|
2005
|
|
|
Buruzagi gorenek, haien artean Natalia Serbiako erreginak, eta, dudarik gabe, Donibane Lohizunen zeuden udatiarrek ez dakite zer den euskalduna,
|
ezin
sinetsia baita haren nortasuna. Erakusten du Dibarrartek zein kartsuki segitzen dituzten dantzariak eta pilotariak eta haien txalo eta oihu beroak.
|
|
|
Nehork
|
ezin
hautsi du hunen lokharria.
|
|
|
Lehenik ironia, ttipitzailea enplegatuz, Izkribaño (1891), edo mendratzailea erdi-jakintsun (1894), gero trufaz beterikako gupidarekin diolarik Gaizoak (1891), edo behar den ñabarduraz baliatuz Gaixoa (1894), eta azkenik, azken neurtitzean, azken eztenkada arranoaren eta pikaren metafora azalduz,
|
ezin
sinetsizko gertakaria-arranoa pikaren umea-jakinik, bertzalde, pika dela hegaztinetan burugabea, ergela, kalakaria. Bertso hau, zinez, bertsolari batena da, dena ironia, dena zizta eta zirikada, emeki-emeki eramaiten gaituena azken neurtitzeraino, dena gatz eta piper.
|
|
|
Foruen inguruko kultura politikoa aberatsa eta indartsua da. Baina euskal historia
|
ezin da
horretara mugatu, historia nazionala denboraren igarobidean aldi bat baino ez delako.Tokian tokiko historia zehatzak, komunitate jakin batzuena indarberritu da. Enpresaren historiak, historia ekonomikoaren arloan, hutsune nagusia da.
|
|
|
Esaldi honetan azpimarratu behar da berriztatu nahi zuela euskal histo riografía. Berriztapena lortzeko, oinarrizko abiapuntua sorburu historikoak kritika zorrotzez aztertu behar ziren eta iturrien irakurketa berriak eginaz, historia berriztatua sortuko zen, dokumentuek berez ez dutelako hitzik egi ten, baina, bestalde, historiarik
|
ezin
daiteke buru erudizio enpiriko gabe. Horregatik ez da mugatzen agirien positibismora edo sorburuen kritikaren teknikara.
|
|
|
23Azken urteotan aniztasunezko ikuspegia garatu da honezkero historiala rion artean. Horregatik historia nazionalaren ikuspegira
|
ezin
daiteke makurtu edo soildu, ezin dugu guztia ekintza guztiak euskal abertzale versus beste abertzale ikuspegira lerrotu edo eskema dikotomikoan Espainiako historiaren ispiluan arakatu. Herri baten fenomenología aberatsa dugu eta nire ustez ez da sinplifikatu edo ahuldu behar gizarte aberatsaren historia, dinamika interpre tatzaile eta diskursibo bakarrera.
|
|
|
23Azken urteotan aniztasunezko ikuspegia garatu da honezkero historiala rion artean. Horregatik historia nazionalaren ikuspegira ezin daiteke makurtu edo soildu,
|
ezin dugu
guztia ekintza guztiak euskal abertzale versus beste abertzale ikuspegira lerrotu edo eskema dikotomikoan Espainiako historiaren ispiluan arakatu. Herri baten fenomenología aberatsa dugu eta nire ustez ez da sinplifikatu edo ahuldu behar gizarte aberatsaren historia, dinamika interpre tatzaile eta diskursibo bakarrera.
|
|
|
Beraz, teoria jakin baten aplikazio aurkitu beharrean, oraingoan, unean uneko gertakizunen azter ketaren ondoren geure teoria sortu behar, jakina, hizkuntza ulergarrian, ikerke ta historikoak parekatu ahal izateko eta ondorioak atera., historia isolaturik ez dagoelako. Mundua bera dugu partikulartasun nagusia eta horrexegatik
|
ezin dugu
partikulartasun biltegia eginez historia burutu dugunik pentsatu. Zerbait gehiago behar da eta euskal historia egiten dugunean saiatzen gara, hein berean historia unibertsala egiten, geure unibertsala delako, unibertsoaren zatia baino ez garelako, eta ez da gutxi.
|
|
|
Euskal historiaren parte dira ere bai gure lurraldetik at beren bizimodua ateratzen saiatu zirenak eta direnak, mun duko edozein txokotan. Euskal Herriko historia
|
ezin dugu
mugatu Pirinio inguruko lurraldeetara, Aturri eta Ebroren arteko lurraldera soilik. Hara bada, Euskal Herriko historia lantzea beti izan da gai zaila eta azken hiru mendee tan definitzen eta zehazten joan doa.
|
|
|
|
Ezin
, beraz, gureherriandesberdin izan; zerdelaetagureanbesteetanez bezalakogertakariak?
|
|
|
Dialektoen artean eregertatzen diraaldaketak etaeraginak.Ezda soilikdialektoa versusestandarra hartu-emandiglosikoa gertatzen. ...dialektoak edota regiolektoak daude: alemanierazmintzodirensuitzarrenarteannabarmenada hau (Christen 1998: 55); bestalde, flandrieran Brabante aldekohizkerak dira prestigioaren jamugaegun, beradaregiolektohobetsia.Zeinahieredenberen abstrakzio mailagora, eskualdeko hizkeraedo«regiolekto> > izendatzenditu gunhoriekizatez badira.Euskara batuedoestandarra gauzatzen aridenune honetan
|
ezin
garrantzizkoagoada hizkeren arteko iraganbide lauso baina egiazkohonetaz jabetzea.
|
|
|
...nitzenganbadagoEuskalHerribatubatenizpiritua; euskal kulturaidatziaere, zailtasunak zailtasun, aitzinatuzdoaemaro-emaro; azenontzeko, eguneroko tasunamundu guztian zeharhomogeneoagoabilakatuaz doaetaikus-entzutezkohedabideekere lehenezzutengarrantziaduteorain.1968tikaitzinera euskara batua deitzen dugun tresna hori ere badugu euskaldunok, etaezin ahantzi daordura artean euskaldun anitz elkarri
|
ezin
ulertuz zebiltzanetan erdaraz mintzo zirelaezinbestean; honetan, dirudienez, gauzakpixkatxo bat aldatuetabideratu dira.
