|
2005
|
|
|
...rroako Bortzirietan, azentua bereizgarriada.Hitz gehienakarauorokorbatenbidez azentuatzendirenbitartean, bestehitzbatzuek azentuera bereziaedomarkatuaerakusten dute.Eskualdehonetan zehar(= Txillardegi1985mendebaldekoazentu saila) aurkitzendiren azentu arauak nahikoa desberdinak badira ere, hitz markatuetan bat etortze harrigarria aurkitzen dugu, Mitxelenak (1977: 391) ikusizuenbezala.Adibidebatzuk
|
emateko
, beste, leku, le (e) ngusu, belarriedobasuedalontziahitzmarkatuakdiraazentu bereizgarria duten hizkera gehienetan mendebalde erdialdekoeskualde honetan (ikusGaminde&Hualde1995).
|
|
|
bainaazentuerak bereproposamenarenaldekoebidentzia ematendigu.Beste adibidebat
|
emateko
, bákarrikhitzakduenazentueramarkatuabat garrik egituraren bidezazaltzenda.
|
|
|
2.Gure hipotesiaren balioheuristikoa ukaezina da, nireustez.Ikusten badugu, esate baterako, amuhitzakazentueramarkatuaduelaOndarroan, Lekeition, Markinan, etab., datu honek etimologiaren berri
|
ematen
digu. Emandezagun ezdakigulaezerhitzhonenetimologiaz (edoezgarelagogoratzen). Gurehipotesiarenarabera, azentumarkatuadutenhitzakelkartu/ eratorriak edomailegatuakdira.Egituragatik hitzhonekezdirudi polimorfemikoa.Orduan, pentsatubehardugumailegubatdela.Etahorrelada.Gureerdal hiztegietarabagoazorain, ikusikodugulatinezkoordainahamus delaetagaztelaniazkohiztegianerehamo hitzaaurkitzen duguesannahihorrekin, nahiz etaosoerabiliaezizan.
|
|
|
Hizketa hotsen azalaren azalari so egiten badiogu, eta ekoizpen oharmen prozesu eta mekanismoen berri
|
ematen
diguten teoriak aintzat hartuta, aztergaitzat hobetsi dugun alderdiaren estudioari edozein ikusmoldetatik helduta ere, hizketaren ezaugarriekin tupust egingo dugu. Besteak beste, ondorengo hauek ditugu nabarmenenak:
|
|
|
Tuba/ en haurrek berek
|
eman
ziotena, Romatarrek Labarum deitatu zutena. 1
|
|
|
Tuba/ en haurrek berek
|
eman
ziotena, Eskuaraz emaiteko hori zen zuzena.
|
|
|
Tuba/ en haurrek berek eman ziotena, Eskuaraz
|
emaiteko
hori zen zuzena.
|
|
|
Xehetasunetan sartzen da Dibarrart, Tubalen leinua
|
emanez
, Japeten bos garren semea eta hau Noerena. Horrekin goaz uholde famatu hartara, erakus teko, denbora berean, euskararen zahartasuna, munduko zaharrena (III. ber tsoa).
|
|
|
Eskuaraz
|
emaiteko
hori zen zuzena.
|
|
|
S. Aiphu
|
emaiten
diot Eskual Herriari, Bachenabarren hasiz Chubero gainari, Laphurdi Probintzia eta Nafarroari Gipuzkoa, Alaba, Bizkai ederrari.
|
|
|
Aditzak erakustera
|
emaiten
du zer den Zalduby ren asmoa, daukan guti
|
|
|
Gerora Llorentek finkatu zuen erresumako diskurtso berria eta Aranguren Sobradok, Bizkaiko Batzar Nagusietako legelari nagu siak, idatzi zuen aurkako ikuspegitik, paktismoaren teorian finkaturik subira notasun konpartituaren printzipioa. Pedro Novia de Salcedok 1829an idatzi eta 1853an argitaratu zituen lau liburukietan Arangurenen diskurtsoari jarrai pena
|
eman
zion.18
|
|
|
Nahietaezkoa da interpretaziorako zioa izatea. Azken batean, Europako herrialde bakoitze an zientzia historikoaren oinarri berrien garaipena modu diferentean
|
eman
zen. Historialari profesionalen taldea osotzen joan zen, akademien bidez, elkarte berezien sorreraren bidez, unibertsitateko irakasleen bidez edo eta ar txibozan eta bibliotekarien artetik historialarik sortuz.
|
|
|
Azkenik datuak, informazioa modu zuzenean jasotzen ahalegindu zen, bai inguru fisikoan, ar txibategietan, literatur produkzioan. Guzti honek garaian garaiko kontzep tualizazioan murgiltzeko aukera
|
ematen
zion eta ekintzabideen, kontzeptuen, usteen tenporalitatea, tempus berezia aurkitu. Bukaeran ez du nahi izango generalizazioan erori.
