|
2004
|
|
|
Zaldiak, bospasei, beharbada zazpi, ukuilu atarian gelditu ziren, eta ondorenean beste pauso
|
batzuk
sumatu nituen, gizonenak. Edo zehatzago esanda, gizon gazte eta zailduenak.
|
|
|
Jateko, aurrena lana egin beharra dagoela. Baina hasi egin dugu, bai —atera zen lehengo gizona, eta beste
|
batzuek
barre ttikiak egin zituzten. Sei bat izango ziren denetara, baina ezin nor edo nolakoak ziren jakin.
|
|
|
Abioi eroriaren bila haranean gora eta behera nenbilela, sekula ez bezala sentitu nintzen, eta eskerrak ematen nituen ukuilua eta behi makalak begi aurretik kenduak nituelako. Udazkenaren erdi aldera harkaitz
|
batzuetara
iritsi eta abioia ikusi nuenean, berriz, oso ideia ona iruditu zitzaidan haren hego hautsi baten ondoan etzatea, gerrari buruz pentsatzen, han eroritako pilotoarengan pentsatzen, edozein gauzatan pentsatzen. Ez neukan presarik ezertarako.
|
|
|
Zergatik ez gara bihar harako gailur hartara joaten? Gustura pasako nituzke egun
|
batzuk
hango sastrakan.
|
|
|
Izanez ere, gure mendiko suaren gar guztiak ez ziren kolorinetakoak izan: mihi beltz
|
batzuk
ere izan genituen tartean. Eta, nik uste, den denak basurdeengatik.
|
|
|
—Jende berria dago Balantzategin —esan nion La Vacheri etxeko atarian eserita zeuden andre eta gizon
|
batzuk
seinalatuz. Tartean ez nuen inor ezagunik sumatzen.
|
|
|
Handik aurrera eta udazkenak iraun zuen bitartean, ez zidan erantzun txar bat eman, eta petraldu ere gutxiagotan petraltzen zen. Horren ordez, mutu jokatzen zuen, niri ezer kontatu gabe, eta gau
|
batzuetan
—mutu eta isil orduan ere— nire aldamenetik altxa eta alde egin egiten zidan. Nora?
|
|
|
neska polit eta moztaka bat, oso segalari onaren itxura zeukana. Beste hitz
|
batzuetan
esateko, Pauline Bernardette.
|
|
|
Lehenengoa, zaldi gorri bat, oso fina, oso dotorea, kopetan lauki txuri baten antzeko mantxa zeukana; bigarrena, gizon gazte eta hortzaundi bat, igeltseroa edo, errotaren teilatuan lanean ari zena; hirugarrena, aurrekoaren anaia bixkia zen beste hortzaundi bat, hori ere teilatuan; laugarrena, Antiaju Berde. Honek hirurogei bat urte zituen, eta —azal txurikoa, aurpegi edo lepoko zaintxo urdinak agerian uzten zizkiona— botila kristalarekin eginak ziruditen antiaju berde
|
batzuk
zeramatzan. Bai egun hartan eta bai gero, halaxe ikusiko nuen beti, antiaju berde haiekin, begiak ezkutatuta.
|
|
|
—Jakina, ezin izan bestela zaren gaztearekin. Baina nik dagoeneko baditut urte
|
batzuk
, eta hamaika gauza ikusita nago munduan. Gerra, esaterako.
|
|
|
Eskerrak azkenean, guri are burla gehiago egiteko, zakur jende hark iturrira bota gintuela; eta ez bakarrik uraren freskotasunarekin suspertu egin ginelako, baita ihesbidea ikusi genuelako ere. Izanez ere, zuhaitz enbor
|
batzuk
zeuden han inguruan pilatuta, eta eskailera moduko bat osatzen zuten, plazaren murru gaineraino iristen zena. Aski zitzaigun eskailera hartatik igo eta bestaldera saltatzea libre gelditzeko.
|
|
|
Gure arteko arazoak, edo nola bereizi edo apartatu ginen elkarrengandik. Hizketaldi serioa daukat Setatsuarekin Indiaz, Pakistanez eta beste leku
|
batzuez
.
|
|
|
—Goazen mendira! —esan zidan La Vachek ordu
|
batzuk
pasa zirenean. Leher eginda geunden biok.
|
|
|
Ez, lagun, den denak ez dira hiltzen.
|
Batzuek
jarraitu egiten dute gorantz, goiko alde batean dagoen etxe bakartirantz edo, eta beti mehetuz, are eta gehiago mehetuz beti. Ondoren, etxe bakartiraino joan diren batzuk horiek hil egiten dira.
|
|
|
Batzuek jarraitu egiten dute gorantz, goiko alde batean dagoen etxe bakartirantz edo, eta beti mehetuz, are eta gehiago mehetuz beti. Ondoren, etxe bakartiraino joan diren
|
batzuk
horiek hil egiten dira. Ia beti hil egiten dira.
|
|
|
—Bada, hori, orain dela gutxi arte hemen gerra ibili dela —ekin zion ostera— Alde bateko soldaduak eta beste aldekoak. Eta soldadu
|
batzuk
hil egin ziren. Baso honetan bertan, hiru.