|
|
|
Euskara erabat normalizaturik ez egoteak posible egiten du irakaskuntzaren esparru guztietan eta baita testugileen artean ere mota hauetako guztietako hiztunak egotea. Honelako euskaldunek etengabeko hobekuntza behar dute baina dituzten hutsune asko eta asko
|
ezin
har daitezke euskara tekniko-zientifiko aren ajetzat, artikulu zientifiko bat ingelesez idazten duen beste hizkuntza bateko hiztunak egiten dituen akatsak ingeles zientifikoaren hutsunetzat hartzen ez diren bezala. Lan honetan aztertu nahi ditugunak dira hizkuntz ahal men oneko hiztunek dituzten joera hedatuak, benetan hizkuntza bide batetik aldarazten dutenak.
|
|
|
giek eta arau-emaileek
|
ezin dute
hizkuntzaren iraupena ziurtatu, erabiltzailerik ez badago.
|
|
|
Edonola, zientzialariei
|
ezin
eska dakieke beren esparruko gaiez ikertzeaz eta euskararako bide berriak urratzeaz gain, hizkuntzalaritzaren esparru des berdinetan gertatzen diren aurrerapenen berri izan dezaten, haien jardueran kontuan hartu ahal izateko. Ezinbestekoa da hizkuntzalarien eta zientzialarien
|
|
|
Zer edo zer nabarmentzekotan, merezimendu guztietan, horixe nabarmenduko nuke, hots, irakasle onaren apaltasuna, ingurukoak erakartzeko eta zaletzeko gaitasuna. Badakit
|
ezin
objektiboa izan naitekeena asko baita ikasi diodana, UEUren saioetan irakasle nuenean, AHO taldean lankide eta beti ere adiskide dudanean.
|
|
|
Edozelanere, XX.mendearenlehenerdiosoangehieneniritziaelebitasunarenaurkakoa zen.Iritzi horren aldekoen ustez, elebitasunak kalteak ekartzen zizkion ezagutza-sistemaorokorraren garapenari, haurrak, antza,
|
ezin baitituzte
hizkuntzabiakbereizietaegitendituztennahasketak etaburutzen duten kode-bateraketaguztizkaltegarriak baitira.
|
|
|
Italiako dialektoak maiz aztertuko zituen eta egindako zirriborroez gain (gordetzen ez direnak, noski), bizpahiru behin-behineko sailkapen, kronologikoki aldi desberdinetan eginak, geratzen zaizkigu. Tamalez datarik gabekoak dira eta noizkoak diren
|
ezin dugu
jakin.
|
|
|
460.era arte)
|
ezin ditut
hemen zerrendatu. Interesatuak Katalogora jo beza, eta hortik mikrofilmetara.
|
|
|
Azpimarratzekoa da kontzesioa
|
ezin
adieraz daitekeela lokailuen bidez.
|
|
|
Puntuarenbidezislatzen ohidirenezaugarriek, aldiz, komaren esangurez gain, argudioa etakausaere iradokidezakete eragarbian.Lanhonetan, gainera, hainaztertua ezdenpro sodia-ezaugarrienhirugarren multzo bataztertu dugu: aipaturikolehenengo multzoakbainoisiluneluzeagoaetabigarrenmultzoakbainogoragoko doi nua (bipuntuak oro har). Ezaugarri hauek osoesangura-harremanzehatzak adierazten dituzte: oro harargudio/ ondorioztapenetakausa/ ondorio arda tzekoak; gainera, ezaugarrimultzo honeklokailuekin etajuntagailuekin ema tendituen pilaketa berezien berriemandugu: lokailuak bezala,
|
ezin
jardai tezke juntagailuenaurrean, etaagerdaitezke, ordea, esanguraegokiko lokai luekinhatera.
|
|
|
' Beti ere aska
|
ezin
genezakeen jatorrizko lexikoko eraketa arkaikoak ere badirela gogoan
|
|
|
Hiriart-Urrutiren prosa erretorikoa, alde batetik, hitzen, adierazpideen eta figuren-hots, prozedura estilistikoen-hautuan agertzen da; erritmoan, bestetik, erritmoak ere pertsuaditzen laguntzen baitu. Hortaz, haren mintzai raz jardutean
|
ezin da
hau erretorikatik, hots, argumentazio eta figuretatik bereizi. Erretorikaren legeek manatzen dute kazetariaren hizkuntz-baliabide en hautuan.
|
|
|
Arkaismo edo neologismorik ez zuen nahi: hots, nehor
|
ezin
hurbilduzko hitz nonbeitko noizpeitko zahar kozkor edo berri kakola bihurri haietarik (E 562). Ez, beraz, aranatarren hitz berririk, salbu beribil, kazetan itsutuki eta jakintsuen irriak iretsiz bultzatu zuena 1909tik aitzina.
|
|
|
Ondoren, lau sailetan banatuko ditugu kazetariak bere mintzaldi erreto rikoan erabili ohi dituen hizkuntz-fenomeno eta prozedura estilistiko nagu siak. Leku eskasez, adibide guti baizik
|
ezin
ezar. Horietako batzuetan letra beltzez azpimarratuko ditugu figurak, hobeki ulertzeko asmoz.
|
|
|
Makhila khen? artikuluan maki la debekatu dutela eta-zolan burdina duelako estakuruan-kazetariari irria dario euskaldunen makilazaletasunaz mintzatzean, baina hondarrean barrega rri uzten du debekua: Zer debru nahuzue egin, jaun jujeak, eskualduna eta makila elgarretarik
|
ezin
bereziak balinbadire, kasik... senar-emazteak bezala? (...).