|
|
|
Nire esperientzian, ez zait berdin euskaraz edo gazte laniaz edo ingelesez idatzi. lrakurle gutxi eduki arren, jarraituko dut euskaraz lantzen historia, itzultzaileen lanak, errespetu guztiz, sarritan gogorregiak eta ulergaitzak egiten zaizkit eta. Euskaraz idazteak bai
|
ematen
du plus berezia eta euskarazko historiografia lantzeko ahalegina hurrengo 20 urteetan erron ka handia izan luke, bestelako hizkuntzak baztertu gabe, ariketa hori premiazkoa duelako edozein ikertzailek, erregistro desberdinak erabiltzeak aberastu egiten duelako geure diskurritzeko ahalegina.
|
|
|
1999ko udan; hirurak hartzekodun ditut eta eskerrak
|
ematen
dizkiet. Gaiaz diharduten
|
|
|
Dialektoak bikoitza den eginkizuna du: bere hiztunei hizkuntza horretako gainerateko hizkeretako kideekin elkar ulertzeko aukera
|
ematen
die dialektoak, baina zeregin demarkatiboa ere badu: hizkuntza hori baliatzen duten beste erkidegoetarik bereizteko, gizatalde batek bere hizkera berezia du (Séguy 1973).
|
|
|
Dagoeneko, begienbistakoadaEuskalHerriko eremubatzuetan jatorrizkohizkerak, herrikoak, dialektoak, euskalkiak, sendodirauela.Bestebatzuetan, berriz, hizkuntzarenaldiorokoerabileraetaorainartekotransmisio naturalahainbatinterferentziaedozailtasunek inguratzendutenguneetan, jatorrizkohizkeraketaereduakurtzenaridira, besteur korronteugariagoeta
|
eman
handiagokobatzuetaramurgiltzerajodute, orduraartekohizkera erre
|
|
|
8 Udako Euskal UnibertsitatekoHizkuntzalaritzaSailakhalaeskaturik, Bergarako herri hizkera etaahozkotasunabultzatzekoegitasmoaren berri
|
eman
zuen Estepan Plazaolak Iruñean 1999kouztailaren 27an.Oro harBergarakogaztetxoen euskararen kalitatea zain tzekohelburua ereaurreikustenduaipatuegitasmoak.
|
|
|
arrazoi historiko literarioen indarra gerta daitezke.
|
Eman
dezagun Euskaltzaindiak 1968an hartu erabakiak eta gerora emeki emeki hedatu dituen arauakakademikoak eta, beraz, heinbatezbederenartifizialak direla. Horrekezdu adierazten, halaere, euskararen corpusaren barrenean aurrerantzeangertatukodirenaldaketaetaberrikuntzaguztiaketaestandarizazio areningurukogarapenguztiakartifizialakizanendirenik.
|
|
|
|
Eman
dezagun eredu bila Alemaniara jotzen dugula; joan gaitezen Berlinera, harresiaeraitsiaitzinekoatzogoizekoBerlinera: hirikoberekomintzoaren prestigioari edoestigmaridagokionezekialdekoalderditik mendebalekorazegoenaldeasekulakoadelaezagunada (Dittmar, Schlobinski&Wachs 1988aeta1988b). Hona hizkeren gizartezko sinbolismoarengaitiketaoraintsuartekoAlemaniakoErrepublika Federaletikirtengabebestea...
|
|
|
Bainaestandarrarenaitzineandialektoa begi onezikustendenedotaeguneroetainolakoarazorik gabeerabiltzen deneremurik ezdafaltahorbarrena: beti
|
ematen
den adibidea alemanieraz mintzo diren suitzarrena da (Moulton 1968: 452), nahizhaneregauzakaldatzenaridiren (Christen 1998:
|
|
|
daitekeen, bainahorzehardagoeneko gertatudenerrealitatebatenberrieman nahidugu atalhaubukatzeko.Testuingurutikkanpo egonik ere, dialektoen arteko hartu
|
emanen
beraz, lehiaren ondoriodirenegoeraparebatdakartzagu, Ingalaterrakoabata (1) etaAlemaniakoa bestea (2):
|
|
|
Mitxelenak Arantzazuko txostenean funtsezkotzat jotzen zuen euskalkiak hurbiltzeko helburua apur bat gertuago izatea3, esate baterako, beste euskalkietako esapideak eta idazteko ohiturak bereganatuz zihoazen idazleak. ...rekin eta berehala erabiltzen zituzten Euskaltzaindia hobetsiz zihoan aldaerak, hala nola, aditzaren (1973, 1977, 1979), eta erakusleen eta deklinabide atzizkien (1978) morfologia, ortografiari buruzko erabakiak (1978) e.a. Hala ere, bide berriak urratu beharrak, Euskaltzaindiak aztertu edota erabaki gabeko puntu asko denok antzera konpontzeko kezka eta egon ezina sortzen zuen, eta edonolako argia
|
ematen
zuen edozein lan, batasun eragile bihurtzen zen; bereziki aipatzekoak dira Txillardegiren (1978) gramatika eta Kintanaren hiztegi (1980) ospetsuak, hizkuntza orokorraren itxuratze horretan eragin nabarmena izan zutenak?. Hiztun asko lan horietan proposa tutako eredua estandarra zela ulertzeraino heldu ziren5?
