazka
|
horien inguruan
aurkitu ditugu euskaldun herritarrei zuzenduriko aurreneko kontakizun historikoak, bereziki bertsoetan txertatuak. Guk batez ere lehen karlistadako bertsoak aztertu ditugu.
|
|
|
14 XIV XVI arteko kantu historiko
|
horietaz
ikus, adibidez, P. Urquizu (2000: 109).
|
|
|
Kontrara, euskal idazle eliztar gehienek, beren obretan euskal historiaren oihartzun batzuk jaso arren, ardura nagusi gisa erlijioaren irakaspena zuten, ez historiarena. Zentzu horretan, aipaturiko lau saio
|
horien
bultzatzaileak ekimen indibidualez aritu ziren nagusiki, ez izanik, oro har, erakundeen babes sendorik.
|
|
|
24). Bestalde, Caro Barojak (1981), Larramendiren hiztegiko lexiko espezializatu gehiena halabeharrez asmatua dela kuestionatuz, planteatu izan du hitz
|
horietako
askok Antzinako Erregimeneko kontzeptuak eta garaiko errealitate historikoak islatzen dituztela, gerora, errealitatearen aldaketak, hitz horien erabilera eza eta desagerpena ekarri bide badu ere. Gure aldetik, Larramendiren hitz guztiei fede eman ez arren, bat gatoz Caro Barojarekin auziak hobeto aztertzea merezi duela esatean, hortik, agian, euskaldun historialariontzat baliagarri izan daitekeen lexiko interesgarria berreskura dezakegu eta.
|
|
|
24). Bestalde, Caro Barojak (1981), Larramendiren hiztegiko lexiko espezializatu gehiena halabeharrez asmatua dela kuestionatuz, planteatu izan du hitz horietako askok Antzinako Erregimeneko kontzeptuak eta garaiko errealitate historikoak islatzen dituztela, gerora, errealitatearen aldaketak, hitz
|
horien
erabilera eza eta desagerpena ekarri bide badu ere. Gure aldetik, Larramendiren hitz guztiei fede eman ez arren, bat gatoz Caro Barojarekin auziak hobeto aztertzea merezi duela esatean, hortik, agian, euskaldun historialariontzat baliagarri izan daitekeen lexiko interesgarria berreskura dezakegu eta.
|
|
|
litzateke. Hau da, iraganeko gertaeren berriak idatziz jartzea, normalean historialariek egin ohi dutena (metodologia kritikozientifikoa erabiliz). 2 Beraz, batetik, benetako historia (izatez gertatu dena), eta bestetik historiografia (gertaera
|
horien gaineko
diskurtso idatzia) bereiziko genituzke. Zentzu honetan euskarazko historiografia egon badagoela baiezta dezakegu, zenbait historialarik (gutxi asko) beren liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte.
|
|
|
Hola bada, artikulu honetan euskaraz idatzirik dagoen historiografia hori ikertu dugu: nortzuk idazten duten, zertaz, beren produkzioaren ezaugarriak, bilakaera,... Eta honek hitzaren bigarren definiziora garamatza, histori (ografi) a lan
|
horiek
aztertzeari ere historiografia deritzo eta3 Hortaz euskarazko historia lanak berrikustean balantze historiografiko bat egiten ariko ginateke. Gainera euskarazko historia lan guztiak zerrendatuko bagenitu, lehenetik azkenera, historiografia hitzaren hirugarren definizioa beteko genuke, euskarazko historiografia osoa bilduz4.
|
|
|
edo, emakumeen historia?). Gero, jakina, gai konbentzional
|
horiek
, barne koherentzia handiagoa edo txikiagoa izan dezakete, planteatzen, ikertzen eta lantzen diren moduen arabera. Gure kasuan,, euskarazko historiografia?
|
|
|
Gure ikergaia beraz euskarazko letren ardatzak eta historiografiarenak bat egiten duten puntuan kokatutzen da. Bi ardatz
|
horiek
kontuan izanik, hiru epealdi nagusi bereizi ditugu euskarazko historiografian:
|
|
|
Hiru epe nagusi
|
horien
xehetasunak eta zergatiak, bakoitza ikusi ahala zehaztuko dira hobeto. Artikulu honetan, lehen epea aztertzera mugatuko gara, aurrekariena.
|
|
|
Konfiteroak bi kofradiatan aurki ditzakegu XVIII. mendean zehar: San Joserenean eta Santiagorenean, eta,
|
horiez gain
, San Prudentzioren hermandade debozional batean.
|
|
|
1732an sektoreka Paloma Manzanos-ek egindako sailkapen eta taulen arabera (Manzanos Arreal, 1995), artisautzaren artean 451 artisautatik26, 50 zeuden elikaduraren arloan zihardutenak, hau da, artisauen kopurutik %11a.
|
Horietatik
, 12 txokolatero zeuden (1750 inguruan 16 zirenak), 10 gozogile, 8 argizarigile eta bi pastelgile.
|
|
|
Prokuradoreak erabaki zezakeen ordenantzetan ezarritako neurrien arabera egin behar zirela34 jalea kaxak, kontserbak eta beste; eta kalitatea ez bazuten betetzen zeuden egileek, kalitatea eusten zuen lantegi edo fabrika bat sorraraz zezakeen. Dena den, prokuradoreak kalitate inposatu
|
horiek
ez betetzeko lizentziak ere eman zitzakeen.