|
|
|
" Orain nondik joango naiz etxera?", esan nion neure buruari harkaitz beltzerantz pauso
|
batzuk
emanez. Pixka bat larrituta nengoen.
|
|
|
Eta baita hirugarrena, laugarrena eta bosgarrena azaldu zirenean ere. Hurrena ilargiaren txanda izan zen, eta hark bai, hark ekarri zuen aldaketarik, paisaiari itzal
|
batzuk
erantsi baitzizkion. Gauza gutxi, halere.
|
|
|
Huraxe zen jakin nahi nuena, zehazki non nengoen eta nondik etxera nintekeen. Baina Setatsua beste kontu
|
batzuekin
zebilen.
|
|
|
Zu bakarrik, lagun. Edo beste hitz
|
batzuetan
esateko, behia dago. Behia, eta ez, esate baterako, sator bakar bat ere.
|
|
|
Eta aurreko alde guztian, gauaren iluna eta elurraren zuritasuna. Eta izar
|
batzuk
, eta ilargia. Halako batean astindu batez mugitu zitzaidan isatsa, ezustean, eta ezuste harekin bost pauso eman nituen azkar azkar.
|
|
|
—Bada, harritzen naiz, zeren gauza bera esan baitzenuen herriko festa
|
batzuetan
izan zinenean, eta baita etxetik alde egin zenuenean ere. Eta beste aldi askotan.
|
|
|
Eta Denbora partitzaileak zehaztu egingo zuen, eta urte jakin
|
batzuk
esango zizkidan. Esate baterako, ehun.
|
|
|
Ordurako, ordea, denbora pasatzen ari zela eta, nire begi aurreko maindirea mantxatzen hasia zegoen. Erdi gris erdi beltz ziren forma
|
batzuk
ikusten nituen haren goiko aldean. Zuhaitzak ematen zuten, zuhaitz tontorrak.
|
|
|
Aurrena mantxa hori bat ateratzen zitzaien berdean, eta segidan beste mantxa bat, horiagoa eta handiagoa; hurrena, berriz, den dena hori gelditzen ziren, baina mantxa marroi batekin. Kolore marroia erabat zabaltzen zenean, puntu gorri
|
batzuk
azaltzen zitzaizkien, eta erori bezperan zeuden. Eta, bitarte horretan guztian, nik apustuak egiten nituen neure buruarekin, baietz gaur arratsalderako beste mantxa bat atera, edo baietz bihar goizean erori.
|
|
|
harroputz eta basatitzat aipatzen ninduten, La Vacheren pareko eginez eta erakutsiz, hein berean, noraino nengoen aldatua. Eta, atarian istant
|
batzuk
zain egon eta gero, egun hartako banketea ere neure kolorekoentzat zela jakin nuenean, tente jarri eta harro harro sartu nintzen barrura.
|
|
|
Nik uste gauzak larri jarriko direla aurki. Oso oker ez banabil, Balantzategi honetan tiro
|
batzuk
ere entzungo dira oraindik.
|
|
|
—Nire parterik ez dut jan, Mo erantzun zidan berak aurpegi penatua jarriz— Zera gertatzen da, ez zaidala batere gustatzen gaur ganbelan jarri didaten pentsua. Bikor txuri
|
batzuk
dira, gogor gogorrak, ahoan sartuz gero mihi azpian eransten direnak.
|
|
|
Eta han zeuden, nola ez, belar artean aurrena jaiotzen diren lore hori, makal eta alfak ere. Halako batean, eta aurretik egun osoa geneukala ikusiz, belar, lore eta zomorro pila bat zapaltzea erabaki nuen, edo beste hitz
|
batzuetan
esateko, etzatea.
|
|
|
Arratsaldea aurrera, pianoaren hotsak eta uraren txirraiarenak nahastuz joan ziren, eta azkenean erabat uztartu eta murmurio berberaren bi aldeak ematen zuten. Leiho saiateraren bestaldean, berriz, laino
|
batzuk
arrasto beltzez hornitzen ziren. Ordu pare bat gehiago, eta gautu egingo zuen Balantzategiko haranean.
|
|
|
Egunak argitu eta ordu
|
batzuetara
, guardia guztiak bilduta zeuden etxe atarian. Nekatu eta gosetuak ziruditen, eta Antiaju Berdek berehalakoan eman behar zien erretiratzeko aginduaren zain.
|
|
|
Eta Antiaju Berderen kezka ere berdina zen, zergatik ez zituen mendikoak harrapatzen. Jakin gau
|
batzuetan
Balantzategira jaisten zirela, eta ezin harrapatu. Katalexua jarri errotan, zaindu haran guztia, eta ezer ez, mendikoak ez zirela jaisten.
|
|
|
Bizirik harrapatu eta beren batailoia nondik dabilen esateko eskatuko die. Antiaju Berde batailoiaren atzetik dabil, ez gizon bakan
|
batzuen
atzetik —zuzendu ninduen La Vachek. Berak ere bazekien logikaz pentsatzen.