|
|
|
3.2
|
Ezin
onetsiz bere burua euskaldun eta euskaldun irakurleentzat egina zen kazeta batek, berri-igortzaile euskaldunik guti zela edo frantsesez igor tzen zituztela-eta, euskal herrietako berriak frantsesez ematea-eta urruneko albisteak, aldiz, euskaraz-, Hiriart-Urrutik erabaki zuen euskaldunei beren arteko berri eta gorabeherak euskaraz eman behar zitzaizkiela (E 237, 1891, Mintza gaiten eskuaraz, ... Ariaren bortxaz, berriketari sare bat osatu eta Eskual Herria izeneko saila eraiki zuen, Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoa azpisailetan banatua, eta horietako bakoitzean herriz herrika.
|
|
2019
|
|
|
Nolanahi den, P. Lafitteren lana bereziki goraipatzen zuen Nafarroako medikuak: " Jarraik ola aitzina ere; emen
|
ezin dugu
alakorik; tinkiegi atxikitzetik eskuara ta politika kalte bertzerik ez dugu bildu emen; ezginake gaizki oraico politica aldecoak eskualzale balire" (Andiazabal & al. 2005: 218). 377 A. Irigarayk, horrela, Pirinio Behereetan argitaratzen ziren Herria, Eusko-Jakintza edota Ikuska jarraitzen zituen, baita lankideek (adibidez, J. Elissalde euskaltzainak) bertan esaten zituztenak ere eta zeintzuk ziren euskaraz idazten
|
|
|
F. Krutwigen arabera, erbesteratuak
|
ezin
ordeztu zitezkeenez, ohiko hamabi akademikoak hemezortzi izatera igaro behar zuten. Kide berriek Frantziakoak izan behar zuten, linguistikan Espainiakoak baino jantziagoak zirelakoan.
|
|
|
A. Irigarayren bidez helbidea lortuta, F. Krutwigek 1949ko uztailaren 28an P. Lafitteri idatzi zion Uztaritzera. Seminario txikiko irakaslea euskaltzain izatea nahi zuten, G. Lacomberen aulkia betetzeko; baina A. Irigarayri adierazi zionez, P. Lafittek
|
ezin zuen
batzarretara joan. Horregatik, F. Krutwigek beste bost hautagairen izenak eskatu zizkion.
|
|
|
Euskaltzain bat, euskararen eskubideen alde aurpegia athera duelako eta egizkoak ta jakinak diren erru ta obenak salatu dituelako, nork eta bertze euskaltzain batek era horretara joko du ba (zion)? Krutwigren [sic] gehiegikeri bat [z] u ontzat ez hartuarren, hain errukigabeko idazti hori berak
|
ezin
omen du onetsi. Zer erranen lukete (zion) kanpoaldean dabiltzen euskaldunek, paper hori beren eskuetan ero847 ABA-EUS:
|
|
|
Euskaltzaindiaren gaztelania-euskara corpusak ere partez erabili zituen. Jesuitek argitaratu zuten Diccionario castellano-vasco (1965) handia, L. Michelenak ezarritako Akademiaren lexikografia normatiboaren baldintzak ase
|
ezin
arren, 1987 arte lau edizio izan zituena (La Gaceta del Norte 1958-10-18; Múgica Berrondo 1987: 5 -14; Sarasola 2006:
|
|
|
Uztailera arte Europan zabaldu ez zen Euzko-Gogoaren 1952ko lehen zenbakian, F. Krutwigen" Nibbana" poema hinduista argitaratu zen, baina baita A. M. Labayenen" Euskera’ren batasuna" artikulua ere, ezizenpean, berriz ere gipuzkera osotuaren tradizioan eta euskaltzain gaztearekiko oposizio erabatekoan (Labayen 1952; cf. Iztueta & Diaz 2007: 303). 741 Hain zuzen, A. M. Labayen jeltzaleak
|
ezin zuen
ulertu nola izan zitekeen L. Villasante bezalako buruargi bat haren gogaide. Gutunez zuzendu zitzaion frantziskotarrari, horrek Cantabria Franciscanan idatzitako artikulua zela-eta:
|
|
|
Rueda 2016). 773 EGLZ-DCEko buru nominalak Biarritzen emandako hitzaldian euskararen egoera patetismo handiarekin azaldu zuen. Inoiz ez bezalako literatura garapenak
|
ezin zuen
hizkuntzaren odoluste demografikoa saihestu:
|
|
|
Batasunaz itz egin diozu Euskalzandiari zure sarreran.
|
Ezin
obeki. Euskalzandiak ezpadu zerbait egiten arazo ortan; zeñek lezakean?
|
|
|
Bizkai-Gipuzkoetako industrializazio berritua erakartzen ari zen immigrazioak ageriago uzten zuen euskararen ahultasun demolinguistiko erlatiboa. Hala ere, diktadura frankistan
|
ezin zen
gizarte erabileran zuzenean eragin, tokiko zenbait agintari politiko arazoaz arduratuta agertu arren. Gerra zibilaren ondorioz, oinarrizko hezkuntzaren eskumena Gobernu zentralak guztiz bereganatu eta
|
|
|
Hain zuzen, SFVJUren araudia onartu eta ia sei hilabetera, 1953ko azaroaren 5ean, M. Sagardía diputatua buru zuen Educación, Deportes y Turismo sailak adabaki hutsa zirudien irizpena prestatu zuen.
|
Ezin
omen ziren zuzendaria hautatzeko araudiak eskatzen zituen oposizioak antolatu, prozesu osoak hastear zegoen 1953 -1954ko ikasturtea baldintzatuko lukeelako. Konponbide gisa, José M.ª Urrutia elizgizona behin-behineko zuzendari izendatzea proposatu zuten, probintzia funtzionario mailarik gabe.961 L. Michelenaz ezin esan zitekeena nabarmendu zuen irizpenak, Buen Pastor katedraleko kanonigoaz:
|
|
|
Ezin omen ziren zuzendaria hautatzeko araudiak eskatzen zituen oposizioak antolatu, prozesu osoak hastear zegoen 1953 -1954ko ikasturtea baldintzatuko lukeelako. Konponbide gisa, José M.ª Urrutia elizgizona behin-behineko zuzendari izendatzea proposatu zuten, probintzia funtzionario mailarik gabe.961 L. Michelenaz
|
ezin
esan zitekeena nabarmendu zuen irizpenak, Buen Pastor katedraleko kanonigoaz: " sus antecedentes políticos son de absoluta limpieza y no le inhabilitan para el ejercicio de una función que, por sus características especiales, es materia de recelos" (GPD 1954:
|
|
|
Aldi berean, XX. mendeko errealitate agonikoa eta abertzaletasunak egoera horri emandako erantzun utopiko-purista baztertzen ziren. Dena dela,
|
ezin da
ahaztu F. Krutwig filologian autodidakta zela, eta azken mendeetako literaturaren bazterketak ezjakintasunetik asko zuela.