|
|
|
Kontsejuak funtzio ugari zituen,
|
horietako
bat zen beraiek jartzen zietela prezioa eguneroko bizitzan behar ziren artikuloei. Erdi Arotik eman ziren ordenantzak Gasteizen, 1417an, 1457an, eta 1486an ordenantza berriak eman ziren, 1747ra arte mantendu zirenak.
|
|
|
Alhondigan udaletxearen kontrolpean salduak ziren. Produktu
|
horiek
azken destinora heldu baino lehen, gaua igarotzeko bideko hiri batean produktu horiek sartzen zituzten, hurrengo egunean bidaiarekin jarraitzeko asmoz. Baina hirira heltzean hurrengo 24 orduetan produktuak, al por menor?
|
|
|
Alhondigan udaletxearen kontrolpean salduak ziren. Produktu horiek azken destinora heldu baino lehen, gaua igarotzeko bideko hiri batean produktu
|
horiek
sartzen zituzten, hurrengo egunean bidaiarekin jarraitzeko asmoz. Baina hirira heltzean hurrengo 24 orduetan produktuak, al por menor?
|
|
|
Udal ordenantzetan azukrea eta kakaoa askotan aipatuak izan ziren. Produktu
|
horien
erabilera merkatalgoarentzat garrantzitsua zela eta (gozogintzaren beharrak barne).
|
|
|
Beraz, udal ordenantzetan arazo
|
horien
aipamenak agertzeak, alde batetik, iruzurraren garrantzia adierazten digu. Suposa daiteke ez dela iruzurraren izaeragatik bakarrik, baizik eta, bereziki, ekartzen zituen ondorioengatik:
|
|
|
XVIII. mendean kobrezko txokolaterak hasi ziren erabiltzen ere, txokolatea prentsatzen hasi orduko. Etxe garrantzitsuenetan aurki ditzakegu pieza
|
horiek
. Kuriositate gisa, Xabier Maria Munibek 1767an burdinezko txokolatontzia eraiki zuen Gasteizen.
|
|
|
Festa
|
horiek
sortzen zituzten eskaera hazia betetzeko, planifikazio handia behar zen.
|
|
|
Hasieran piper opila, tortak edo etxeko ogizko bolatxoak ziren.
|
Horien
apainketa etxeko andreen eskuetan gelditzen zen. Etxeko ogi hura, denborarekin azukre, arrautza eta anisarekin hobetua izan zen.
|
|
|
XVII. mendetik Europan tea, kafea eta txokolatea ere produktu garrantzitsuak bihurtu ziren kontsumoan, eta produktu hauek gozotzeko modan jarri zen azukrea; horretarako, gero eta gehiago azukrea erabiltzen zuten-eta eztiaren ordez. Hala ere, produktu
|
horiek
beren jatorrizko lekuetan gozoki gisa ez zirela erabiliak izan gogoratu behar da. Europan edari hauei azukreaz aparte, esnea edota botatzen zieten, eta, ondorio moduan, hasieran izandakoak baino askoz gogorragoak ziren edarietan bihurtu ziren zapore aldetik.
|
|
|
XVIII. mendearen bukaeran, milaka frantsesek Antilletan plantazioak zituzten eta
|
horiei esker
bizirauteko posibilitateak zeuzkaten. Azukre industriari esker Paris, La Rochelle eta Bordele industri gune garrantzitsuenak bihurtu ziren:
|
|
|
XVI. mende bukaeran Miguel de Baeza k, XVII.eko hasieran Montiño k11 eta XVII. mende erdialdera Juan de la Mata k12 azukre gorria, zuria eta errea aipatu zituzten haiek idatzitako liburuetan. Hiru egile
|
horien
gozogintzari buruzko idazkiak klasikoak kontsideratuak daude. Azukre gorria eta boladuen artean ezberdintasunak daude (azukre gorria da, azukre zuriak karamelu puntua hartzen zuenean, eta sutatik kanpo esponjatzen zen berberi edo limoi zukuarekin).
|
|
|
erakunde lokalen arteko gatazkak, errepideen eraikuntzak planifikatu, probintzietako zergak ezarri, aginpide ezberdinak hautatu, eta abar. Junteroak aukeratzeko bide ezberdinak zeuden, baina herri txikietan herritar guztiek hartzen zuten parte prozedura
|
horietan
. Populazio handiko nukleoetan, aldiz,, hautesle gorpua?
|
|
|
Beraiekin batera ari dira Jaione Agirre, Xabier Alberdi, Idoia Arrieta, Karmele Artetxe, Jone Garcia, Jurgi Kintana, Patxi Lopez eta beste zenbait lagun. Pertsona aldaketa
|
horiek
, dena den, ez dute ekarri helburu aldaketarik, lan egiteko moduena baino, neurri batean, eta indar berrien metatzea une oro. Horren lekuko dugu dagoeneko bi libururen argitaratzea, Karlomagnoren ingurukoa (2001), eta euskal historiografiaren azken joerez kaleratutakoa (2002), edota arrakasta handiz antolatutako Historiagile Euskaldunen I. eta II. Topaketak, 2000 eta 2003 urteetan.