|
|
|
«... Sakoneko eztabaida honakoa zen, ene ustez, alegia, ea hiztegigintza teknikoa filologo edo hizkuntzalarien lan hutsa den edota bertako espezialisten lana den. Ene iritzian, guztien arteko lankidetzan oinarritu behar bada ere, lehenengo pausoa
|
eman
behar dutenak hizkuntza praktikan erabiliko duten espezialistak dira, nahiz eta gero hizkuntzaren teknikariak direnen kritika eta gomendioak onartu behar dituzten. Eta puntu hau azpimarratu nahi nuke, gaur egunean ere behin eta berriro plazaratzen ari den eztabaida dinamikoa delako... > >.
|
|
|
' Elorduik (1995) hizkuntzen desagertzearen eragile soziolinguistiko nagusitzat hartzen ditu mendekotasun politiko, ekonomiko, sozial eta kulturala. Benetako bortxakeriatik at, ukipe nean dauden hizkuntzei balioztatze politiko ezberdina
|
ematea
bera izan daiteke bazterturi ko hizkuntzak desagertzeko nahikoa arrazoi. Bigarrenik, goi mailako jendek erabiltzen dituen hizkuntzak dira eredu modura ezartzen direnak eta hizkuntza txikiak lan munduan baliogabe bihurtzen direlarik, modernitatearekin zerikusirik ez duten esparruetara muga turik geratzen dira (nekazarien gizartea, erlijioa, maila pribatua).
|
|
|
guistikoek gakoa
|
eman
diezagukete batzuetan: gero eta gehiago dira zientziaz edo teknologiaz ari diren euskaldunak beren esparruetan euskara erabiltzea erabaki dutenak.
|
|
|
Hortaz, hizkuntzen aldaketen nondik norakoak ulertzea funtsezkoa da gertatuz doazen aldaketak ebaluatu ahal izateko' 0 Filologia ere funtsezkoa zaigu euskarak mendeetan zehar garatu dituen baliabideak ezagutzeko eta orain arte gertatu diren aldaketen noranzkoa finkatzeko. Edonola, Filologia idatzitako testu jakin batzuetan oinarritzen da eta, beraz, garai batean hizkuntzak onartzen zituen bideen berri
|
ematen
digu; ez digu, ordea, ezinezkoak ziren erabileren berri ematen. Hau da, testuetan mota bateko eraikuntzarik ez agertzeak ez du ezinbestean esan nahi testua idatzi zen garaiko hiztunentzat erabilera hori ezinezkoa zenik eta hilda dauden hiztunek
|
|
|
Hortaz, hizkuntzen aldaketen nondik norakoak ulertzea funtsezkoa da gertatuz doazen aldaketak ebaluatu ahal izateko' 0 Filologia ere funtsezkoa zaigu euskarak mendeetan zehar garatu dituen baliabideak ezagutzeko eta orain arte gertatu diren aldaketen noranzkoa finkatzeko. Edonola, Filologia idatzitako testu jakin batzuetan oinarritzen da eta, beraz, garai batean hizkuntzak onartzen zituen bideen berri ematen digu; ez digu, ordea, ezinezkoak ziren erabileren berri
|
ematen
. Hau da, testuetan mota bateko eraikuntzarik ez agertzeak ez du ezinbestean esan nahi testua idatzi zen garaiko hiztunentzat erabilera hori ezinezkoa zenik eta hilda dauden hiztunek
|
|
|
nekez
|
emango
digute gramatikaltasun iritzirik. Zehazkiago euskara tekniko zientifikoari dagokionez, are zailagoa da kontua:
|
|
|
Testuaren gramatikari buruzko lanen ekarpena ere funtsezkoa da euskara tekniko zientifikorako, testu moten deskribapena eskaini eta horietako bakoitzean osagaiak elkarren artean uztartzeko eta koherentzia
|
emateko
era
|
|
|
biltzen ditugun baliabideen berri
|
ematen
baitigu11
|
|
|
Ezaguna da euskarak perpausen osagaiak era askotara antolatzea onartzen duela, baina testu tekniko zientifikoetan perpausen osagaien hurrenkera ere anbiguotasun txikiena dakarrena izan ohi da: testu antolatzaileak kokagunerik kanonikoenetan erabili ohi dira, harreman logikoak ezartzeko edo osa gaiak nabarmentzeko eginkizuna ahal den eta egokien bete dezaten' 6; gai alda keta bat gertatzen den bakoitzean aldaketa horren berri
|
ematen
duen mintza
|
|
|
Hizkuntza arruntean nekez aurkitzen ditugun gertatu dateke, gertatu bide da/ zen eta gertatu zatekeen adizkien modukoak erruz erabiltzen dira euskara zientifikoaren zenbait esparrutan baieztapen kategorikoetatik alde egiteko. Omen partikula modala, aldiz, nekez erabiliko dugu euskara tekniko zientifikoan
|
ematen
dugun informazioaren iturria eta erantzukizuna ezkutatzea, honelako testuen betebeharren aurkakoa baita19 Hasteko, eginkizun nagusi modura perpausen edo paragrafoen arteko harreman logikoak argitzea duten testu antolatzaileak (beraz, hala ere, gainera, izan ere...) perpausaren hasie ran beteko dute hobeto eginkizun hori tartekatuta edo perpausaren bukaeran baino. Bigarrenik, mintzagai kontrastiboak azpimarratzeko eginkizuna duten aldiz, berriz, behin tzat eta ere bezalako antolatzaileak (Osa, 1990), mintzagaiaren eskuinean kokaturik gerta tuko dira argigarrien.