|
|
|
frantsesa, ingelesa eta alemana aipatzen zituen ia beti. Euskara, genetikoki hizkuntza bakartua izanda,
|
ezin
zitekeen inolaz ere" dialekto erromaniko" batekin nahastu, eta, beraz, arriskurik gabe gerturatu zitekeen mendebaldeko hizkuntzen lexikora. Hala ere, literatura tradizioari eutsi nahi izan zion beti, berak klasikotzat jotzen zuen literaturan oinarrituz.
|
|
|
520 José M.ª Arellano (1885-1963) filofalangistarengandik
|
ezin zen
Akademiarekiko hurbiltasun handirik espero. Errepublikan uko egin zion Huelvako gobernadore zibil karguari eta Falange-ko buruzagien defentsaz arduratu zen auzitegietan.
|
|
|
Ikusi dugunez, L. Dassanceren sarrera ekitaldia ospatzea zen asmoa: "
|
Ezin
baña, batzarra egiteko bear dan baimena lortu eztalako" (Euskaltzaindia 1982: 12). 522 Berriz ere, hutsegiteen artean A. Irigaray eta J. Urquijo Donostiako euskaltzainena nabarmendu behar da, lehenengoak, publikoan agertzeari zion beldurragatik, eta bigarrenak, gaixotasun larriagatik.523
|
|
|
Arazo horien ondorioz, 1954ko udan SFVJU itopuntuan zegoen, 1953ko araudiak ezarritakoa
|
ezin
beteta. Patronatua nominala zen; Valladolideko Unibertsitateak ez zuen inolako lotura praktikorik erakundearekin.
|
|
|
Patronatua nominala zen; Valladolideko Unibertsitateak ez zuen inolako lotura praktikorik erakundearekin. J. M. Urrutia zuzendariak ere
|
ezin zuen
aurreikusitako ikerketa lanik burutu, hain zuzen, L. Michelenaren ohi ez bezalako gaitasunendako" ad hoc" diseinatutako postua zelako. Esan bezala, 1953-1954 ikasturtean, 137 lagunek eman zuten izena euskara ikasteko eskoletan, Círculo Cultural Guipuzcoano-ren eskolekiko eta" Escuela Municipal de Lengua y Declamación Vasca" rekiko nolabaiteko konkurrentzian.
|
|
|
Ez beza iñork pentsa gaurko zenbaiten asmoak erabat baztertzekoak direla derizkiodanik, batez ere —errepide ortan bide ta bidexka askok baitute asiera— Aita Villasante-Kortabitarte’k azaltzen dituen eran. Autore zaarrenganako joera, joera utsa,
|
ezin
-egokiagoa da gaurkoz, ene ustez. Ba-dirudi, ordea, euskaldunak izatez oso-zale edo integrista gerala, edo oituraz ala biurtu.
|
|
|
148). N. Ormaechea, gainera, izaera zaileko gizona zen, mistikoa eta zakarra aldi berean, bere ego erraldoiari
|
ezin
eutsita, arerio politikoekin ez ezik, abertzaleekin ere istiluak izateko joera zuena.548 Akademia berria publikoki auzitan jartzeaz gain, S. Altuberen irizpide linguistikoak behin eta berriz eraso zituen, adibidez (Iztueta & Iztueta 2006: 203).
|
|
|
" Euskeraren batasuna aitzeki artuaz sasi-izkera mordollo, itsusi ta antzu bat kaska-ezurretik erdira digu. Eta ori
|
ezin
genezake iñolaz ontzat eman, ez aintzakotzat artu" (Labayen 1951b: 9 -10).
|
|
|
Eta euskera biziko baldin ba’da —ta gure aurrekoena ez-baña geure izaera benetan azalduko baldin ba’dugu—, gure errietako biziera naasia euskeraz jarri bear nai-ta-ez: gaurko eziñegona, bizi-bearra ta
|
ezin
-bizia, aundinaia, diru-gosea, maitasun-gorrotoak, gaurko gizonen ametsak, zuur edo zoro; ezerezaren gau beltzean —iltzeko sortua—, nondik datorren ta zertarako den ez dakienak daraman uskeriazko ibillera galdua ta bera baño goragoko zerbaiten alde gizona bere buruari uko egitera beartzen duen indar ezkutua (Michelena 1951: 20). 603
|
|
|
Egia esatean, aitaturiko araudizko sail bi oŕetatik lenengoak bere arloari azkar eta ederto ekin dautso.
|
Ezin
esan lei, benetan, beste oŕenbeste bigaŕen sailari buruz.
|
|
|
1954ko hogei euskaltzainetatik, seik presentzia nominala besterik ez zuten. Lauk
|
ezin zuten
parte hartu bizitza akademikoan, erbesteratuta (S. Altube, D. de Inza, F. Krutwig) edota fisikoki ezinduta (P.
|
|
|
409 Zoritxarrez, akta horren kopia mekanografiatua soilik euskaraz dago, eta
|
ezin dugu
gaztelaniazko bertsiorik erabili terminologia zehazteko, esaterako, H. Gavelen izendapenean (ABA-EUS: Euskaltzaindiaren aktaren kopia mekanografiatu ofiziala, 1949-09-30).