|
|
|
Arratsaldeetan, aldiz, hiru mintegi antolatu ziren, BBBn (Batxilergo Bateratu Balioanitza) eskaintzen ziren Historia, Geografia eta Artea nola irakatsi lantzeko. Ikastaroen helburu nagusiak arlo
|
horietan
honako hauek ziren: egindakoaren eta egiten ari zenaren berria jaso, taldeen arteko harremanak erraztu, Batxilergoa eta Unibertsitatearen artean etena eragotzi, erdal unibertsitateetan eta zientzia elkarteetan egiten ziren lanak euskalgintzara erakarri eta «Ahal dela, Unibertsitaterako lanak burutzeko, taldeak sortu eta indartu».
|
|
|
egindakoaren eta egiten ari zenaren berria jaso, taldeen arteko harremanak erraztu, Batxilergoa eta Unibertsitatearen artean etena eragotzi, erdal unibertsitateetan eta zientzia elkarteetan egiten ziren lanak euskalgintzara erakarri eta «Ahal dela, Unibertsitaterako lanak burutzeko, taldeak sortu eta indartu». Helburu
|
horiek
, neurri batean bakarrik, bete ziren; lan horietako asko ondoren Gordailu taldea eta UZEIren bidez gauzatu baitziren eta ez, zuzenean, UEUren Historia sailaren eskutik. Hurrengo urteetan egindako zenbait ikastaro, terminologia eta hiztegigintzari buruz, testuinguru horretan kokatu behar dira, baita lan horren emaitza garrantzitsuena ere, UZEIk 1984 eta 1988 bitartean argitaratutako Mendez mende liburu bilduma, Batxilergoko ikasle eta irakasleei zuzenduta.
|
|
|
egindakoaren eta egiten ari zenaren berria jaso, taldeen arteko harremanak erraztu, Batxilergoa eta Unibertsitatearen artean etena eragotzi, erdal unibertsitateetan eta zientzia elkarteetan egiten ziren lanak euskalgintzara erakarri eta «Ahal dela, Unibertsitaterako lanak burutzeko, taldeak sortu eta indartu». Helburu horiek, neurri batean bakarrik, bete ziren; lan
|
horietako
asko ondoren Gordailu taldea eta UZEIren bidez gauzatu baitziren eta ez, zuzenean, UEUren Historia sailaren eskutik. Hurrengo urteetan egindako zenbait ikastaro, terminologia eta hiztegigintzari buruz, testuinguru horretan kokatu behar dira, baita lan horren emaitza garrantzitsuena ere, UZEIk 1984 eta 1988 bitartean argitaratutako Mendez mende liburu bilduma, Batxilergoko ikasle eta irakasleei zuzenduta.
|
|
|
Irakaskuntza ez unibertsitarioan ari direnak hurbiltzeko ahaleginek, urriak bestetik, ez zuten emaitza egokirik eman, salbuespen batzuk kenduta.
|
Horien artean
ikasturtean antolatutako Batxilergoko irakasleen prestakuntzarako Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Sailaren programa barruan (Garatun) bi ikastaro nabarmendu behar dira: Euskal Herriko Historia eta Gaur Egungo Munduaren Historiari eskainitakoak.
|
|
|
1917 eta 1921 bitarteko artea ulertu ahal izateko, garaiko artista
|
horiek
, ezkerrekoak hain zuzen ere, euren burua nola ikusten zuten ulertu beharra dago. Errusiar iraultza, iraultza propio bezala ulertu zuten, hau da, euren iraultza artistikoa izango balitz bezala.
|
|
|
Beste batzuk, ordea, iraultza eta haustura idei berri
|
horiek
abstrakzio eta abangoardietako artearen bidetik egin zitezkeela uste izan zuten. Hauek esperimentazioan arituko ziren, proletalgoa klase berria izanik, honentzako lengoaia berri bat sortu nahian.
|
|
|
1920ko hamarkadan, abangoardietako artistak, garai berri
|
horietan
ere euren artista papera mantentzen ahalegindu ziren, erregimen berriaren onespena lortzen saiatuz. Abangoardisten asmo honek ezusteko norabidea hartu zuen 1929 urtetik aurrera, sovietar erregimenak artearenganako interesa handituko zuenenean, propagandarako baliagarria zela ikustean.
|
|
|
K. Artetxe arg., 2002, UEU, Bilbo). Aurkezpen ekitaldian Iban Zaldua historialari eta idazleak ohar jakingarriak egin zituen liburu
|
horien inguruan
. Dudarik gabe liburu aurkezpen batek formazko hainbat baldintzapen ezartzen ditu, eta Zaldua irakasleak liburu aipamena bertan egin ordez idatziz eta aldizkari batera bidaltzeko xedez egin izan balu beste era batetara taiutuko zukeen (era osoago eta zorrotzagoan ziurrenik).
|
|
2004
|
|
|
Hori ez da ohikoa normalean gobernuek arazoak estaltzeko joera baitute; baina ahaztu ezin den puntu garrantzitsu bat dago: argazki
|
horiekin
New Deal aren aldeko propaganda egin nahi zen, AEBetan bizi zen egoera latza erakutsiz jendea aldaketak egitea beharrezkoa zela ohartarazi nahi baitzuten.
|
|
|
Lanaren Federazio Amerikarreko buru gehienek eskulangileen sindikatuak nahi zituzten, eta produkzio handietako industrien kualifikatu gabeko soldatapekoak antolatzeko asmorik ez zuten erakusten. 1935ean buruzagitza sindikalaren gutxiengo batek Committee of Industrial Organization eratu zuen,
|
horiek
industria bakoitzeko langile guztiak bilduko zituzten sindikatuak nahi zituzten. Bi urte beranduago, Lanaren federaziotik bota ostean Congress of Industrial Organizations (CIO) finkatu zuten.