|
|
|
21 Hizkuntzaren esparru bakoitzean hartzen diren maileguek hizkuntza osoan izan dezaketen eraginak zer pentsatua
|
eman
liguke: bizidunen dietaz ari garelarik, haragijale eta belarjale hitzak, esate baterako, hizkuntza komunekoak direla onartu beharra dugu, hiztun gehienek erabil ditzaketen adigaiei baitagozkie eta irizpide horretan oinarrituta bultza genitzake, karniboro eta herbiboro hitzen aldean.
|
|
|
irakurtzeko modua; adibide bat
|
ematearren
,= ikurra berdin irakurriko da euskaraz, baina igual a gaztelaniaz, égal a frantsesez, equal ingelesez... Hona
|
|
|
Jakintza esparru edota gai bakarra hartuta, batetik, estilo desberdinak behar dira komunikazio idatzirako eta mintzaturako eta, bestetik, igorlearen eta hartzailearen ezaugarrien arabera. ...atean; era berean, desberdinak izan lukete adi tuek beren artean trukatzen dituzten testuek eta adituak ez diren hiztunei zuzendutakoek, eta jakina, desberdinak izan behar dute sendagile batek gaixoekin mintzatzen denean erabiltzen duen hizkerak, medikuntza biltzar batean bere lankideen aurrean aurkezten duen komunikazioak eta kazetari batek telebistan ikusleei medikuntzaren aurrerapen baten berri
|
emateko
irakurtzen duen albisteak. Euskaraz erregistro hauek guztiak landu beharrekoak dira, hizkuntza osasuntsua izanen badugu eta zenbait alderditan horiek guztiak elkarrekin aldatu badute ere, beste alderdi batzuetan aldendu egingo dira estilo aniztasunaren mesedetan29. Hizkuntza bat beste baten eraginaren pean bizi denean, ahultzearen diagnosia egin ahal izateko ezinbestekoa da ondo bereiztea hizkuntza menderatzailearen sistemak eragindako aldaketak eta sistema horrek eragindakoak ez diren aldaketak.
|
|
|
Euskaraz erregistro hauek guztiak landu beharrekoak dira, hizkuntza osasuntsua izanen badugu eta zenbait alderditan horiek guztiak elkarrekin aldatu badute ere, beste alderdi batzuetan aldendu egingo dira estilo aniztasunaren mesedetan29. Hizkuntza bat beste baten eraginaren pean bizi denean, ahultzearen diagnosia egin ahal izateko ezinbestekoa da ondo bereiztea hizkuntza menderatzailearen sistemak eragindako aldaketak eta sistema horrek eragindakoak ez diren aldaketak. Hizkuntza menderatzaileak eragindako aldaketek bi motatako ondorioak
|
eman
ditzakete: hizkuntzen bateratzea dakarten aldaketak eta hizkuntzak bereiztea dakarten aldaketak30?
|
|
|
Edonola, lotura zuzena dago mota honetako aldaketen eta Euskaltzaindiaren araugintzaren artean, eta honelako aldaketak hizkuntzaren indartzaileak dira zalantzarik gabe, estandar bat izatea hizkuntzak bizirik irauteko ezinbesteko baldintzatzat hartu dugula kontuan hartuta. Zailagoak dira ikusten batzuetan gramatika eta estilo liburuen egileek egindako analisiek eta
|
emandako
gomendioek eragindako aldaketak. Askotan aipatzen da, esate baterako, Azkuek (1891) eta Altubek (1929) XX. mendeko testuen hitz hurrenkeran izan duten eragina' t, neurri handian ordura arteko ohiturak aldatu zituena (ikus Hidalgo, 1994).
|
|
|
eta erdara izenek
|
ematen
dituzten erdal eta euskal horien bukaerarekin edo
|
|
|
foku baten hurbiltasunean bezalakoak ikus daitezke foku batetik hurbil litzatekeen tokian. Bestetik, maileguak euskal atzizkiez ezkutatzeko joera hedatu zen garai batean, Euskaltzaindiak (1994) zuzentzeko gomendioa
|
eman
duenetik neurri handian geldiarazi bada ere; ins talazio, ebaluazio eta integrazio izenen ordez instalakuntza, integrapena eta ebaluaketa erabiltzeaz ari naiz. Honen eragilea erdal sistematik urruntzeko saioa bide da.
|
|
|
Bestalde, finkatuta dauden izenetan esangura finkatuta egon ohi da; badakigu, esate baterako, geldiera izenak gertaera bat adierazten duela baina idazkera izenak aldiz idazteko modua adierazten duela; zer gertatzen da, ordea, aditzetiko izen berri bat sortu behar dugunean? Adibide bat
|
ematearren
, badugu drainatu aditza,' Lur eremu batean, lurpeko ubide baten bidez ur soberakina kendu' esan nahi duena. Ekintza adierazi nahi badugu, drainatze izena asma dezake gu, edo drainatu nor nork motako aditza denez, drainaketa ere eskuragarri izan dezakegu.