|
|
|
Era berean erabaki zuten, alde batetik, diru laguntza gehiago eskatzea eta, bitartean, batzar saririk ez ordaintzea. Akademiaren diruzaintzak
|
ezin zion
aurre egin hemezortzi kideren dieta eta bidaiei, lehenago diru iturri gehiago ziurtatu gabe.410 Bestetik, R. M. Azkue eta N. Oleagak osatzen zuten lexikografia batzordea geldiaraztea erabaki zuten.
|
|
|
Mundu Gerra bukatuta, zauriak osatu samar, ia guztiek hartu zuten parte EIL-SIEBek 1948ko irailean Biarritzen antolatutako biltzar internazionalean edota Herria astekari filogaullistan. Hain zuzen, Uztaritzeko seminarioko irakasleari baino
|
ezin zaio
zor dosierreko urgazlegaien zerrenda. Hala uste zuen P. Charrittonek, adibidez.
|
|
|
Politikoki oso baldintzatuta zegoen unibertsitatean aurrera egiteko biderik
|
ezin
aurkituta; alde batetik, W. Starkie-k zuzentzen zuen British Institute-rako itzulpenak egin eta, bestetik, erudizio handiko produkzioan jardun zuen Antzinaroko historian nahiz linguistikan:
|
|
|
Oso haserre idatzi zion J. Urquijori 1947ko neguan, erantzuteko eskubidea gauzatuko zuela adierazteko.308 Ez zen horrelakorik gertatu, ordea, eta 1948ko udaberriko hurrengo gutunean eskerrak eman zizkion Akademiako izendapenagatik.309 J. Caro harrituta zegoen Euskaltzaindiaren jakinarazpenak zituen neologismo ulergaitzengatik. Euskal Herritik kanpo jaiotakoa zenez, urgazle baino
|
ezin zela
izan ulertu zuen. Gutun berean adierazi zion J. M. Barandiaran eta R.
|
|
|
Akademiak
|
ezin zuen
agerkaririk argitaratu, baina batzarraren berri erbesteko kultura aldizkarietan agertu zen, bereziki P. Lafitteren ahaleginari esker: Herria, Gernika, Eusko-Jakintza, Ikuska edota Boletín del Instituto Americano de Estudios Vascos (Lafitte 1950b).
|
|
|
Euskaltzainburuak ez zuen politikarik aipatu, bere bilduma etnografikoa baino ez. Bidean ikusitako milizianoak zer ziren ere ez omen zekien, eta lehendakariarekin izandako bileran ezeroso egon zen, umea zenetik ezagutzen zuen J. A. Aguirre gazteari zein tratamendu eman
|
ezin
asmatu zebilelako (Ibarzabal 2001: 31 -32). 67
|
|
|
Menéndez Pidal RAEren buru ohia erbesteratuta zegoen. F. Rodríguez Marín liburuzain eta J. Casares idazkari ohiak Madril errepublikanoan zeuden artean eta
|
ezin zituzten
kargu horiek bete. Gainerako prentsak ez bezala, Bilboko egunkariak jaso zuen J. Urquijo euskaltzain sortzailea RAEko idazkari (akademia bateko bigarren postu garrantzitsuena) izendatu zutela (La Gaceta del Norte 1938-01-07).
|
|
|
Horrek XIX. mendetik RAEk hezkuntzarako prestatzen zituen maila ezberdineko gramatikei eragiten zien, korporazioarentzat diru iturri ere bazirenak. Epítome de gramática españolaren azken edizioa Academia Española errepublikanoak argitaratu zuen 1931n, baina akademiko eskuindarrek
|
ezin zuten
hori besterik gabe berrerabili, eta 1929ko edizioa hartu zuten oinarritzat (Gómez Asencio 2011). Era berean, A. Palacio Valdés akademikoaren heriotzaren berri eman zuten.105
|
|
|
|
Ezin dira
aipatu gabe utzi Eusko Ikaskuntzari (Euskaltzaindiaren" ama" ri, beraz) eskaini zaizkion ikerlan aitzindariak. Hala ere, Autonomia Estatutuaren gaiari garrantzi gehiago eman zioten, eta halabeharrez Espainiako Bigarren Errepublikarekin amaitzen zen kontaketa (Estornés Zubizarreta 1983; 1990).
|
|
|
L. Eleizalde jeltzalea BPDko" Eŕi-Irakaskuntza-Batzorde"(" Junta de Instrucción Pública") berriaren ikuskaria zen. A. Campión eta J. Urquijo errentadunek, ordea,
|
ezin zuten
euskaraz normaltasunez egin, nahiz eta historia-filologietan adituak izan. J. Urquijok, hain zuzen, Oñatiko biltzarraren hizkuntza saileko hitzaldi nagusia eman zuen:
|
|
|
Diputazioen laguntzarekin, euskaltzainei dietak ordaindu behar zitzaizkien batzarretara joan ahal izateko. Batzarrak botoz onartu gabe, Akademiak
|
ezin zuen
lanik agindu edota bere izenean idazlanak argitaratu.
|
|
|
A. Irigarayk kargua onartu ondoren, 1942an Donostian egindako batzarretara etorri zen Iruñetik, baina gero utzi egin zion, seguru asko Mundu Gerraren amaierak sortutako ezinegonagatik. 1944ko urrian, Donostiako Ategorrietan bizi zela, idazkariari adierazi zion
|
ezin zuela
batzarretara joan mediku lanagatik.261 1945-1947 artean batzar banatara agertu ondoren, 1948tik aurrera baino ez zen hasi sarriago agertzen. I. M. Echaide GPDko ingeniari integrista, ordea, susmopean egoteko arrisku gutxiagorekin, bi aldiz gehiago (22) agertu zen tarte horretan.262
|
|
|
Salbuespen gisa, probintzia jauregiko JCVren aretoan bildu ziren 1942ko otsailean, eta J. M. Seminarioren 1949ko sarrera ekitaldia ere bertan izan zen. Donostian
|
ezin ziren
EI-SEV desagertuaren probintzia jauregiko egoitzan batzartu, gerraurrean bezala. Ondorioz, GPDra jo zuten laguntza bila.