|
|
|
Ihes egiteko nahia zen gai nagusia literaturan. Protesta sozialak gutxik ukitzen zituzten,
|
horietako
adibide bat John Doss Passosen USA trilogia da. Orokorrean beste gai batzuk hartzen ziren, Ernest Hemingway horren agerkizun izanik.
|
|
|
Inbertsio trusteneta holdingen ugaltzeak eskrupulurik gabeko promotoreak ekarri zituen, eta
|
horiek
konpainien irabaziak nahaspilatzeko joera zuten.
|
|
|
Ahultasun estruktural
|
horietako
bakoitzean alterazio ekonomiko bat dago inplizituki. Osotasunak azaltzen du depresioaren laztasuna; eta konponbideen izaera ezegokiak denbora luzez irautera eraman zuen.
|
|
|
Azkenik Historia izen generikodun ikasgaia, izatez, Espainiako historia da. Estatuak zehazturiko espainiar historiaren oinarri
|
horietatik
abiatuz, jakina, erkidego autonomoek beren garapen eta eduki propioak gehitu ditzakete. Eta horixe da EAEko gobernuak egin duena azken ikasgai horrekin10, bertan euskal historiako edukiak erantsiz, baina Estatuak ezarritako eskematik abiatuz ezinbestean.
|
|
|
Hau da, euskal historiari lotutako testu historikoak hautatzean ere, beti gaztelaniazkoak aukeratzen dira(. El clero vasco ante el franquismo?, Bilboko La lucha de clases aldizkariko artikulu bat...). Antza azterketa
|
horiek
jartzen dituztenentzat euskarazko dokumentu historikorik ez dago, edo akaso badaudela jakin arren, ez dute ezinbestekoa ikusten euskal historian sakontzeko halakorik sekula jartzea. Hor ageri da euskal historiaren beren ikuspegian euskarak ez duela lekurik.
|
|
|
Izan ere, aurreko atalen gai osagarri edo garapentzat har daitezke, eta, beraz, haien baitan txertaturik ere ager zitezkeen. Baina epe historiko bakoitzeko edukiak (2 atalak) aski konplexuak bide direlako edo
|
horiek
gehiago ez luzatzearren, 8 atalak aparte jarri dira. Baliteke, halaber, azken lekuan jarrita egotea egitaraua finkatu zutenek aurreikusi zutelako kurtsoan zehar ez zela astirik egongo dena ikusteko, eta zerbait kentzekotan akaberako horri iritzi ziotelako garrantzi gutxienekoa.
|
|
|
Gure adiskide koadrila, familia, auzoa, kirol taldea, adina, hobby a, generoa, aukera sexuala, klase soziala, erlijioa, herria, nazioa, kontinentea, humanitatea... Hainbat identitate izan ditzakegu, eta
|
horien
iragana interesa dakiguke. Euskal Herriaren historia ere motibo beragatik lantzen da:
|
|
|
euskal nortasuna (adibidez hizkuntzatik abiatuz defini daitekeena) gure identitateetako bat delako. Zer funtzio ote dute iragan
|
horiek
(norberea, adiskideena, kirol taldearena, nazioarena...) ezagutzeak edo urtemuga bidez ospatzeak. Horretaz ikasgelan debatea
|
|
|
erregeen historiak, probintzia bakoitzaren historiak, udalen historiak, Elizaren historiak... bakoitza bere boterea eta eskubideak indartu guran. Historia apologetiko
|
horien
arriskua, etxe kontsumorako eraikitzen ditugun gure memoria partikularrena bezala, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka apurka garatuz joan diren metodo kritikoen berri eman litzateke, iturrien errespetua azalduz, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia nola landuz joan den azalduz.
|
|
|
Antonio Zavalak behin adierazi bezala, Hegoalderako balio lezake, baina kontuan izanik, frantses?
|
horietako
asko Iparraldeko euskaldunak zirela, haien ikuspegitik. Espainolada, ere deitu litzaioke gerra horri17 Hortaz egokiagoa izan liteke Zavalak proposatzen duen. Napoleonen Gerra Euskal Herrian?
|
|
|
Nolanahi ere, hutsune
|
horiek
ez dira larriegiak. Azken finean egitarauan Hego Euskal Herriaren historia (Nafarroa garaiarena barne) eskematikoki laburbiltzeko ahalegina igartzen da, eta laburtu beharrez zail zen guztia sartzea.
|
|
|
Ezaguera historikoaren inguruan aipatzen diren balio guztiak egokiak eta beharrezkoak iruditzen zaizkit, arlo akademiko honen izatea argitzen baitute. Balio humano orokorragoei dagokionez, ados egon banaiteke ere
|
horiekin
, anbiziosoegia iruditzen zait historiaren bidez hori guztia lantzeko asmoa. Kontzeptuen baitan txertaturik ematea, askotan esan dudanez, historia manipulatzea litzateke (eta zorionez ez da halakorik ageri dekretuan zehazturiko kontzeptuen atalean).