|
|
|
largo > alargar 1 luze > luzatu; viejo > envejecer 1 zahar > zahartu; pluma > desplumar 1 luma > lumatu. Edonola, euskararen jokabideaz ohartu ez ezik, zenbait osagairi balio berriak ere
|
eman
dizkiegu. Esate baterako, izen elkartuen mugatzaile berezitzat hartu ohi diren gain bezalako osagaiak gero eta hurbilago daude aurrizki bihurtzetik44 eta gainera, lehenago lekua baizik adierazten ez bazuten ere (gainjantzi, gaingune), egun intentsitatea ere adierazten dute zenbait hitzetan (gainzama) 45?
|
|
|
Ildo beretik, begibakar bezalako adjektibo elkartuen bidea ustiatuz, zelulabakar, atomobakar edo mineralbakar bezalakoak sortu ditugu eta horrelakoak gutxienez bi osagaiko sailkapenen kideak izan ohi direnez, inolako aurrekaririk gabeko zelulanitz, atomoanitz edo mineralanitz ere sortu dira, zelulaniztasun bezalako eratorriak ere
|
eman
dituztenak. Tradiziorik eza tik abiatuta zelulanitz bezalakoak gaizki eratuta daudela aldarrikatu dute zen baitek, anitz adjektiboa ez dela argudiatuz, baina honelakoak baztertu aurre tik, sakonki aztertu litzateke exozentrikotasunaren auzia:
|
|
|
Euskaltzaindiak Hiztegi Batuan kare-harri idatzi behar dela esan digunean edota:: bolkan hitza baztertu duenean hitz horien erabilera komunaz aritu da. Behinik behin kontuan hartzekoa da kare-harri hitza hizkuntza komunean baino askoz ere maizago erabiliko dela Geologian eta hiru osagaiko termino ugari ere
|
ematen
dituela. Hortaz, esparru honetan erosoago izan daiteke kareharri bezalako idazkera.
|
|
|
casquete polar! calotte po/ aire eta cap rockl zona de montera/ chapeau terminoen ordaina
|
ematen
ari garelarik eta beraz, hizkuntza komunaren erabileratik urrun gauden neurrian, aurrekoak bezain egokiak (edo are egokiagoak) izan al daitezke kapelu polar eta kapelu zona terminoak?
|
|
|
Euskararen iraupenerako ezinbestekoa da batuaren finkapena baina funtsezkoa da, era berean, euskara erabilera esparru guztietara hedatzea. Euskarak estandarizatzeko bidean
|
eman
dituen urratsetan oso garrantzitsua izan da beren jardueran hizkuntza hau erabili duten zientzialari eta teknikarien ekarpena, estandarra behar duten komunikazio esparruetan mugitzen baitira. Bestetik, haiek dira esparru desberdinetako euskara tekniko zientifikoa sor dezaketen bakarrak, eta askotan esparru hauetan idatziriko testuen kalitatearen inguruan kritikak plazaratu direlarik, zenbait kontu sakonkiago aztertu behar direla ikusi dugu, zaila baita batzuetan bestelako hizkuntzekiko interferentziak edota oro har hizkuntzaren endekatze prozesuaren ondorio diren aldaketak eta erabilera berrietara egokitzeko beharrak eragindako alda ketak bereiztea.
|
|
|
Izenki mugagabeen azentuera aztertzeko datuak erroen silaba kopuruen arabera aurkeztuko ditugu; halandaze, silaba bikoak, hirukoak eta laukoak
|
emango
ditugu.
|
|
|
Izenki mugagabeetan agertzen zaizkigun datuen interpretaziorako hiru arau nagusi
|
eman
ditzakegu:
|
|
|
Aurreko tauletan
|
eman
ditugun datuen joera nagusia azaltzeko, badirudi nahikoa dela arau bi proposatzea:
|
|
|
Batetik, hiztun gehienen joera azentua oinean txertatzea bada ere, badirudi batzuek azentua txertatzen dutela, izenki mugagabeen arauen arabera, aditz laguntzaileagaz batu baino lehen, eta besteek, ostera, lehenengo eta behin partizipio eta laguntzailea batuta, azentua txertatzen dutela. Lehen taldekoen arauak honela
|
eman
ditzakegu:
|
|
|
/ hartu// dut//
|
eman
// dut/
|
|
|
/ hartu// dut//
|
eman
// dut/ Partizipioa eta laguntzailea batu aditza osatzeko:
|
|
|
/ hartu dut//
|
eman
dut/ Azentua txertatu arau nagusiaren arabera [2:
|
|
|
Gero Diriart notariak
|
eman
kontuen ondotik, lerro lerro agertzen dira
|
|
|
Errient batekin mintzatu eta, iduritzen zaio Piarres Lafitteri, oren laurden bat euskara
|
emaitea
egun guziez, arratsaldean, eta oren erdi bat larunbatetan ontsa litekeela. Zeren irakasteko, ordea?
|
|
|
Donibane Lohizuneko kontseiluak
|
eman
du jadanik diru apur bat eus kara irakasleen laguntzeko. Bestetan ez ote daiteke beste hainbeste egin?