|
|
|
– Frantziako herritarrak zirelako, hamar urgazle
|
ezin ziren
aukeratu, haien ideologia gorabehera: J. Moulier, A. Constantin, J. Larrasquet, J.
|
|
|
Hain zuzen, gerraondoan izendatuko euskaltzain guztien zilegitasuna zalantzan jartzen zuten. Akademiak
|
ezin zuen
frankismopean bere zeregina bete, hizkun426 SAF-AA: EBBaren gutun izengabea C. Jemeini, 1949-10-19, PNV_ NAC_ EBB, K.00306, C.8 tzaz kanpoko baldintzek mugatu egiten zutelako nahitaez behar zuen libertatea.
|
|
|
433 SAF-AA: J. Ajuriaguerraren gutuna D. Ciaurrizi, 1949-10-16, PNV_ NAC_ EBB, K.00300, C.09 J. Ajuriaguerra bera 1949ko otsailean Baionan bildu zenean T. Monzon, M. de la Sota eta J. M. Barandiaranekin, EIL-SIEB eta bereziki Eusko-Jakintza indartu beharra aipatu zuen, barnealdean
|
ezin zelako
ezer egin euskararen alde (Barandiaran 2009: 745 -746).
|
|
|
434 SAF-AA: J. Ajuriaguerraren gutuna D. Ciaurrizi, 1949-10-16, PNV_ NAC_ EBB, K.00300, C.09 nabari da, F. Krutwigek sumatu bezala, EAJ-PNVk Euskaltzaindia ez zuela aintzat hartzen,
|
ezin zuelako
bertan eragin, erbesteko EIL-SIEBen egiten zuen bezala. EAJ-PNVren ikuspegitik, N. Ormaechearen Euskaldunak edota Urte guziko meza-bezperak argitaratzea, NBEren Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala euskaratzea, edo are Gasteizko elizbarrutiaren kristau ikasbidea euskaraz agertzea ere, askoz garrantzitsuagoa zen, barnealdeko Akademiak har zezakeen edozein erabaki baino.435
|
|
|
R. Lafon
|
ezin zen
etorri, Bordeleko Unibertsitatean eskolak ematen zituelako.437 P. Lafitteren sarrera barne ekitaldia izan zen, J. M. Seminarioren sarrera publikoa ez bezala. Hitzaldia bere aurreko euskaltzainaz egin zuen, G. Lacomberen bizitzaz eta lanaz, Herrian argitaratu zena 1949ko abenduan hiru zatitan, baita separata gisa ere.
|
|
|
Idatzagindu onek, nere pamiliyaren eskubideen kontra lukeanagaitik enuke, laguntasun bila, Euskaltzaindiarengana jotzerik; baiña euskaldun eta euskaltzain naizelako ematen didan atsekabea,
|
ezin
ixildu nezake.
|
|
|
– Lehendabizi estatutuen berritzea aipatzen zen. Argi zegoen gerraondoko Akademiak
|
ezin zituela
bete 1920ko araudiak ezartzen zituen baldintzak. Besteak beste, berriz arautu behar zen diru eta giza baliabidez urrituta zegoen Akademiaren batzarrak eta kargu aldaketak nola egin.
|
|
|
Idazkariak I. M. Echaide eta B. Echegarayren ezin etorria adierazi zuen. Euskaltzainburuordea Madrilen zegoen, gaixotasunagatik, eta horregatik ez zen agertzen batzarretara.817 L. Dassancerengandik maiatzean jasotako ezin etorria ere bidali zion idazkariari.818 B. Echegarayk ekainaren 22an idatzi zion Madrildik idazkariari, azkenaldian gaixorik egon ondoren, lanez gainezka zegoela Auzitegi Goreneko idazkaritzan, eta
|
ezin zuela
Akademiaren batzarrean parte hartu. Euskaltzain berriak izendatzeko, J. Moulier eta L. Michelenaren aldeko botoa delegatu nahi zuen.
|
|
|
Frankismoaren aurka egin eta nazioartean salatzea eginkizun nagusitzat zuen EAJ-PNVrentzat istilu hura
|
ezin zen
oharkabean igaro. EBBren artxiboan F. Krutwigen jatorrizko testua eta gaztelaniazko itzulpena gordetzen dira.
|
|
|
René Lafon (1899-1974) Mérignac-en (Gironda) jaio zen. Euskal jatorririk ez zuenez, 1920ko estatutuen arabera
|
ezin
zitekeen euskaltzain izan.452 Lizeoko filosofia irakasle izan zen, baina A. Meillet eta F. Saussureren lanak irakurri zituenetik, linguistikara jo zuen. 1920ko hamarkadan Parisko hizkuntzalariek euskararen eta Kaukasoko hizkuntzen arteko lotura ikertzera bideratu zuten, N. I. Marr-en teoria jafetikoa aztertzeko.
|
|
|
Bi unibertsitateok Donibane Garazin (Pirinio Behereak) ezarritako" Centre d’Etudes Basques" delakoaren zuzendaritza eman zioten, baina Mundu Gerraren ondorioz ez zen operatiboa izan. Izan ere, Vichyko Frantziaren menpe geratu zen Tolosatik
|
ezin zuen
alde egin H. Gavelek (Gure Herria 1937b; Apraiz Buesa 1938; Boussagol 1960). 460
|
|
|
J. Ibáñez Martínen ministerioak zenbait idazlani bidea zabaldu zien, gaiak politikoki kaltegabekotzat jo eta gaztelaniaren nagusitasuna ezbaian jartzen ez zen heinean. Esaterako, gaztelaniazko idazlanak euskarara
|
ezin ziren
itzuli, erdararen ezinbestekotasuna zalantzan jartzea litzatekeelako. Mundu Gerra bukatu ondoren, informazio eta zentsuraren eskumena Vicesecretaría de Educación Popular falangistatik Hezkuntza Nazionaleko ministerioko katolikoengana igaro zen.