|
|
|
Egun batez, ordurako uda izango zen, leherketa ttiki
|
batzuk
entzun ziren haranean.
|
|
|
Ondorioz, errekara jaisten hasi ginen; Balantzategiko zubi azpian errekak zeukan putzu batera, zehatzago esateko. Leku hartan belar gizenen
|
batzuk
aurkitzen genituen, eta, batez ere, puztu arte edaten genuen.
|
|
|
Baina ez zen hau nik gogoratu nahi nuen istorioa, baizik eta Bernardettek marmita
|
batzuen aurrean
kontatu zidan beste bat.
|
|
|
Aurrena, herrira heldu eta handik ordu
|
batzuetara
, milaka pertsonaren marmarra entzun genuen gure kaiola itxurako ukuilutik.
|
|
|
Hartan, musika intziri
|
batzuk
sentitu genituen jendearen marmarraren gainetik, gero eta hurbilago, gero eta sarkorrago. Luze gabe, gure ukuiluko hormaz bestaldean jotzeari ekin ziotenean —tronpetak, klarineteak, danborrak— berotasun lika bat sentitu genuen gure gorputzetan, ordu arte ezezaguna zitzaiguna.
|
|
2010
|
|
|
Horietako batek sinesmenaren tankerarekin zuen zerikusia. Sekta horietako
|
batzuek
, baptistek eta sozinianoek, zera uste zuten, elizak borondatezko bilguneak zirela, eta inor ezin zela behartu besarkatzera nahi ez zuen sinesmena, are gutxiago estatuak. Busher baptista honela mintzo zen erlijio errepresioaren gainean:
|
|
|
Dena ez zen monolitikoa, ordea, eta Eliza anglikanoaren barnean ere beste ahots
|
batzuk
entzuten hasi ziren. The men of Latitude izenekoek oinarrizko artikuluek onartuz gero, edozein jarrera kristau onartu behar zela uste zuten.
|
|
|
Honen aurrean Ingalaterrak aipatutako Tolerantzia legea indarrean ezarri zuen. Lege honen arabera, boto eskubidea ez zitzaien modu esklusiboan lotzen erlijio zehatz
|
batzuen
sinestunei. Jada ez zen eskatzen sinesmen modu bakar bat.
|
|
|
Konstituzio federalari egindako lehen emendakinak edozein erlijioren alde edo kontra egitea esplizituki debekatu zuen. Hala ere, kolonietan erlijio
|
batzuen alde
egin zen beldurrik gabe, eskumen federalak baztertuz. Ika mika hau etengabe errepikatu zen; hots, botere federala versus botere estatala.
|
|
|
Garai hartako labean harrotutako ogia ez dago oraindik hain gogortuta. Sekularizazio prozesua pasa ondoren beste funtzio sozial
|
batzuk
hartu ditu erlijioak, eta funtzio identifikatzailea ez da gutxienekoa. Samuel Huntingtoek 1993eko artikulu ezagun batean (gero izen bertsuko liburu bihurtu zen The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order, 1996) historiaren interpretazio berri bat eman zuen.
|
|
|
Hau guztia kontuan hartuta, identitatearen aurkako diskurtso
|
batzuk
azkukre koxkorra bezala desegiten dira beren kontraesanetan. Kultura diferente askotatik datorren jendeari zaila egiten zaio ulertzea proposatzen zaien hiritartasun abstraktu hori; haien identitate zati garrantzitsuak alde batera utzi behar dituztelako, eta, pixka bat arakatuz gero, sekularizazio azal baten azpian balore erlijioso zehatzak berehala agertzen direlako.
|
|
|
Pentsamolde hauek guztiak bezalaxe, liberalismo tankera batek ere ez ditu bizitza egitasmo guztiak maila berean jartzen.
|
Batzuk
hobesten ditu beste batzuen aldean. Emaitza zera izaten da, errealitatea teoriak nahi duen bezalakoa izatera beharturik, ez dagoela inolako oztoporik nahi diren emaitzetara ailegatzeko:
|
|
|
Pentsamolde hauek guztiak bezalaxe, liberalismo tankera batek ere ez ditu bizitza egitasmo guztiak maila berean jartzen. Batzuk hobesten ditu beste
|
batzuen aldean
. Emaitza zera izaten da, errealitatea teoriak nahi duen bezalakoa izatera beharturik, ez dagoela inolako oztoporik nahi diren emaitzetara ailegatzeko:
|
|
|
Emaitza zera izaten da, errealitatea teoriak nahi duen bezalakoa izatera beharturik, ez dagoela inolako oztoporik nahi diren emaitzetara ailegatzeko: gizakia dena aukeratzeko gai bada, ez luke aukeratuko talde bati lotuta egotea, liberal
|
batzuen
ustetan.
|
|
|
Perfekzionismoak eduki trinkoak izan ditzake (demagun, Erdi Aroko kristautasunarenak bezalakoxeak) ala, bestela, balore arin eta guztientzat onargarriak bultza ditzake (autonomia moral hutsa indartzen dutenak, esaterako). Antiperfekzionismoak, bere aldetik, muga
|
batzuk
jarri behar ditu bizikidetza bermatuko bada (legearen agintea, bestearekiko errespetua...), eta muga horiek pisu morala daukatenez, gizakia ere ideia baten ildora bultzatuko du.