|
|
|
Euskarazko katiximaren gaia da auzi hori, jadanik aipatua izana, buraso zenbait hasiak baitziren bere apezen kontra, galdatuz zer behar zuten Euskal Herriko apezek euskarazko katixima haurrei inposatzen ari izanik? Ez ote zuten denetan bezala frantsesez
|
ematen
ahal?
|
|
|
lrakaslegoan iragan dituen hamalau urteek erakutsi diote Lafitte-ri bera ri erdaraz eskolatu nahi duen euskaldunak biziki fiteago eta barnago ikas dezakeela euskaraz
|
emaiten
badiote eskolako erakaspena. Zer gertatzen da frantses hutsean egiten den eskoletan?
|
|
|
Euskal Herriko errient errientsek euskaraz
|
eman
balituzte beren irakaspenak,
|
|
|
Hemen aurkezten dugun dokumentuak 341 zenbakia darama zerrenda horretan. Neure esker ona agertu nahi dut hemen Azkue Bibliotekako Josune Olabarria adiskide onak
|
eman
didan laguntzagatik. Koldo Zuazok nire lan honen lehen idatzaldia irakurri zuen eta ohar jakingarriak egin.
|
|
|
hala aitortu zuen gehien maite izan zuen hizkuntza euskara izan zela eta hori bakarrik nahiko da euskaldunon esker ona irabazteko. Baina argitara
|
eman
zituen 219 liburu eta lanetatik 68 euskaraz idatziak edo euskarari buruzkoak badira ere (%31, 05), italierari buruzkoak 50 dira (%22, 83), datu honek adierazten digularik hizkuntzalaritzan eta dialektologian bigarren ikerketa alorra izan zuela; ahantzi ezina da hobeki ezagutzen zuen hizkuntza zela italiera, ia bizitzaren lehen erdian hitz egin zuena. Beste bizitzaren bigarren erdian lngalaterran bizi izan zelarik, ingelesa zuen bere lanetan ikergai eta 43 argitalpen eskaini zizkion hizkuntza honi (%19, 63).
|
|
|
Eskuizkribu interesgarria utzi zigun, frantsesez bere eskuz idatzia, bidaiaren egunaria
|
emanaz
, jarraian transkribatzen dudana:
|
|
|
Bitxiak dira
|
ematen
dizkigun datuak: data eta astegunetik aparte, hiri bakoitzera heltzen deneko(+) ordua eta irteerakoa().
|
|
|
ruetako hiztun eta jakitunekin Akademia antzekoa antolatzeko. Ez dakigu Italiara berriz etorri zenik, baina dialektoen argitalpenak prestatzeko harreroan ugariak izan zituen laguntzaileekin, eta badakigu baten bat Londresen egon zela elkarrekin lan egiten eta azken ukituak liburuei
|
ematen
.
|
|
|
Han hil zen 1891ko azaroaren 3an. Heriotza hau dela eta, Jorge Riezuk
|
eman
zidan Italiatik kaputxino adiskide batek igorri zion txartela, non irakurtzen den:
|
|
|
Txartel berean, elizak
|
emandako
agiriaren ostean, zibila ere badator hala dioena:
|
|
|
Agiri hauek
|
ematen
ditut hemen, nik dakidanetik, inon argitaratu ez direlako eta Bonaparteri buruz xehetasun interesgarri ez ezagunak ematen dituztelako.
|
|
|
Agiri hauek ematen ditut hemen, nik dakidanetik, inon argitaratu ez direlako eta Bonaparteri buruz xehetasun interesgarri ez ezagunak
|
ematen
dituztelako.
|
|
|
Epitafioan irakurtzen denez, Bonapartek biziaren bigarren zatian izan zuen ardura eta zereginaren definizio laburra
|
ematen
digu: devoted to comparative philology.
|
|
|
Egindako sailkapen horiek Bizkaiko Foru Diputazioaren Bibliotekan daude paperean eta mikrofilmetan. Aipamen bibliografikoak eta mikrofilmen kodeak
|
ematen
dira Euskaltzaindiak 1989an argitaratu zuen Katalogoan, hots, L. L. Bonaparte. Eskuizkribuak Argitalpenak 1 Manuscritos Publicaciones.
|
|
|
2 Katalogoaren 398 fitxa: hamar orrialde dira, zeinetan
|
ematen
dituen herrika sailkatuak 63 ramo (edo hizkuntza desberdinen adarrak), bakoitzaren hiriburua edo lurraldea eta inguruan edo harnean dauden dialekto horren herriak.
|
|
|
3 Katalogoaren 397 fitxa: hemezortzi orrialde dira sailkapen hau
|
ematen
digutenak. Orrialde bakoitzean bost zutabe daude:
|
|
|
Sailkapen honek izenburua darama: Dialetti d' Italia eta orain arteko sailkapenetan herriak soilik aipatu baditu, hemen dialektoen eta azpidialektoen izenak
|
ematen
ditu. Hau da segidan emango dudan sailkapena, osoena eta sistematikoena iruditzen zaidalako.