|
|
|
Adierazpen Unibertsala euskaraz ematea lortzen zuten bitartean, Bizkaiko gobernadore zibilak hilarrietako euskal izenak ezabatzea agintzen zuen (Alderdi 1949 -12). Euskaltzaindiak
|
ezin zion
ez ikusiarena egin, gutxieneko zilegitasuna gorde nahi bazuen abertzaleen aurrean.
|
|
|
Halaber, L. Dassanceren idazki bat irakurri zuten J. Saint-Pierreren sarrera ekitaldiaz. Eskualzaleen Biltzarreko buruak aurretik jakinarazi zuen
|
ezin zuela
Donostiako batzarrera joan eta J. Saint-Pierre itzuli berria zela Paristik. F. Krutwigi gutunez adierazi zionez, bere asmoa apezpikuarekin Baionako sarrera ekitaldiaren antolaketa adostea zen.628 Bi urte igarota, 1949ko irailean izendatutako bost euskaltzain berrien artean, J. Saint-Pierre zen sarrera hitzaldirik irakurri ez zuen bakarra.
|
|
|
L. Dassanceren idazkiari dagokionez, larriagoa zen aditzera ematen zuen egoera. Egun bat lehenago, irailaren 27an, idatzi zuen adierazteko Pirinio Behereetako euskaltzainak
|
ezin zirela
Donostiako batzarrera joan. Okerrago zena, irailaren 27 horretan Baionako Musée Basque-n J. Saint-Pierreren sarrera ekitaldia egitekoak ziren, baina bertan behera utzi behar izan zuten azken unean, Akademiaren zuzendaritzak horren berririk ez zuelako.
|
|
|
1950eko udan kalean azken aldiz ikusi zuen J. Artecheren arabera, kosta egiten zen adinak eragindako hizketa totela ulertzea. Antza denez,
|
ezin zuen
irentsi M. Menéndez Pelayoren Historia de los Heterodoxos españoles (1880-1881) delakoaren edizio berrietan (azkena 1946 -48koa, CSICen eskutik) bere ekarpen historiografikoaz ezertxo ere ez esatea (ABC 1950-09-27; La Voz de España 1950-10-29; cf López Antón 1996). 543
|
|
|
M. Azkuek sinatzeko. Gainera, bi batzar horietan I. M. Echaide buruordea egon ez zenez,
|
ezin zituen
berak ordezko gisa sinatu. Zirriborroen edukiari erreparatuta, JCVrekiko tirabirek aktok baztertzeko beste arrazoi bat eman zioten Euskaltzaindiari.
|
|
|
Esaterako, A. M. Labayen urgazleak F. Krutwigen artikuluen aurka idatzitako erantzuna ez zuen argitaratu nahi izan I. Fagoagak. Tolosako abertzaleak, dena dela,
|
ezin zituen
ahaztu J. Thalamás eta F. Krutwigek EAJ-PNVri Gernikan egindako kritikak, eta pozik jakin zuen bion arteko hausturaren berri.730 Gernikako arduradunek ez zituzten F. Krutwigen aurkako eraso zuzenak argitaratu, baina giroa zerbait baretu ondoren, A. Ibinagabeitiaren diplomazia handiko artikulu bat plazaratu zuten 1952ko urrian. Parisko erbesteratuak lapurterazaleen planteamenduen okerrak nabarmendu zituen, eta bide batez, gipuzkerazaleek Eganen agertutako idatzien alde agertu zen.
|
|
|
Lafonen sarrera ekitaldietako erantzunak eta R. M. Azkueren omenezko hitzaldia bidali zizkion, Euzko-Gogoaren 1952ko zenbakietan argitaratu zirenak, urtebeteko atzerapenarekin, J. Zaiteguik
|
ezin ziolako
aurre egin esku artean zituen eginkizun guztiei (Krutwig 1952b; 1952c; 1952d; cf. Ibiñagabeitia 2000).
|
|
|
Lafon, M. Lecuona, L. Michelena, L. Villasante, K. Bouda, A. M. Labayen, A. Tovar, J. Vallejo eta P. Zabalak. L. Michelenak bereziki, A. Oihenartez egindako hitzaldia argitaratzeaz gain, liburu iruzkinen bidez, euskaltzainburuordeak taxuz bete
|
ezin
zezakeen J. Urquijo zenaren zentsore lana egiten zuen.1097 Euskaltzain berria BRSVAPeko erredakzioaz arduratzen zen. I. M. Echaidek, esaterako, artikulu jakinen separatak euskaltzain guztiei bidaltzeko eskatzen zion, bereziki erbestekoei, gehien eskertzen zutenak zirelakoan.1098
|
|
|
Erbestean zegoen F. Krutwigi zuzentzen zitzaiola ematen zuen. Indoeuroparrak ez izanagatik, euskara
|
ezin zen
milioika hiztunez osatutako hungariera edo finlandiera bezalako hizkuntza nazionalen pare jarri. Herri hizkuntza zaharberritua barregarri mozorrotutako aitona bezalakoa zen:
|
|
|
Gainera, GPDk biblioteka horren inguruan SFVJU sortu berria zuen ikerketa filologikoa eta euskararen nolabaiteko sustapena bultzatzeko asmoarekin. J. Urquijoren ondarearen balioarekin
|
ezin
konparatu arren, J. M. Ruiz Salas presidente zuen BPDk uztaileko gobernu batzarrean formalki adierazi zuen atsegin handiz hartu zuela R. M. Azkueren azken nahia.1039 BPDko idazkariak ofizio baten bidez abuztuan jakinarazi zion horren berri jarduneko euskaltzainburuari.1040 BPDko arkitektoak Educación, Deportes y Turismo sailaren agindua bete eta 20.000 pezetako aurrekontu zehatza prestatu zuen igeltserotza, arotzeria, dekorazio, pintura eta elektrizitate lanekin.