|
|
|
ez dago merkatu librerik, ezta gizarte librerik ere, arau moralik ez badago. Gizarteak berez, merkatuak bezalaxe, antolatua behar du, eta antolaketa horrek morala izan behar du, hots, onetsitako balore
|
batzuen araberakoa
. Denak balio du leloa ez da askatzailea, eta oroitzapen txarrak dakarzkigu.
|
|
|
Gero zuriek hori saltzen jakin izan dute, ez askoz gehiagorik. Bigarrena, ekarpen guztiak ez dira onuragarriak izaten, kultura eta erlijio
|
batzuen
hainbat ohitura basatiak lekuko.
|
|
|
Razek ez ikusiarena egiten du ardatzeko arazo
|
batzuetan
. Kulturaren eragina minimizatu egiten du eta, hortaz, kulturak ez dio inolako trabarik egiten.
|
|
|
Jakina da hainbat kulturak ohitura sozial jazartzaileak dituztela haien partaideekiko, hala ere, zaila da praktika zehatz
|
batzuetatik
harantzago (demagun hitzartutako ezkontzak, sexu mutilazioak, edota esklabotza moduko batzuk) zein zigortu behar li tzatekeen erabakitzea. Islamak emakumeei gomendatzen dien buruko zapiarekin zorrotz jokatu behar da, oinarrian sexismo nabarmena dagoela jakin arren?
|
|
|
Jakina da hainbat kulturak ohitura sozial jazartzaileak dituztela haien partaideekiko, hala ere, zaila da praktika zehatz batzuetatik harantzago (demagun hitzartutako ezkontzak, sexu mutilazioak, edota esklabotza moduko
|
batzuk
) zein zigortu behar li tzatekeen erabakitzea. Islamak emakumeei gomendatzen dien buruko zapiarekin zorrotz jokatu behar da, oinarrian sexismo nabarmena dagoela jakin arren?
|
|
|
Bizikidetza saiakera honetan ere mugak ezarri behar dira, eta gutxieneko eduki
|
batzuetan
denak ados egon gaitezkeela sinetsi. Giza eskubideak izan litezke gutxieneko hori.
|
|
|
Hainbat buruargiren eskubideen interpretazio indibidualistak eskubideei kalte itzela egiten die. Esaterako, eskubide zenbait (eskubide sozial eta ekonomikoak, besteak beste) ez dira beste
|
batzuk
bezain indartsu eskatzen.
|
|
|
Pluralismoak eta diferentziak elkarren ondoan ez dira lehen aldiz gizarte garaikideetan eman eta gizakiak beti izan du korapiloak askatzeko joera hori. Historian modu anitzetan jendeak bera bezalako beste
|
batzuekin
bizi behar izan zuen eta egoera horiek ezin ahaztu dira.
|
|
|
Gaur eguneko pluralismo kultural, ideologiko eta erlijiosoak honelako jarrera bat merezi du. Alferrikakoa litzateke, eta ez zuzena filosofikoki, aurretik balore
|
batzuk
hobestea. Okerrago oraindik honen arabera jokatu eta diferentea eta alternatiboa indargetzen saiatzea.
|
|
|
Sentimendu hauek, gero, isla soziologiko bana izan ohi dute, bat batekoak zein antolatuak. Honen guztiaren ondoren, sarritan dezente beranduago, elaborazio intelektual justifikatzaileak sortzen dira, gehienak zuritzaile hutsak, gutxi
|
batzuk
sentimendu horietatik harantzago doazenak. Egoera honek ez du ezer berririk, ordea.
|
|
|
jarrera toleranteak justifikazio desberdinak jaso zituela (teologikoak, politikoak, filosofikoak), haien arteko kontraesan gaindiezinik sortu gabe. Nago gaur egungo gizarte honetan pauso
|
batzuk
aurreratzeko moduan garela, eta lehen momentutik elkarren aitortzaren jarrera har dezakegula, okerragorik gertatu baino lehen.
|
|
|
Identitateak ez dira onartzen azkenaldian, alabaina," onarpenaren eskakizuna derrigorrezkoa da, identitatearen eta onarpenaren arteko ustezko harremana dela-eta", Taylorren ustez. Diferentzia
|
batzuk
taxuz errespetatzen ez badira, identitatearen monopolioa hartzen dute, eta ondorio politikoak eskatzen dira.
|
|
|
Pentsalari
|
batzuek
honetaz ohartuta, jarrera uniformizatzaile honen kritika egin dute barnetik: demokrazia batean gutxiengoaren errespetuak gehiengoaren legitimitatearen maila berean egon luke.
|
|
|
" nork ez luke nahiago anaia damutua ikusi, hilotz baino?". Inoiz oker zegoena konbentzitzeko eta berriz ere denak biltzeko grina hutsarengatik,
|
batzuk
batzuk iritzi desberdina zuenaren mintzatzeko eskubidea defenditzen hasi ziren. Benetan garrantzitsuena kristautasunaren batasuna zen.