|
|
|
Dialetti d' Italia eta orain arteko sailkapenetan herriak soilik aipatu baditu, hemen dialektoen eta azpidialektoen izenak ematen ditu. Hau da segidan
|
emango
dudan sailkapena, osoena eta sistematikoena iruditzen zaidalako.
|
|
|
Tartean daude Italiako dialektoei dagozkienak, eskuizkribuen Katalogoan zehazki deskribatzen direnak. Hauetatik asko argitaratu egin zituen eta ikertzaileentzat interesgarria izango denez, datu bibliografikoak
|
eman
nahi nituzke.
|
|
|
Frantzian egin zituen ikerketekin 6 liburu kaleratu zituen 1863 eta 1864an. Baina Europako dialektoen ikerketetan bereziki sartu aurretik, bigarren liburu poliglota
|
ematen
digu 1857an (lehena hamar urte lehenago, 1847an, argitaratu zuen Specimen lexici comparativi.... 6, non biltzen dituen Europako 52 hizkuntza eta dialekto: Parabola de Seminatore, ex Evangelio Mathaei, in LXXII Europaeas linguas ac dialectos versa et romanis characteribus expressa 7 Hemen agertzen dira latinezko testua eta honako itzulpen hauek:
|
|
|
' Zenbakiak nire Bibliografia Bonapartiana liburuan dialekto bakoitzari xehetasun gehiago
|
ematen
dioten fitxenak dira.
|
|
|
Badirudi, zerrenda hau ikusita, Korsika, Sardinia eta Sizilia uhartetako dialektoak izan zirela hobeto ezagutzen zituenak edo ardura gehiago
|
eman
ziotenek.
|
|
|
Bibliaren liburu batzuk hautatzen ditu, itzulpenak aginduz konparaketak egin ahal izateko. Eta urteak
|
ematen
ditu euskarazko 20 liburu edo argitaratuz, ia beste zereginik gabe. Baina Italiako dialektoekin ere hasten da apurka apurka, hurrengo hiru urtetan() dialekto hauei lehentasuna emanaz argitalpenetan.
|
|
|
Eta urteak ematen ditu euskarazko 20 liburu edo argitaratuz, ia beste zereginik gabe. Baina Italiako dialektoekin ere hasten da apurka apurka, hurrengo hiru urtetan() dialekto hauei lehentasuna
|
emanaz
argitalpenetan. Hara hemen urteka argitaratu zituen
|
|
|
Eskuizkribuetan eta argitaraturiko txostenetan gertaturikoa nabaritzen da kaleratu zituen liburu hauetan ere: aipatu hiru uharte handietako dialektoak direla Bonapartek gehien
|
ematen
dizkigunak, ia erdia baino gehiago. Dena den, orduko hizkuntzalariek, eta bereziki dialektologoek, Italiako dialektoen argitalpenak lortzeko bide errazagoa zuten euskarazkoekin jabetzeko baino,
|
|
|
Italiako Hizkuntza Atlasak egiten ari diren une honetan, dialektoen diakronia ikertzeko aukera ezin hobea dute lan honetan
|
emandako
ildoak jarraituz.
|
|
|
033.310 HA022/ 96egitasmoarenikerlerroarenbarruan zegoen.Harendirulaguntzariesker eta033.310 HAOSl/ 97egitasmoaren dirulaguntzarieskereginnuenneurribateankomuni kazioa.Lanagaztelaniaren etaeuskararen arteko erkaketan oinarriturikzegoen, etabertan esparruaren ikuspegiorokorbatematensaiatunintzen, bihizkuntzenalborakuntza, junta dura etamenderakuntzahatera kontuan hartuz. ...soilik aritunaizeta, gainera, aldehaterautzidutmenderakuntzarekinzerikusiaduenguztia, eus karazko alborakuntzarenetajuntadurarenazpiesparruetanetaberezikiesangura harrema nenikuspegitikgehiagosakontzekoasmoz.Hemen, ezinbestez eskertubeharduterabere anEuskal HerrikoUnibertsitatekoUPV 033.310 HB 194/ 98egitasmoaren dirulaguntza, baietaIgoneZabalaketaElixabetePerezeklehenengoidatziaren inguruan
|
emandako
iruz kinakere.
|
|
|
7 Lehenengo motan, bi aukera
|
ematen
dira etorkizunari begira. Bigarrenean, aldiz, lehenen go perpausean eman den bidea erabilita ekidin nahi den zerbait adierazten da.
|
|
|
7 Lehenengo motan, bi aukera ematen dira etorkizunari begira. Bigarrenean, aldiz, lehenen go perpausean
|
eman
den bidea erabilita ekidin nahi den zerbait adierazten da. Lan honetan osterantzean erabiliko dugu bien ereduzko lokailu gisa.
|
|
|
Ez ditugu hemen jasoko Euskaltzaindiak (1990), Larringanek (1995) eta Makazagak (1998)
|
emandako
zehaztasun diakroniko eta diasistematiko guz tiak, baina badugu azpimarratzeko zenbait kontu:
|
|
|
23 sailean, berriz, bi puntuen eragina aztertuko da. 24 sailean, azkenik, lokailuen arteko pilake tek
|
ematen
dituzten ondorioak aztertuko ditugu.