|
|
|
Hola, DBHn munduko, Europako eta Euskal Herriko historia tarteka liteke; Batxilergoko lehen mailan munduko historia garaikidea batetik eta Euskal Herrikoa bestetik banako ikasgaietan eman (eta azken hau hautazkoa izanik Espainiakoa historia ere hautazko gisa eskain liteke); eta batxilergoko azken kurtsoan, ostera ere, euskal eta europar historia elkartuta azaldu. Aldaketa ofizial
|
horiek
etorri artean irakasleek eurek badaukate hein batez euskal historia egungo planetan txertatzen joateko aukera, ez agian egitarau osoak aldatuz baina bai parte batzuetan. Goihenetxek proposatzen duen programaren baitan, hainbat material historiko konkretu aurkezten da, ariketa eta gai konkretuak lantzeko aukera eskaintzen dutenak.
|
|
|
Hasteko esana denez, euskal historiaz gain Europako historia orokorra lantzeko bideak ere seinaltzen ditu Goihenetxeren proposamenak. Ez naiz
|
horietan
askorik sartuko, ez bada euskal edukiei eragiten dieten heinean.
|
|
|
Hortaz, historia irakasteko orduan, hezkuntza metodo gisa, prozedurekin hastea proposatzen du Goihenetxek, dokumentuak aztertuz eta ikasleei erakutsiz kontakizun historikoa
|
horietatik
ateratzen dela (eta historialarien balio eta ikuspegiek baldintzatzen dutela eurek idatzitako historia). Proposamen ausarta da prozedurei ez baitie ematen kontzeptuen osagarri edo ilustrazio funtzio soila, baizik kontzeptu beraien abiapuntu izate zeregina.
|
|
|
Proposamen ausarta da prozedurei ez baitie ematen kontzeptuen osagarri edo ilustrazio funtzio soila, baizik kontzeptu beraien abiapuntu izate zeregina. Gainera zailtasuna areagotu egiten da kontuan izanik prozedura
|
horiei
(hau da dokumentu gordinei) aurre egin behar dietenak ikasle aski gazteak direla, ez unibertsitarioak. Ezin uka, ordea, ikasleekiko konfiantza agertzen dela hola eta haien lan zuzena sustatzen dela.
|
|
|
Kontzeptuei dagokionez, Europakoaz gain, Euskal Herri osoko (Iparralde eta Hegoalde) historia laburbiltzeko saioa ageri da, lurralde arteko oreka nahiko ondo zainduz. Ez dut orain eduki
|
horien
analisi azalekoa baino egingo, zertzelada batzuk ematera mugatuz. Hasteko aipa dezaket euskal periodizazio autonomo bat antzeman daitekeela, Iparralde/ Hegoalde bikoiztasuna saihestuz eta Frantzia zein Espainiaren parean haien neurriko Europako beste herrialde edo eskualde aipagarrien gaiak jasoz.
|
|
|
Jarreren inguruan Goihenetxek aipatzen duena ere aski interesgarria da. Historiak irakatsi lituzkeen balioez orokorki hitz egin ordez, gai historiko bakoitzaren alboan aipatzen ditu, esaldi xumeen bidez, gai
|
horien
haritik jorratu litezkeen balioak. Gainera ez ditu zentzu bakarreko irakaspen edo moral lekzio gisa planteatzen, baizik gogoeta gai gisa:
|
|
|
Ikusten denez, ustez irakasten den euskal historiak salaketa izugarri gogorrak eragin ditu, gero
|
horiek
baieztatzeko frogarik eman ez bada ere6 Edozein kasutan susmoa hor geratzen da eta aldika aldika antzeko kritikak entzuten dira. Gainera salaketa horiek erantzun mimetikoak eragin dituzte, espainiar/ frantses curriculumek duten eraginari buruz.
|
|
|
Ikusten denez, ustez irakasten den euskal historiak salaketa izugarri gogorrak eragin ditu, gero horiek baieztatzeko frogarik eman ez bada ere6 Edozein kasutan susmoa hor geratzen da eta aldika aldika antzeko kritikak entzuten dira. Gainera salaketa
|
horiek
erantzun mimetikoak eragin dituzte, espainiar/ frantses curriculumek duten eraginari buruz. Historiaren inguruko halako larritasunak, nire ustez, okerrak dira, bi arrazoigatik.
|
|
|
eskola orduetan derrigortuta eta arreta urriz entzuten duten irakaslearen ahotsa (saiatuena izanik ere) edo irakurtzen duten testuliburuak dioena (historia arras ongi azaldu arren) edo are klasean ikus dezaketen bideo historiko edo gisako material didaktikoaren eragina ezin pareka daiteke ikasleek beren aisialdian interes biziz segitzen dituzten kirolekin, dakusatzaten telebista programen pisuarekin, propaganda iragarki bortitzekin, DVDan ikus dezakeen akziozko filmarekin edo bideojoko koloretsu eta soinutsuekin, eta horiek guztiek transmititzen dizkieten balio eta edukiekin. Halaber ahantzi egiten da, maiz, irakasleek ikasgela masifikatuetan aritu behar dutela, egitarau izugarri zabalak bete behar dituztela presaka, eta hortaz ez dela modurik egoten gaietan sakontzeko eta are gutxiago ikasleek gai
|
horien
edukia xurgatzen dutela bermatzeko (ikasle askok, akaso gehienek, azterketarako ikasten baitute eta ondoren gehiena ahantzi). Honi, jakina, erantzun dakioke, asmoak gauzatzeko orduan arazoak egon daitezkeela, baina egitarauen helburu ideologikoa nabaria dela.