|
|
|
" nork ez luke nahiago anaia damutua ikusi, hilotz baino?". Inoiz oker zegoena konbentzitzeko eta berriz ere denak biltzeko grina hutsarengatik, batzuk
|
batzuk
iritzi desberdina zuenaren mintzatzeko eskubidea defenditzen hasi ziren. Benetan garrantzitsuena kristautasunaren batasuna zen.
|
|
|
Hainbat aireportutan, esaterako, elizarik ez eta, otoizgune musulmanak daude. Hau amore emate lotsagarria litzateke,
|
batzuen
ustez. Ez dago ezer lotsagarririk, ordea, jatetxe europar gehienetan aukera haragijalearen ondoan aukera begetarianoa agertzen denean.
|
|
|
Kontuan izan behar da ekologismo sutsu batek, erlijioak bezalaxe, berdin berdin erabiltzen dituela balore orohartzaileak. Horien ondorioz jokaera sozial
|
batzuk
eskatzen ditu. Osasunarengatik ezezik, haragia jateari uko egitea beste arrazoi zabalago eta sakonagoengatik ere izan liteke.
|
|
|
Eskubideei dagokienez, ia ia gizakiaren mailan jarri ohi dira animaliak. Jarrera honek elaborazio teoriko handia eskatzen du, eta abiapuntu
|
batzuen
onarpena; esaterako, bizitzaren eta honek merezi duen duintasunaren definizio zehatzak. Hortik egunerokotasunean, janzkeran, kontsumoan, bizimoduan eta abarrean ondorio zuzenak ateratzen dira.
|
|
|
Jarrera eskuzabal honek badu, esan bezala, liberalismo ekonomikoaren sustrai ideologikoaren antzik, baina desberdintasunak ere badira. Konturatu behar da neoliberalismo ekonomikoa protekzionista dela maila sozial eta kulturalean, mendebaldeko balore eta instituzioak babestu egiten dituelako, eta beste
|
batzuekiko
aurrez aurre jartzen delako. Honengatik guztiarengatik ongi asko ikusten da neoliberalismoaren askatasunaren definizioa helburu ekonomiko eta kultural zehatzen zerbitzurako dagoela, ez beste ezertarako.
|
|
|
Kultur aniztasunak dakartzan joerek ohituretan, janarietan, janzkeretan edo eguneroko bizimoduan arazoak sor litzakete, baina ez beste edozein gizataldek sortzen dituenak baino gehiago, esaterako, gazteen eta edadetuen artekoek baino gehiago. Askotan diferentzia arruntenek eragin soziologiko handiagoak dituzte beste ezaugarri sonatu
|
batzuek
baino. Dena den, pluralismoaren auzian hainbat giza talderen ardatz nagusiak... bereziak dira, eta gorabehera berriak sortzen dituzte.
|
|
|
Jakina da Rawlsi bere lehendabiziko lan mardulak, 1971ko A Theory of Justicek, eman ziola sona filosofia politikoan berdintasuna eta askatasuna ezkondu nahi izan zituelako, baina bere ibilbidean arazo berriak aurkitu zituen. Hango zuzentasunaren teoriaren gaizki ulertu
|
batzuk
azaltzeko asmoz ekin zion zuzenketari. Rawlsek, oro har, ez zien kasu handirik egin eta bere zuzentasunaren teoria orijinalaren zirrikitu batzuk hobeto azaltzerakoan, orduan bai, akatsak aurkitu zituen, beste inoren iradokizunak gehiegi aintzat hartu gabe.
|
|
|
Hango zuzentasunaren teoriaren gaizki ulertu batzuk azaltzeko asmoz ekin zion zuzenketari. Rawlsek, oro har, ez zien kasu handirik egin eta bere zuzentasunaren teoria orijinalaren zirrikitu
|
batzuk
hobeto azaltzerakoan, orduan bai, akatsak aurkitu zituen, beste inoren iradokizunak gehiegi aintzat hartu gabe. Nagusiki kezkatzen zuen akatsa hauxe zen:
|
|
|
Herese, gaixo, bekatari, traidore, delinkuente, drogazale, faxista, terrorista... izendapen asko jaso dituzte egiak markatzen duen arautik kanpo geratzen direnek. Sorginkeriaren jazarpena, eromenaren interpretazio foucaultiarra edota berariazko legeria politikoak disidentzia trataeraren adibideetako
|
batzuk
dira.
|
|
|
Adostasun honen lehen edukia berak irudikatutako lehen printzipioa izango da, hau da, guztiek ahalik eta askatasunik handienak izatea. Gero denborarekin beste
|
batzuetara
hel liteke, besteak beste, gizaki guztiek gutxieneko bitarteko materialak izan ditzatela, adibidez. Hemen dirau oraindik ere askatasuna eta berdintasuna uztartzeko hasierako kezka teorikoak.