|
|
|
Lokailurik gabeko alboratuek bezala, lokailudunek ere ez dute erabat debekaturik koma, baina azpimarratzekoa da Euskaltzaindiak
|
ematen
dituen (literatur) adibide gehienak puntu baten bidez antolaturik daudela13 Koma eta lokailua daramaten alboratu hauek lokailugabeak baino are desbideratuagoak direla dirudi, testu jaso berezituetan behintzat 14 Bestalde, ez dago kontzesio
|
|
|
Ikusiadugu bipuntuei dagozkien ezaugarriek bideragarri egitendutela koma ezaugarrien bidez nekez egin litekeen edo maila jaso berezituetan nekezitxuralitezkeenondorio, ondorioztapenetaaurkaritza.Lokailuenespa rruan, berriz, ikusiadugukoma ezaugarriak osoegokiakezdirela, edonolako esanguraigorrinahidelarikere.Bipuntuen ezaugarriek, ordea, ondorioezin hobeak
|
ematen
dituzte kausa/ ondorio (25c e) eta argudio/ ondorioztapen (25b d) ardatzetan, etaaurkaritzako (25a) kasu batzuetan ere.Kausa edota argudioa adieraztenduenzeren ordea, bideraezinada (25f g).
|
|
|
e) Aurreragoko lanei begira, juntagailuen azterketak laguntza
|
emango
digu pilaketen auzia hobeto ulertzeko unean.
|
|
|
23 honetan ikusia dugu, bada, lokailuen arteko pilaketek oso ondorio aldakorrak
|
ematen
dituztela. Pilaketen okerra testu mailara igo gabe nonbait perpaus mailatik bertatik indarra duen ekonomi arau baten eraginez gertatzen dela onar dezakegu, batez ere lokailuari testu mailako zereginaz gain perpaus mailako zeregina ere onartzen badiogu.
|
|
|
Bibliografian ikus daitekeenaren arabera, juntagailuek esangura harrema na gauzatu ez ezik, perpaus mailako funtzio bat ere betetzen dute: lokailuek ez bezala, berdintasun maila batean juntatzen dituzte bi perpaus, goragoko perpaus elkartua
|
emateko
. Lan honetan komak juntagailuen gainetik izan dezakeen eragina alde hatera utziko dugularik' S, 31 eta 32 sailetan hurrenez hurren juntagailuen eta lokailuen arteko pilaketak, eta juntagailuen arteko pilaketak ikusiko ditugu.
|
|
|
Gurehonetan, berrogeibat pilaketaaztertuditugu, haietatikaskoonak. Euskaltzaindiak (1994)
|
emandako
juntagailuakerabiliz, denadela, eta emen diozkoa, edo hautakariaetabaina aurkaritzakoaizangoditugueredu.
|
|
|
berehala
|
emango
dizut erantzuna
|
|
|
al) Garziak (1998: 140) ordea delakoari buruz aditzera
|
eman
duenaren arabera, edonolako erabilera izanda ere lokailu bat ez da sekula juntagailu
|
|
|
Erroek eta gainerako morfemek berezko dutelarik egitura kanonikoa, eta hizkuntza guti direlarik beren bilakabidearen garairen batean besteren bat (zu) ekin harremanetan izan eta haietarik lexikoaren eta gramatikaren ele mentu zenbait bertakotu edota eraldatu ez dituztenak, morfemen egiturak leku kotasunik
|
eman
lezake hizkuntzon arteko harremanaren historiaz, dela morfe mon mailegu izaera agertuaz, dela hauen kronologia ezarketa erdiesten lagun duaz, dela zein hizkuntzatatik eta bidetatik iritsi diren hartzailera zehaztuaz.
|
|
|
Hitzen luzera, esatera ko, dagoeneko Sapirrek aldarrikatu zuen irizpidea dugu: delako hizkuntza batean halako forma kanoniko bat izaki, hitz batek silaba kopuru jakin bate tik gora badu, bi analisi aukera ditugu; hots, edota zati txikiagoetan
|
eman
dai tekeen eratorri edo konposatu batekin ari gara, edota mailegu batekin (cf. Mitxelena 1963:
|
|
|
– Ez, ordea, berak nahiko lukeen bezala hitz guztiak direlako mailegu eta, beraz, maila bere ko; azken finean Schuchardtekin eztabaidan Meilletek duela ia mende bat gogoratu bezala, hizkuntza guztietan jatorrizko lexikoa kontzeptu erlatiboa izan arren, hizkuntzaren bila kabide ezagunaren harnean absolutua bilakatzen da eta garai diferenteetan sartutako maile guek ez bezalako informazioa
|
eman
liezaiguke.
|
|
|
242) Kaukasoko lezgi hizkuntzan soilik maileguetan agertzen dela' ahostun V ahostun' segida gogoratzen digu nean, guztiok teorian aspalditik dakiguna haino ez digute markatzen, hots, maileguei hertakotzea kosta egin dakiekeela eta inoiz heren azaleko egiturak5 sala ditzakeela atzerritartzat. Hizkuntza austronesioetan hestela ere enhor hisilahikoetarako joera garhi ez halitz, mailegatuek lekukotasun interesgarri rik
|
eman
lukete (Gonda 1949/ 51: 323).
|