|
|
|
Eta inplizitu joate hau ez da izaten derrigor ezkutatu nahi baten ondorio, baizik, jakinda edo jakin gabe, pertsonek proposatzen ditugun diskurtso guztiek balio ideologiko eta moral batzuk izatearen ondorio, ez baitago neutrala den ezer. Kontua beraz, transmititzen diren balio
|
horiez
kontziente izatea da, behin balio horiek zein diren jakinik horiek onartu eta argi aitortzeko, ala, bestela, balio desegokiak iritziz gero, zuzentzeko. Hau hezkuntzan ezinbestekoa da, haurrei eman nahi zaien hezkuntza eta orientabidea ezagutu beharra baitago.
|
|
|
Eta inplizitu joate hau ez da izaten derrigor ezkutatu nahi baten ondorio, baizik, jakinda edo jakin gabe, pertsonek proposatzen ditugun diskurtso guztiek balio ideologiko eta moral batzuk izatearen ondorio, ez baitago neutrala den ezer. Kontua beraz, transmititzen diren balio horiez kontziente izatea da, behin balio
|
horiek
zein diren jakinik horiek onartu eta argi aitortzeko, ala, bestela, balio desegokiak iritziz gero, zuzentzeko. Hau hezkuntzan ezinbestekoa da, haurrei eman nahi zaien hezkuntza eta orientabidea ezagutu beharra baitago.
|
|
|
Eta inplizitu joate hau ez da izaten derrigor ezkutatu nahi baten ondorio, baizik, jakinda edo jakin gabe, pertsonek proposatzen ditugun diskurtso guztiek balio ideologiko eta moral batzuk izatearen ondorio, ez baitago neutrala den ezer. Kontua beraz, transmititzen diren balio horiez kontziente izatea da, behin balio horiek zein diren jakinik
|
horiek
onartu eta argi aitortzeko, ala, bestela, balio desegokiak iritziz gero, zuzentzeko. Hau hezkuntzan ezinbestekoa da, haurrei eman nahi zaien hezkuntza eta orientabidea ezagutu beharra baitago.
|
|
|
EAEko eta orobat Hego Euskal Herriko hezkuntza sistema Espainiakoaren baitan txertaturik dago. Horrek esan nahi du printzipioz hezkuntzaren eskumena EAEri dagokiola, baina oinarri orokorrak Espainiako Hezkuntza Ministerioak finkatzen dituela, eta ondoren,
|
horien gainean
, autonomia erkidegoak bere eduki propioak erantsi ditzakeela. Konkretuki hizkuntza propiodun erkidego autonomoei (Katalunia, Galizia, Valentzia, EAE, Nafarroa...) hezkuntzako edukien %45eko portzentaia finkatzeko aukera ematen die legeak, eta gainerako %55a Estatuak ezartzen du.
|
|
|
Eta justifikazio hori euskal historia gure jendartean presente dagoen identitateetako bat aintzat hartzetik deribatzen da, identitate hori batik bat euskararekin erlazionatuz, ez ideologiekin. Premisa
|
horien gainean
, posible ikusten da euskal historia erriguroso bat lantzea, euskal balioak bultzatuko dituena (euskararen, euskaldunen eta Euskal Herriaren ezagutzan sakonduz eta haiekiko gertutasuna bultzatuz). Halaber II. atalaren baitan euskal historia landuz joateko erreferentzia liburu batzuk eta prozeduretako materialaren inguruko oharrak eskaintzen dira.
|
|
|
Ondoren, behin oinarri teoriko
|
horiek
finkatuta, orain arte euskal historia curriculumari lotuta egin diren bi proposamen aztertzen dira. Hola III. atalean EAEko hezkuntza sisteman ikas daitekeen Euskal Herriko historia ikasgaia aztertzen da, bere bertute eta gabeziak agerian jarriz.
|
|
|
Azken finean ustez, gure alde? jokatzen duten historiako aldiak, gertaerak edo pertsonaiak geuk aukeratuak dira, eta
|
horiek
onak edo txarrak izan ziren ez digu iraganak esaten baizik geuk erabakitzen dugu gure egungo ideien arabera. Eta, beraz, ideologia, iritzi eta balio pertsonalen arabera iraganeko gertaera batzuk edo besteak nabarmendu daitezke, eta gustuko ez ditugunak ahaztu edo erlatibizatu.
|
|
|
Eta, beraz, ideologia, iritzi eta balio pertsonalen arabera iraganeko gertaera batzuk edo besteak nabarmendu daitezke, eta gustuko ez ditugunak ahaztu edo erlatibizatu. Ondorioz argi izan behar da abiapuntuko gure balioak zeintzuk diren eta kontziente izan balio
|
horiek
iraganean aurkitzen baditugu ez dela izango berez historiak hori esaten digulako, edo gure jarrerak historiaren ondorio naturala direlako, baizik guk aurretiaz bilatu ditugulako. Eta honekin,
|
|
|
Gaia mugatu beharra derrigorra da, eta mugaketa egiteko balio batzuen arabera egin da ezinbestean. Balio
|
horiek
izan litezke printzipioz akademikoak. Hau da, historiaren luze zabal osoa ezin irakats daitekeenez, hedadura hori sintetizatzeko ahaleginen araberakoa, aldi eta gai guztiak, gutxi asko, presente egon daitezen saiatuz.