|
|
|
S. Altube.1085 Euskaltzaindiaren artxiboan ez da gordetzen S. Altuberen ukorik, eta pentsa liteke arrazoi politikoengatik kendu zutela erbesteko jeltzalearen izena. Hain zuzen, idazkariak I. M. Echaideri 1953ko ekainean eskuratu zion zerrendan, S. Altube ageri zen lehenengo, eta hura ezabatzea
|
ezin zen
kasualitate hutsa izan. Zerrenda horretan P. Lafitte falta zen, baina akats hori konpondu egin zuten 1953ko Euskeraren babesorrian.
|
|
|
" gobierno ilegal= legez atzetiko agintaritza". 241 Badirudi lehenengo bi adieren konnotazio negatiboa ezabatu eta legezko diktadura bati leku egiten zitzaiola Espainia frankistan argitaratu nahi zen Akademiaren hiztegian. Dena dela, gerraondoko lexikografiaren moteltasuna eta azken porrota
|
ezin du
lexikoaren depurazio politiko soilak azaldu.
|
|
|
2 EUSKALTZAINDIA 1941-1949: NAHI ETA
|
EZIN
|
|
|
2 EUSKALTZAINDIA 1941-1949: NAHI ETA
|
EZIN
63
|
|
|
Horixe gertatzen zaiola Euskal Herriaren historiari eta, zer esanik ez, euskararen historiari ere,
|
ezin
uka. Izan ere, hauxe da Antton Ugarteren lanak proposatzen diguna.
|
|
|
EAJ-PNVri dagokionez, hasieratik izan zuen diktadurapeko Akademiaren berri, baina ez ikusiarena egin zion, erabaki publikoak hartzeko gaitasunik ez zuelako, eta jeltzaleek
|
ezin zutelako
zuzenean eragin jarduera akademikoan. Euskararen batasuna arazoa zen jeltzaleentzat, baina ez zuten irizpide ofizialik, batez ere alderdiko kideen artean sortzen zituen eztabaidak ikusita.
|
|
|
Ikerketa linguistikoak, ordea, ez zuen euskara biziaren zalantzaz beteriko etorkizunean eragin zuzenik. Diktadura frankistak ezartzen zituen mugak onartuta, L. Michelenak(
|
ezin
aipatu gabe utzi A. Irigarayk gerra zibil aurretik egin zuen bidegile lana) Donostiako Egan aldizkariaren zuzendaritza hartu eta, RSVAPen gehigarri literario xumea zena, kultura aldizkari duina bilakatu zuen. Euskal literatoak dogma linguistiko eta moraletatik (frankismoarenak, baina baita abertzaleenak ere) libreago formatu nahi zituen; eta baserri mundu tradizionaletik harago zihoazen kritika eta berrikuste garaikideen topaleku eroso samarra aurkitu zuten idazle gazte berriek.
|
|
|
Nolanahi den, agerkari ofizialarena funtsezko auzia zen Euskaltzaindiaren jardueraren berri eman eta hartutako erabakiak plazaratzeko. Tresna hori gabe,
|
ezin zitzaion
aurre egin askok salatzen zuten Akademiaren gelditasun edo hutsaltasunari. Ikusi dugunez, F. Krutwig, Gernikako arduradunekin hautsi eta gero, saiatu zen Euzko-Gogoa erabiltzen Euskaltzaindiaren berriemaile gisa.913 Nolanahi den, F. Krutwigek hartutako alde bakarreko erabakiak
|
|
|
1221 Batzar hau J. Casaresen inbentarioan ageri da, baina ez J. Urquijoren zirriborroetan. Ondorioz data, tokia mahaiburua eta aktaren egilea baino
|
ezin dira
zehaztu (KMK-JU; Calvo Sotelo & al. 1992: 90).
|
|
2021
|
|
|
Iparraldean errefuxiaturik ziren bere belaunaldiko abertzale batzuek erresistentzia politikoaren hautua egin zuten bezala, Teodoro bertsolaritzarekin geratu zen[...]. Lehenik, bihotzean zeramalako herri kultura hori; eta bigarrenik, euskal aberria goratzeko bitarteko
|
ezin
eraginkorra zela zinez uste zuelako. (Lasa, 2008, 767)
|
|
|
Garai haietan euskarari ekiteak gaur baino konnotazio politiko gehiago zeukan. Politikaz zuzenean kantatzea ezinezkoa zenez gero, euskarak azpiko sentimentu isil guztiak bere gain biltzen zituen eta etsaiek ere bazekiten hori, eta
|
ezin
[...] jasan. (1987:
|
|
|
Liburu horiek
|
ezin
daitezke kontzeptuaren esanahirik hertsienean kazetari lantzat hartu. Bertsolarien biografiak osatzen zituen, askotan lehen aldiz argitaratutakoak zirenez ikerketa lan eskerga eginez (eliza eta udal artxiboetan arakatuaz, ondorengoak elkarrizketatuaz eta abar), eta zenbaitetan pasadizo nahiz ateraldiekin ere hornitzen zituen.
|
|
|
" 1952.eko maiatzean Luis Villasante Kortabitarte jaunak bere sarrera-hitzaldia egin zuen Bizkaiko Diputazioaren Jauregian[...] harrera-hitzaldia Federikok egin zion. Hartan, Krutwigek, garai hartarako
|
ezin
sinetsizko ausartziarekin, Franco pean Eliza Katolikoak euskararekiko zerabilen zabarkeria salatu zuen gogorki, hargatik kritika bortitza eginez[...] bertan zeuden agintari faxistetako batek, susmo txarrez, euskarazko hitzaldi hura eskuetatik kendu zion eta itzularazi, Krutwigen aurka kartzela-neurriak hartzeko asmoz. Federikok baina, ‘euskaldun separatista’ gisa salatuz gero 20 kartzela-urte luzeetan itzalpean egoteko gogorik ez eta[...] atzerrirako bidean abiatu nahiago izan zuen[...]" (Kintana, 1999:
|
|
|
Geurean, Aresti zenaren koplak guztiz ezagunak dira.
|
Ezin
uka, bestalde, bertsolaritzak egungo kantagintzan duen garrantzia. Teatroan, hor dugu Intxixu taldea pastoralen tradizioaren bizkortzaile.
|