|
|
|
laster euskaldunak euskaldun gisa identifikatuko du bere burua, eta harrera egin dion gizarteak ere euskalduntzat joko du, frantses edo espainol denaz landara. Alvarez Gilaren arabera, horrelaxe edo sortu ziren Rio de la Plata aldean XIX. mendearen azkenaldian euskal identitatearen formulazio berri
|
batzuk
, gutxienez prenazionalista modura sailka daitezkeenak, eta garapen eta diskurtsoaren aldetik oso oso bereziak izan zirenak paraleloki Euskal
|
|
|
Halandaze, Jose Aretxabaleta eta Domingo Ordoñana ez ziren tanta txiker
|
batzuk
baino uholde atergabe baten baitan, baina erdietsi zuten nola halako arrakasta eta distirak ez digu uzten ikusten Ameriketan hustu ziren euskaldun anonimoen meta handia. Nora joan ote ziren, bada, milaka haien ametsak, agian damuaren etxera Ruper Ordorikak kantatzen duenez, ahanzturaren zulora, beharbada sekretupean den ezerezaren baitara.
|
|
|
" Egoera hobetzeko esperantzarekin hona datozen etorkin euskal nafarretariko
|
batzuk
abaildu egiten dira lanaren dorpeaz, eta, euren zoritxarrean, begiak itzultzen dituzte une malerus batean abandonatu zuten urruneko lurraldera; amultsuki gogoratzen dituzte han utzitako aita, ama eta anai arrebak, berauek baitira munduko bakarrak haien zorte negargarriaz ardura daitezkeenak eta zeintzuengandik jaso baititzakete premiazko arta eta zaintza.
|
|
|
Gauzak era horretara eginez gero, ondorengo txar eta eskasak derrigorrez joango dira ugarituz herentziaren legearen arabera, saihestu ezin duguna. Baldin eta banako akasdun horien emendioari, hemendik gure jokamolde humanitarioarekin itzuliko dugun banako herbalen andana gehituko bagenio, orduan belaunaldi
|
batzuen buruan
euskal arraza, oraindik ere zainart eta indartsua, banako endekatuez osotuko da, gizaki adorebako eta epelotzoez.
|
|
|
Bestalde, eboluzionismoa da Beribilez liburuak lerroen artean ostenduta enkriptatuta kasikdaroatzan pozoietariko bat, Piarres Lafitte ondotxo jabetu zenez. Bai, Aldudeko medikua Haeckel eta Nietzsche bezalako
|
batzuen
liburu khiretseri lotu zen gazte gaztetatik, eta elizaren morala kuestionatzeaz gain zer eta eboluzionismoa sartu nahi izan zuen euskararen mundura, kontrabandoz izan arren. Alegia, Etxepare bezalako idazle guti izan dugu, hain guti non bat bakarra baikenuen, Gil Berak idatzi zuen bezala.
|
|
|
Larresoroko seminarioan, bestalde, Augustin LaAugustin arralde rralde apaiz garaztarra zen zientzietako irakaslea, eta besteak beste 1893an beraxe izan zen Jean Etxepare ikaslearen arima kontseilaria. Aipagarria da aita Larraldek zientzietako lizentzia Pariseko Institutu Katolikoan prestatu zuela 1886 tartean, Lapperent eta Branly irakasle ospetsuekin beste
|
batzuen artean
.
|
|
|
Baina, deigarriena da, bigarren ortodoxia horren abiapuntuan zer eta darwinismoa dagoela, zeren urte horietan uste baitzen hizkuntza
|
batzuk
bestetzuk baino hobeak zirela, garatuago zeudela, eta hautespen naturalaren ekintzari aupada eman behar zitzaiola, hizkuntza baldarrak albait arinen ezaba zitzan, euskara gure kasuan. Jakina, ikuspegi horretatik euskarak, traketsaren traketsaz, ez zeukan zer egiterik eta enbarazutik kentzea zen hoberena.
|
|
|
girichtinoaren arabera, zeru lurrak adimenduari idekiak daude, adimendu batek eginak direnaz geroz, eta beraz jakintsunek ez dute zeren duda beren iker-lanetan; hala hala, bizia ez zaio biharamunik gabeko ziliporta ez deus bat, bainan Jainko on baten gerizapean baliatu behar duen arte saindu bat. Zoin urrun giren gogo ilhun eta kechu
|
batzuen
elhe beltzetarik!".
|
|
|
Jovenes sed castos gogor kondenatuz. Dena dela, gotzaina egilearen familiaren adiskidea zen, Aizpururekin hartu emanik izan ez arren, eta eskutitz bat idatzi zion, adieraziz liburua onartu egin zitekeela puntu
|
batzuetan
aldatuz gero. Bizente Aizpuruk ez zuen amore eman, ez zuen hitz bakar bat aldatu, eta Gasteizeko elizbarrutiko buletin ofizialean kondena dekretua aurkitu zuen, 1931ko martxoaren 16an argitaratua, hemen euskarara itzulita emango duguna:
|
|
|
Nicholas Lawson delako horren ustez, dortoka nahikorik zegoen beste hogei bat urterako, baina usteak uste, hurrengo hamar urteetan desagertu ziren Floreanatik, bai zuzenean ehiza jarraituaren larregiaz, jakina, eta bai ere, zeharka, bertan askaturiko ahuntzen lehiarengatik edota txakurrek eta arratoiek jandako arrautza eta kume txikien galerarengatik. Bai, Floreanako dortoka erraldoien populazioak suntsitu egin ziren 1850 urte aldera, eta artxipelagoko beste uharte
|
batzuetan
arean geroxeago.