|
|
|
Nola txertatu balio
|
horiek
egitarauan, historiaren interpretazio utilitarista (eta beraz distortsionatu) bat egin gabe. Egokiena historiaren deskribapena (ahaleginez objektiboa) egitea litzateke, eta, ondoren, gaiak aukerak ematen dituenean, horren gaineko balorazioa egitea.
|
|
|
guk bultzatu nahi ditugun balioen kontrakoak (adibidez inkisizioaren historiak, edo Erdi Aroko erregeen aginte moduak, ez ditu berez tolerantzia edo demokrazia ereduak irakasten). Baina historia
|
horiek
erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu egoera hori egungoarekin:
|
|
|
guk bultzatu nahi ditugun balioen kontrakoak (adibidez inkisizioaren historiak, edo Erdi Aroko erregeen aginte moduak, ez ditu berez tolerantzia edo demokrazia ereduak irakasten). Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai
|
horiek
eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu egoera hori egungoarekin:
|
|
|
Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor
|
horiek
segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu egoera hori egungoarekin: gaur estimatzen al dugu balio hori?
|
|
|
Are hezkuntza sail eta ministerioen dekretuetan aipatzen diren jarrera ia bakarrak halako balio generikoei dagozkie. Balegoke balio orokor
|
horietaz
zer esanik, baina ez naiz auzi horretan sartuko. Izan ere, polemika handiena eragiten dutenak ez dira balio horiek izaten baizik herrialde konkretuen historiari lotuta ustez transmititzen diren balio nazional (ist) ek.
|
|
|
Balegoke balio orokor horietaz zer esanik, baina ez naiz auzi horretan sartuko. Izan ere, polemika handiena eragiten dutenak ez dira balio
|
horiek
izaten baizik herrialde konkretuen historiari lotuta ustez transmititzen diren balio nazional (ist) ek. Zeren kontua da herrialde baten historia lantzeak, historia unibertsalak baino gehiago, inplizitu dakartzala naziotasun ideiari lotutako balioak.
|
|
|
Komenientzia sozialagatik adina arrazoi akademikoengatik neutraltasun ideologikoa mantentzen saiatzea onuragarria da, hasteko argi utziz gure euskal subjektu historiografikoaren izaera konbentzionala. Hola Euskal Herria egundik definitzen dugula esatean erantsi litzateke zazpi probintziak ez direla betidanikoak, mugak aldakorrak izan dituztela historian zehar, eta posible zela beste muga batzuk izatea egun. Halaber argitu behar da zazpi probintzia
|
horiek
ez dutela bloke konpaktu bat osatzen baizik beren arteko harremanak aldakorrak eta asimetrikoak izan direla. Adibidez, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak beren azken mendeotako ibilbide historikoan beste euskal herrialdeekin baino lotura juridiko politiko handiagoa izan dute, eta antzekoa gertatzen da Lapurdia Nafarroa Behere eta Zuberoaren artean, Nafarroa Garaia bakanago ageri delarik.
|
|
|
Hola, demagun, argi finkatzen dela historiaren inguruan landu beharreko balioen afera (bai euskal balioena zein bestelakoena), orduan kontzeptuzko eduki konkretu batzuk azaldu dira. Kontzeptuek, gorago esan denaren arabera, aurretiaz azaldutako konbentzioetan izan lukete abiapuntua, ondoren ahalik eta modurik aseptikoenean azaltzeko esparru
|
horien baitan
historian zehar jazo dena.
|
|
|
Aukera
|
horiek
bezain zilegia da norbere hizkuntzatik abiatuz definitzea euskal subjektua. Azken finean euskal subjektuaren inguruko definizio propio bat gura bada zer egokiagorik abiapuntua hizkuntza propioan kokatzea baino.
|
|
|
Beraz euskal subjektuak euskarari, euskaldunei eta Euskal Herriari egiten die erreferentzia. Hortaz euskal historiak hiru elementu
|
horiek
hartu ditu aintzat. Elkarri lotuta daude hirurak, baina ez dira hertsiki elkartrukagarriak.
|
|
|
Elkarri lotuta daude hirurak, baina ez dira hertsiki elkartrukagarriak. Izan ere, posible da hiru
|
horietako
bakarra hartzea kontuan besteak ahaztuz. Adibidez, historia aztertzen ahal da soilik Euskal Herriaren lurraldetasun irizpidea segituz, eta aldiz euskararen gorabeherei jaramon berezirik egin gabe, edo munduan barreiatu diren euskaldunak ahaztuz.
|
|
|
Uste izanik ezen euskara eta euskaldun kontzeptuek ez dutela beste misteriorik ez noa
|
horien
definiziorik ematera. Beraz beren adiera arruntean erabiliko ditut.
|
|
|
Konturatu Euskal Herria izena mendez mendeko erabilera tradizionalean oinarritzen dela, baina, aldi berean, ortografia eta definizio zehatza gaur egun proposatu direla (adibidez behinolako eusquel erria/ euscal herria/ Euskalerria gisako aldaki ugarien artean Euskal Herria forma hobetsiz; eta esanahi aldetik zazpi probintzien osotasunari dagokiola argituz, eta ez, demagun, herrialde
|
horien
zonalde euskaldunei soilik). Honelako konbentzioak normalak eta beharrezkoak dira hizkuntza guztietan2 Baina jakin egin behar da konbentzioak direla.
|
|
|
Iraganetik egundaino iraun duten arrastoak dira geratzen zaizkigunak (agiri zaharrak, aztarna arkeologikoak...). Arrasto
|
horiek
, berez, ez dute ezer esaten. Horiek bilduz, irakurriz eta interpretatuz gaur egun berreraikitzen da historia.
|
|
|
Arrasto horiek, berez, ez dute ezer esaten.
|
Horiek
bilduz, irakurriz eta interpretatuz gaur egun berreraikitzen da historia. Gainera iraganeko gertaerak kontaezinak direnez, eta haiek utzita lekukoak ere hain direnez asko, ez da posible denak batera biltzea eta guztiaren berri ematea.
|
|
|
Beraz euskal historia gure egungo ikuspegitik definitu dugun konbentzio bat izango da. Gure abiapuntuko erreferentzia konbentzionalak euskara, euskaldunak eta Euskal Herria baldin badira,
|
horiek
iraganera proiektatu eta ikusiko dugu ea haiei lotutako zein datu aurki daitekeen. Hortaz euskarari buruz han eta hemen dauden ikerketak, Arabako historiari buruzkoak, Baionako datuak, Erriberaren ingurukoak, Bizkaikoak, Tolosaldekoak, Uruguaira joandako euskaldunen gainekoak... hau da, hainbat eta hainbat historia desberdin, batzutan elkarrekin lotura nabarmena dutenak baina beste askotan ez, gure jakintzagai izango dira, hala erabaki dugulako aurretiaz.
|
|
|
Egon badago, historiografiaren ordez, bestelako generoak baliatzerik iraganaren inguruko ikuspegiak aurkezteko (fikziozko literatura, mitologia...). Baina ez dira
|
horiek
hemen mintzagai ditugunak. Historia egin gura bada, euskal, aleman zein txinatar ikuspegitik izanda ere, diziplina honi dagozkion lan tresna kritikoak errespetatuz egin da.
|
|
|
Puntu hau amaitzeko, eta euskal subjektura itzuliz, esan dut euskara, euskaldunak eta Euskal Herria izan liratekeela abiapuntu. Horrek ez du esan nahi
|
horiek
modu hertsi batean ulertu behar direnik. Adibidez euskaldun hitzak printzipioz, euskaradun?
|
|
|
izan du. Azken finean Euskal Herria, munduko beste hainbat toki bezala, bai itsasoz zein lurrez, auzoko zein urruneko herrialdeekin harremanetan egon izan da, eta euskal historia ezin uler daiteke lotura
|
horiek
aipatu gabe. Nolanahi ere, abiapuntua (ez helmuga) hiru osagai horiek (euskara, euskaldunak eta Euskal Herria) izan dute.
|
|
|
Azken finean Euskal Herria, munduko beste hainbat toki bezala, bai itsasoz zein lurrez, auzoko zein urruneko herrialdeekin harremanetan egon izan da, eta euskal historia ezin uler daiteke lotura horiek aipatu gabe. Nolanahi ere, abiapuntua (ez helmuga) hiru osagai
|
horiek
(euskara, euskaldunak eta Euskal Herria) izan dute.
|
|
|
Euskal historia ikertzeko eta idazteko abiapuntu posible bat adierazten dute, baina ikasgelan marko teoriko abstraktuak barik egitarau konkretuak behar dira. Hortaz historialariei dagokie euskal historia aztertzea eta idaztea, eta ondoren, irakasleek, lan
|
horietatik
abiatuz, ikasgelarako egokitu eta moldaturiko programa eman dute.
|
|
|
Eta ezagun zait, bai, jada nahiko garaiz kanpokoa dela behinolako historiografia nazional ofizialen gisako eredu bat finkatu nahi izatea, noiz eta espainiar edo frantses historiografiek (mundu osokoek bezalaxe) euren kanon zaharrak kritikatzen dituztenean. Baina hala ere, kanon
|
horiek
, hainbat arlotan, ez diote baliagarri izateari uzten, bereziki kontuan izanik autokritikak badaude lehenago kanonak egon direlako dela, eta halaber kanon horiek egungo historialariei ere konbentzio erabilgarriak eskaintzen dizkietenean (adibidez epealdi historikoak mugatzeko orduan: Frantziako. II. Inperioa?,. III. Errepublika?, Espainiako. Independentzia gerra?,. Seiurteko Demokratikoa?,. Errestaurazioa?...).
|
|
|
Eta ezagun zait, bai, jada nahiko garaiz kanpokoa dela behinolako historiografia nazional ofizialen gisako eredu bat finkatu nahi izatea, noiz eta espainiar edo frantses historiografiek (mundu osokoek bezalaxe) euren kanon zaharrak kritikatzen dituztenean. Baina hala ere, kanon horiek, hainbat arlotan, ez diote baliagarri izateari uzten, bereziki kontuan izanik autokritikak badaude lehenago kanonak egon direlako dela, eta halaber kanon
|
horiek
egungo historialariei ere konbentzio erabilgarriak eskaintzen dizkietenean (adibidez epealdi historikoak mugatzeko orduan: Frantziako. II. Inperioa?,. III. Errepublika?, Espainiako. Independentzia gerra?,. Seiurteko Demokratikoa?,. Errestaurazioa?...).
|