|
|
|
Txontok, izatez, hamahiru espezietakoak dira, baina zoramenezkoa da aurkezten duten banaketa. Esaterako, artxipelagoko irla
|
batzuek
hamar espezie dauzkate, baina ez hamar berberak. Ildo beretik, espezietariko batzuk dozena bat irlatan bizi dira, baina ez kasu guztietan dozena berberean.
|
|
|
Esaterako, artxipelagoko irla batzuek hamar espezie dauzkate, baina ez hamar berberak. Ildo beretik, espezietariko
|
batzuk
dozena bat irlatan bizi dira, baina ez kasu guztietan dozena berberean. Eta bestalde, txonta espezie guzti horien elikabideak daude, jakina.
|
|
|
Dena dela,
|
batzuen
batzuek Clemence Royer en aitzinsolasaren meritutzat aurkezten dute, aspaldian ahaztutako Lamarck zaharra eboluzio darwindarraren baratzera inguratu zuela, eta bai berpiztu ere. Frantziako zientziaren historiari dagokionez, ez da sekretu bat Darwin neurri batean dtjñ vu bat izan zela nolabait, hain zuzen ere XIX. mendeko lehen urteetako Cuvier/ Lamarck debatearen errepikapen gisara.
|
|
|
Dena dela, batzuen
|
batzuek
Clemence Royer en aitzinsolasaren meritutzat aurkezten dute, aspaldian ahaztutako Lamarck zaharra eboluzio darwindarraren baratzera inguratu zuela, eta bai berpiztu ere. Frantziako zientziaren historiari dagokionez, ez da sekretu bat Darwin neurri batean dtjñ vu bat izan zela nolabait, hain zuzen ere XIX. mendeko lehen urteetako Cuvier/ Lamarck debatearen errepikapen gisara.
|
|
|
Bada, faisaiak behin eta berriro agertzen dira Armand Daviden bidaia egunkariko oharretan. Dela toki bakoitzean harrapatutako espezieen zerrenda, dela ale
|
batzuen
kolorazioaren gorabeherak, dela eurokaz egindako taxidermista lana, eta abar, faisaiak etengabe egon ziren Armand Daviden gogoan, eta inoiz sarritan baita platerean ere. Denetara 23 espezie aurkitu zituen, elkarren nahikoa antzekoak eta aldameneko lurraldetan bizi zirenak.
|
|
|
" Oso azpimarragarria den gertaera da hegazti talde jakin
|
batzuk
(eta behaketa hori beste animalia taldeetara heda daiteke) muga jakin batzuetan bilduta aurkitzen direla, eta bertan elkarren aldameneko hainbat espezie bizi dira, eta itxura osoz leku berberetan egiteko berberak betetzen dituzte; ostera, espezie horiek guztiz absenteak dira munduko beste gune batzuetan, non ederto bizi litezkeen, eta ez daude antzeko espezieez ordeztuta. Horrela, fasianidoen leinu oparo eta ikusgarria berrogei bat espeziez osotua da, denak elkarren oso antzekoak eta Tibeteko mendien inguruan banatuak, mundu osoko beste inon bizi ez direlarik.
|
|
|
" Oso azpimarragarria den gertaera da hegazti talde jakin batzuk (eta behaketa hori beste animalia taldeetara heda daiteke) muga jakin batzuetan bilduta aurkitzen direla, eta bertan elkarren aldameneko hainbat espezie bizi dira, eta itxura osoz leku berberetan egiteko berberak betetzen dituzte; ostera, espezie horiek guztiz absenteak dira munduko beste gune
|
batzuetan
, non ederto bizi litezkeen, eta ez daude antzeko espezieez ordeztuta. Horrela, fasianidoen leinu oparo eta ikusgarria berrogei bat espeziez osotua da, denak elkarren oso antzekoak eta Tibeteko mendien inguruan banatuak, mundu osoko beste inon bizi ez direlarik.
|
|
|
Izenak, pentsa genezakeenaren kontrara, ez du deskribatzen Hegoaldeko Itsasoetako uharte betiberde eta loretsu bat, eta, izan ere, Juan Jose Flores presidentearen ohorez bataiatu zuten horrela, 1832an, Ekuadorrek artxipelago osoaren jabegoa hartu zuenean. Floreana izenaz gainera, irla horri Santa Maria esaten diote ere beste mapa
|
batzuetan
, eta bai halaber Charles island ingelesezko kartografietan. Nolanahi, Floreanak 173 km2 ditu eta guztiz idorra da gainerako Galapagos irla guztien antzera, bertako euri apurrak galdu egiten baitira hango lur bolkaniko porotsuek zurgatuta.
|
|
|
Pasarte mamitsu hori Armand Davidek hiru biderrez argitaratu zuen aldaketa ñimiño
|
batzuekin
. Beraz, asumitu egin daiteke hein batean Armand Daviden pentsamendu biologikoa laburbildu zuela.
|
|
|
Vinsonen iritziz euskararen lexikoak egiaztatu egiten ditu bai hizkuntzaren primitibotasuna eta bai euskaldun populuarena ere. Maiz erabili zuen argudioa da, adibidez, kontzeptu abstraktuak eta ideia orokorrak esateko euskal berben gabeziarena; adibidez, arbola termino generikoa kanpotik hartua litzateke euskaraz, zeren, zuhaitz espezieak banan banan izendatzeko hitzak egon arren, zuhaitzaren kontzeptua bera arrotza bailitzateke eta kanpotik mailegatua, euskararen beste milaka
|
batzuk
bezalaxe. Areago, euskal lexiko jatorraren azterketan oinarrituta (egutegia, familia...) Vinsonek berreraiki nahi zuen hizkuntza prehistoriko horrekin asoziaturiko zibilizazio maila, eta iradoki zuen besteak beste euskaldunen gizarte primitiboa poliandrikoa izan zela:
|
|
|
Hau da, euskararen desagerpena era natural batez etorri beharrekoa bada, berez berez, darwinismo linguistiko horrek ikusarazi bezala, orduan zergatik ez utzi prozesu natural hori berez gerta dadin? Gainera, suntsitu beharrean, beharbada, euskara aglutinatzaile izatetik flexibo izatera igaroko litzateke, eta bizirik iraun izan ere, euskarak dokumentaturiko aldaketa drastikoak pairatu ditu azken mendeotan, eta, egungo aditu
|
batzuen
beldurrak betetzekotan, behin eta ergatiboaren k hori galduta, hizkuntza preindoeuropar moldakaitza izatetik mintzaira indoeuropar peto petoa izatera pasatuko litzateke. Beraz, zer dela-eta esku hartu bilakabidean?
|
|
|
" Transformismoa, bada[...], eutsiezinekoa da. [...] Den denak pentsarazten du era askotara eszenifikaturiko plan bakar batek presiditu duela fase organikoaren garapena, zeinean espezieak agertu baitira, espezie
|
batzuk
aldi berean eta beste batzuk ondoz ondoko momentutan. Obra handios horren gailur zoriontsua izan da gizona, gainerako talde naturaletatik sakonki bereizten duten ezaugarriduna, aparteko genero gisa".
|
|
|
" Transformismoa, bada[...], eutsiezinekoa da. [...] Den denak pentsarazten du era askotara eszenifikaturiko plan bakar batek presiditu duela fase organikoaren garapena, zeinean espezieak agertu baitira, espezie batzuk aldi berean eta beste
|
batzuk
ondoz ondoko momentutan. Obra handios horren gailur zoriontsua izan da gizona, gainerako talde naturaletatik sakonki bereizten duten ezaugarriduna, aparteko genero gisa".
|
|
|
Bi biok, baina, irizkide ziren eta ez zuten eboluzionismoa onartzen inolaz ere. Biblian datorrena hartu behar da hitzez hitz. Gotzon Urrutiari zuzendutako erantzun artikulu bateko lerro
|
batzuk
berreskuratu nahi ditut, erabilitako argudioen nondik norakoa dasta dezazun:
|
|
|
Dena dela, 1985ean Eboluzioaren norabideak liburu potoloa agertu zen Elhuyar taldearen eskutik, Leioako Zientzi Fakultateko biologo gazte
|
batzuk
idatzia, eta bete betean osozkoa. Mugarria izan zen alde askotatik:
|
|
|
Izan ere, eboluzioaren teoriaren muina ideia bitan kondentsa dezakegu. Lehenik eta behin diosku bizidun guzti guztiak, bai iraganekoak, bai gaur egunekoak zein etorkizunekoak, espontaneoki sorturiko bizi sistema bakar batetik edo gutxi
|
batzuetatik
deszenditzen direla. Eta bigarrenik, ale ugaltzailerik hoberenen hautespen naturalaren bidez eratortzen direla espezieak, batzuk besteetatik.
|
|
|
Lehenik eta behin diosku bizidun guzti guztiak, bai iraganekoak, bai gaur egunekoak zein etorkizunekoak, espontaneoki sorturiko bizi sistema bakar batetik edo gutxi batzuetatik deszenditzen direla. Eta bigarrenik, ale ugaltzailerik hoberenen hautespen naturalaren bidez eratortzen direla espezieak,
|
batzuk
besteetatik.
|
|
|
Beste horrenbeste esan ahal da, Donostiako Seminarioan 1968an plazaratutako Biologia izeneko apunte sorta mardulaz: hor ere kezka iraunkorra da giza arima, beste
|
batzuen artean
, eta izatez," Primateetatik gizonaganako urrats gaitza" tituludun 22 ikasgaiaren barruan" Giza arimaren sorketa" deritzon hainbat orrialdetako atala aurkituko duzu, ez galdera erretoriko bat soilik.
|